گزارش تحقیقی

اشاره: مطلب حاضر از کتاب گزارش و اصول بین المللی روزنامه نگاری اثر 'فرمان عبدالرحمان' انتخاب شده است. این کتاب 176صفحه‌ای، شامل مجموعه‌ای از مطالب ارائه شده در کلاس‌های درس روزنامه نگاری موسسه غیردولتی روزنامه نگاری جنگ و صلح[1]، تجربه‌های آموزشی نویسنده در دوره آموزشی شبکه الجزیره و کتاب راهنمای روزنامه‌نگاری آزاد اثر' دیبرا پوتر' آمریکایی است.
نویسنده مطلب پیش رو، فرمان عبدالرحمان، کرد زبان و اهل سلیمانیه عراق است و از سال 1991 میلادی به صورت حرفه‌ای به روزنامه‌نگاری اشتغال دارد. وی کتاب فوق را راهنمایی عملی و نظری برای علاقه‌مندان به ‌این حرفه می‌داند.

  ***

الف: تعریف گزارش تحقیقی

استاد روزنامه‌نگاری اهل بریتانیا 'دکتر هاوارد باریل' در تعریف گزارش تحقیقی می‌نویسد: این نوع گزارش پاسخ به شش سوال اصلی (چه؟ چرا؟ چگونه؟ که؟ کی؟ کجا؟) است به شیوه‌ای که اطلاعات و جزئیات نهفته رویداد را- که دانستن اطلاعات درمورد آن به نفع عموم است- مطرح کند.

درگزارش تحقیقی، مهمترین اصل، دلیل و مدرک ارئه دادن و اثبات آن است. این نوع گزارش، تنها بازگو‌ کردن دوباره اطلاعات قدیمی درباره رویداد یا موضوع نیست بلکه کشف و یافتن حقایق نو و اطمینان حاصل کردن از منابع بیان آنهاست.

 ب: مراحل نوشتن گزارش تحقیقی

 1- شروع

اغلب ایده نوشتن گزارش تحقیقی از  یک موضوع ساده، خبر یا تبلیغات سیاسی شروع می شود. برای نمونه وقتی یک مسئول دولتی را با خودرویی گران قیمت بعد از عقد قرارداد با شرکتی مشاهده می کنید، این می‌تواند یک ایده یا سوژه باشد چون شاید آن مسئول، درمقابل دادن اطلاعات لاز م برای برنده شدن آن شرکت در مناقصه، رشوه گرفته باشد.

 2- ارائه مدارک واثبات آنها

مهمترین اصل در گزارش تحقیقی ، اثبات حدس اصلی گزارش (ایده، سوژه، فکر) است که اثبات آن به کیفیت و کمیت جمع آوری اطلاعات، آمار، اسناد و جزئیات از  طریق تحقیق و تفحص بستگی دارد تا روزنامه نگار بتواند تصویری حقیقی از رویداد را پیش چشم مخاطب مجسم سازد.

در این مرحله از گزارش این سوال پیش می آید که چطور می توانیم درستی اطلاعاتی را که از سوی منابع مرتبط با موضوع ارائه می شود اثبات کنیم  لاز م است روزنامه نگار برای ضمانت درستی اطلاعات، به یک منبع طلایی (مستقل) تکیه کند همچنین مشخص کردن دیگر منابع مرتبط با موضوع، بازدید از مکان‌های مرتبط با رویداد، گفت وگو با مردمی که در جریان موضوع قرار دارند می تواند در این مرحله الزامی باشد.

3- فراهم کردن طرح تحقیق

دراین مرحله، روزنامه نگار باید تمام منابع مرتبط با موضوع را مشخص کند و این را فراموش نکند که نباید فقط به منابع اصلی تکیه کند چون می توان از بعضی منابع فرعی و فراموش شده که بیشتر از هر منبع دیگر حرفی برای گفتن و ارائه اطلاعات دارند، استفاده کرد.

مثلا احتمال دارد کارمند عادی یک شرکت یا اداره‌ای که از مدیرش کینه دارد بتواند اطلاعات و حقایق را راحت تر در اختیارمان قرار دهد.

از دیگر مواردی که باید دراین مرحله مورد توجه قرارداد، باز بینی لیست منابع و یادداشت برداری از  گفته‌ها و اطلاعاتی است که تاز ه جمع آوری شده است.

دراین مرحله، اگرمنبعی به هر دلیلی حاضر به دراختیار قراردادن اطلاعات نشد، روزنامه نگار می تواند با ارائه اطلاعات مخصوصی که در جریان تهیه گزارش به آن دست یافته است وی را ترغیب و تشویق به همکاری کند.

4- گفت وگو

بعد از جمع کردن آمار و اطلاعات کامل درباره موضوع، برای تائید و اخذ اقتباس باید با شخصیت‌هایی که هر کدام به نوعی با موضوع در ارتباط هستند ، گفت‌وگو کرد. این گفت‌وگو بایستی در سه مرحله پیش از  گفت‌وگو، هنگام گفت‌وگو و بعد از آن برنامه‌ریزی شود.

چند اظهارنظر کلی در مورد روزنامه نگاری تحقیقی

1- گزارش تحقیقی عموما بین 2500 - 1500 واژه است؛

2- گزارش تحقیق به اقتباس و اطلاعات زیادی نیاز دارد؛

3- در نوشتن گزارش تحقیقی به منابع زیادی نیاز داریم و از سوی دیگر بیشتر منابع دوست ندارند هویتشان مشخص شود؛

4- جرائت، توانایی و خستگی ناپذیری روزنامه نگار و جدیت، هوشیاری و اعتماد مخاطب از اصل‌های مهم در روزنامه نگاری تحقیقی است؛

5- روزنامه نگار باید در نوشتن گزارش تحقیقی، اخلاق حرفه‌ای را به دقت رعایت کند تا دچار باز‌خواست نشود؛

6- سبک و شیوه‌های نوشتن گزارش تحقیقی تابع نوع موضوع است؛

7- در این نوع روزنامه نگاری ، به دست آوردن اعتماد منابع در هنگام گفت‌وگو بسیار با اهمیت است؛

8- در بعضی از گزارش‌های تحقیقی، غیر از استناد به اطلاعات و گفته‌های اشخاص برای مستندسازی ، استفاده از عکس، طرح، نقشه، تصاویر گرافیکی و تصویری از اسناد، الزامی است؛

9- گزارش نویس از اطلاعات کم ارزش و دسته چندم نیز می تواند بهره‌های فراوان ببرد؛

10- بعضی از منابع برای در اختیار قرار دادن اطلاعات از  ضبط صوت می ترسند در نتیجه قبل از گفت‌وگو با آنها باید در مورد استفاده از این وسیله به توافق رسید.

مشکلات گزارش تحقیقی

1- گزارش تحقیقی با نظریه توطئه ارتباط دارد

در این نوع گزارش، باید روزنامه نگار حدس ها و سوءظن‌هایی را که در مورد موضوع دارد، اثبات کند در نتیجه به مقایسه و بررسی اظهارنظرها و اسناد می پرداز د تا به تصویری کلی دست یابد. زمانی که روزنامه نگار ‌این موارد را انجام می دهد شاید از یک طرف قضیه طرفداری کند و یا منبع خبری به وی اطلاعات اشتباه دهد و این باعث می شود که روزنامه نگاری تحقیقی به جای آن‌که به سنگر منافع عمومی تبدیل شود به برجسته کردن منفعت گروهی وتخریب دسته‌ای دیگر کمک کند.

به همین دلیل روزنامه نگار باید مواظب توطئه از سوی خویش ومنابع خبری باشد.

2- چاپ وانتشار

مشکل چاپ و انتشار به ویژه در کشورهایی که اقتدارگرا (توتالیتر) هستند و اصولا در آنجا دموکراسی و آزادی بیان به یک فرهنگ سیاسی و قانونی تبدیل نشده است، مشکلی بزرگ برای روزنامه نگاری تحقیقی است چون ممکن است بعد از انتشار مطلب، نشریه توقیف شود یا روزنامه نگار از طرف قدرتی سیاسی به مرگ یا زندان تهدید شود که درهمین راستا روزنامه نگار باید موارد زیر را درنظر داشته باشد:

الف) اگر موضوع در ارتباط با وضع عمومی مثل سرمایه هدردادن، پرداخت نکردن حقوق و گرفتن رشوه بود، بهتراست در گزارش به شخصیت‌های مشخص و مهم مرتبط با موضوع اشاره نشود بلکه وضع عمومی به تصویر درآید.

ب) گاهی بهتراست تمام اطلاعات و افشاگری‌ها منتشر نشود چون اگر افراد مورد اتهام بدانند اطلاعات مهم دیگری نیز در اختیار دارید از تهدید دست می کشند.

3- مشکلی دیگر

در بیشتر اوقات، کار روزنامه نگاری تحقیقی نوعی کار پلیسی است زیرا برای گرفتن اطلاعات از برخی منابع باید از شگردهای پلیسی، کارآگاهی و باز جویی استفاده کرد.

یا گاهی مجبوری بدون اجازه از  شخصی، از وی عکس بیاندازی. البته‌این کار به فرهنگ و قانون روزنامه‌نگاری در کشورها بستگی دارد ولی در کشورهایی مثل عراق چون در حین انجام گزارش تحقیقی با روزنامه نگار همکاری نمی کنند، گزارش نویس مجبوراست از شیوه پلیسی استفاده کند و هرچند گاهی در این مورد باز خواست هم می شود.

[1] این موسسه (IWPR) بعد از سقوط صدام درسال 2003 ، به مدت پنج سال به برگزاری دوره‌های روزنامه نگاری برای روزنامه نگاران این کشور اقدام کرد. شبیه‌این دوره ها در دیگر کشورهایی که دوره جنگ را تجربه کرده اند ، برگزار شده است.

خانم 'سوزانا فیشر' آلمانی ،مسئول برگزاری این دوره هاکه مقدمه کتاب بالا رانوشته است  ، کار روزنامه نگاری را خدمت به اجتماع می داند وروزنامه نگار را فردی قابل اطمینان ،بی طرف ، راستگو و ریزبین توصیف می کند و معتقدست؛درجایی که اطمینان ،باور واحترام وجود داشته باشد همه افراد می توانند از رسانه‌های از اد بهره بگیرند.

منبع:

عبدالرحمان، فرمان. ستوری و بنه ما نیو ده و له تیه کانی کاری روژنامه گه ری، عراق، شهر هولیر، انتشارات مکریانی، چاپ اول، 1/6/2008، صص 116-106.

ترجمه از  کردی : ابراهیم محمدحسینی ، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم ارتباطات اجتماعی