ژورنالیسم تلویزیونی- پایانی
در دو قسمت اول و دوم این پژوهش، فرآیندهای برنامه سازی در بولتن‌های خبری تلویزیون را مورد بررسی قرار دادیم. این برنامه ها از ساده ترین و در دست ترین نوع یعنی گفتار گوینده شروع و تا بسته کامل خبری ادامه می یابد
اشاره: در دو قسمت اول و دوم این پژوهش، فرآیندهای برنامه سازی در بولتن‌های خبری تلویزیون را مورد بررسی قرار دادیم. این برنامه ها از ساده ترین و در دست ترین نوع یعنی گفتار گوینده شروع و تا بسته کامل خبری ادامه می یابد و شامل 7 شکل مختلف است. نظر به اهمیت بسته کامل خبری، به ذکر ساختار عمومی گزارش ها پرداختیم و در نهایت طبقه بندی آنها را از حیث زمان ، موضوع، محتوا و ساختار شرح دادیم. تا اینجا آنچه گفته شد مقدوراتی بود که همواره در دسترس برنامه سازان و سردبیران خبر قرار داشت اما کمتر مورد استفاده قرار می گرفت و یا اصلاً استفاده نمی شد و لذا به فراموشی سپرده شده بود. برای نمونه گزارش تعقیبی جایگاهی در بولتن‌های خبری ندارد. گزارش سریالی هم بندرت کاربردی می‌شود. در این قسمت به شرح فرآیندهایی در خبر می پردازیم که هیچ‌گاه در ساختار سنتی ژورنالیسم تلویزیونی نگنجیده اند و اگر هم مشتاق به استفاده از آنها باشیم به دلایل مختلف قادر به قرار دادنشان در بولتن‌های رایج نیستیم. نگارنده این فرآیندها را فراخبر نامیده است.
***
قبل از آن‌که به معرفی و شرح ویژگی‌های فراخبرها بپردازیم، بهتر است که به اختصار به ضرورت و دلایل شکل‌گیری آن اشاره کنیم. در دهه 1960 میلادی با آغاز به‌کار تلویزیون کابلی، خبر نیز مورد توجه این رسانه قرار گرفت. اما مشکل فرا راه ایجاد تلویزیون خبری کابلی، محدودیت بیش از حد موضوعات خبری بود که اغلب فقط با قالب سخت خبر شناخته می‌شدند. در دهه‌های 1970 و 1980 با افزایش موضوعات بحث برانگیز خبری و ورود تلویزیون به این عرصه‌ها، بتدریج نرم خبر به عنوان یکی از انواع خبر، مورد توجه صاحب نظران قرار گرفت اما تحول نهایی شکل‌گیری شبکه‌های ماهواره‌ای بود که با آغاز دهه 1990 در جهان گسترش یافتند. به این ترتیب خبر تلویزیونی از انحصار زمان محدود بولتن‌های خبری در شبکه‌های تولیدی خارج شد. تاسیس شبکه‌های خبری ماهواره‌ای نوید ارائه 24 ساعته خبر را می داد. اما این همه خبر وجود نداشت. به این ترتیب لزوم بازتعریف اهداف شبکه‌های تلویزیونی پیش آمد. در تقسیم‌بندی شبکه‌ها، سه هدف عمده برای تلویزیون تعریف شده است که عبارتند از: اطلاع رسانی، سرگرمی و آموزش. سهم خبر تا پیش از این اطلاع رسانی بود اما با ورود شبکه‌های ماهواره‌ای خبری، ضرورت پرداختن به دو هدف دیگر یعنی شبهه خبرهای سرگرمی و آموزشی، مورد توجه قرار گرفت.
اما در این میان یک سوءتفاهم بزرگ وجود دارد. این‌که با پیشرفت فن آوری، فقط کارها آسان نمی‌شود (در اینجا خبر ماهواره‌ای تلویزیون) بلکه سه عامل دیگر یعنی: قالب‌ها، سبک‌ها و شیوه‌های تولید، تشکیلات و سیستم‌ها و بالاخره عرصه مبانی و تعاریف و تئوری‌ها نیز همپای آن باید دچار تغییر و تحول شوند و الا نتیجه دلخواه حاصل نمی‌شود. این اتفاق متاسفانه در عرصه ژورنالیسم تلویزیونی در بسیاری از کشورها و از جمله در ایران رخ داده است. به این ترتیب که با تاسیس شبکه تلویزیونی خبر ماهواره‌ای 24 ساعته، قالب ها و شیوه‌های برنامه سازی رشد نکردند و در همان قالب‌های سنتی ادامه یافتند. با مثال ساده‌ای موضوع روشن‌تر می‌شود. گفتیم در میان همه فرآیندهای خبری در بولتن‌های تلویزیونی، بسته خبری از همه طولانی‌تر و حدود 3 دقیقه است. اما این محدودیت به این خاطر است که در شبکه‌ها برای خبر، بولتن‌های استاندارد 5 الی 55 دقیقه در نظر گرفته شده است. مانند شبکه‌های یک تا پنج سیما. اما در شبکه خبری 24 ساعته چنین محدودیتی نیست. با این وجود چرا باید برنامه ها باید باز هم در قطع زمانی 3 دقیقه تعریف شوند؟ اینجاست که فرایندهای جدیدی باید ابداع شود.
در این نوشتار به سه فرآیند دیگر که در تعریف بولتن‌های جاری خبری نمی‌گنجند اشاره می‌شود و از آنها به عنوان فراخبر یاد می‌شود.
اگرقالب خبری را بیان تشریحی اخبار و رویدادها بدانیم قالب فرا خبر، بیان تشریحی اخبار و رویدادهایی‌ست که با اندیشه و نقطه نظرات سازنده گره‌خورده و ذهنی‌تر از نمونه خبری است. بکار گیری انواع تکنیک‌ها وگزینش منابع متنوع وغیرخبری از جمله ویژگی‌های آثار فراخبر است. این‌گونه آثار تاریخ مصرف افزون‌تری دارند. بسته به نوع کار، گاه می‌توانند برای سالها ماندگار باشند. سه ویژگی عمده محتوایی فراخبر عبارت است از:
الف - داستان و روایتی مشخص را باید برای اثر تدوین کرد.
ب - مردم را باید درون داستان وماجرا قرار داد.
پ - به مخاطب اجازه داد که خود ببیند و بشنود و نتیجه‌گیری کند.
فیچر[1] خبری
'این واژه در فرهنگ لغات انگلیسی به معنی: مشخصه، ویژگی، خصیصه، مقاله مهم، فیلم اصلی و فیلم بلند، نشان دادن و به نمایش گذاشتن آمده است.'[2]
در عرصه خبر تلویزیونی، فیچر به مجموعه‌ای از نرم خبرها اتلاق می‌شود که دارای ویژگی‌هایی از این دست است:
- بیان کننده شرح حال و زندگینامه کسی یا چیزی[3]
- بوجود آورنده بعد انسانی و مطالب مورد علاقه بشری[4]
- بر اساس موضوعات یا گرایشات روز جامعه[5]
- مبتنی بر مطالب عمقی[6]
- بر اساس مطالب پس زمینه‌ای[7]
1- فیچر زندگینامه، به منظور آشنا کردن مخاطب با شخص خاصی که معمولاً ناشناس است او در آن از مصاحبه با فرد مورد نظر، دوستان و حتی دشمنان وی استفاده می‌شود. در اینجا از نگارش خلاق برای ترسیم تصویری واضح و شفاف از فرد، بهره می‌بریم.
2- فیچر علائق انسانی، به موضوعات سرگرم‌کننده، شگفت‌انگیز، آموزشی و حتی سفرنامه می‌پردازد. برای مثال زندگی در یک 'شهر موزه' چه حس و حالی دارد؟ خبرنگار باید بداند که هر موضوعی که مخاطب را به وجد نیاورد، نخواهد توانست به عنوان فیچر مناسب و جذاب عمل کند.
3- فیچر موضوعات روز به بررسی مسائلی مثل روی آوردن برخی مردم به مدهای خاص و فال‌گیری می‌پردازد.
4- فیچر عمقی، همانطور که از نام آن مشخص است، به مضامینی می‌پردازد که پژوهش وسیعی را می‌طلبد. برای مثال عملکرد باند‌های تکدی‌گری یا دست‌های پنهان در معاملات میادین تره بار.
5- فیچر پس زمینه‌ای را در واقع باید نوعی گزارشگری تفسیری دانست که اغلب به دنبال یک سخت خبر آمده و به تشریح و توضیح کاملتر آن می‌پردازد.
از ویژگی‌های یک فیچر خوب داشتن لحن است. هر نویسنده‌ای برای خود لحن خاصی دارد. لحن را می‌توان همان شیوه روایت دانست. لحن خاص هر گزارشگری را می‌توان از طریق کلمات و عبارات خاص یا نوع استفاده از نقل قولها یا نوع فضا سازی‌اش دریافت.
ویژگی‌های فیچر در خبر تلویزیون
'الف - معمولاً رخداد‌هایی را تحلیل می‌کند که خبر فوری نباشند.
ب - در این تحلیل، از تصاویر آرشیوی و همچنین تصاویر روز (تصویربرداری شده در زمان حال توسط برنامه‌ساز) استفاده می‌شود. در عین حال از گوینده بهره‌برداری نمی‌شود.
پ - گفتار متن[8] همانند فیلم‌های مستند در طول فیچر پیوند دهنده سکانس‌ها است.
ت - فیچر در یک برنامه خبری پخش می‌شود. در واقع وابسته به آن بخش خبر است. به دلیل همین وابستگی، از تیتراژ پایانی در آن استفاده نمی‌شود.
ث - در فیچر حضور خبرنگار شناخته شده شبکه خبری عامل پیوند‌دهنده آن با برنامه خبری است. وجود خبرنگار باعث اعتماد بیشتر مخاطب به محتوای فیچر می‌شود.
ج - فیچر در قطع زمانی 5 تا 15 دقیقه تهیه می‌شود.
چ - یک فیچر تلویزیونی معمولاً با یک لید آغاز می‌شود. ادامه برنامه در واقع بسط همان موضوع مطرح شده در لید است.
ح - بخشی از تحقیقات موضوع در محل رخداد‌ها انجام می‌شود. در مواردی احتمال دستیابی به پایان پیشبینی نشده وجود دارد.'[9]
از جمله برنامه‌های فیچر می توان از برنامه 'نامه به رئیس جمهور' در شبکه خبری CNN نام برد که گزارشگر ارشد این شبکه، کریستین امانپور در آن حضور دارد.
برنامه ترکیبی خبری
این نوع برنامه‌ها معمولاً به انگیزه چند اتفاق مهم ملی یا بین المللی که در رسانه‌های جمعی انعکاس یافته است، تهیه می‌شوند. برنامه ترکیبی از حیث محتوا و ساختار تکنیکی با انواع گزارش به کلی متفاوت است. این نوع برنامه‌ها معمولاً در قطع زمانی 10 تا 30 دقیقه تولید می‌شوند و از این نظر از نمونه های قبلی طولانی‌ترند، ضمن این‌که برخلاف آنها تک برنامه نیستند. برنامه‌های ترکیبی اغلب به صورت روتین و در ساعت مشخص پخش می‌شوند و دارای هویت و اهداف مشخص‌شده و تیتراژ آغاز و پایان مستقلی هستند. اتلاق عنوان ترکیبی در واقع اشاره به تکنولوژی برنامه‌سازی به‌کار رفته در آنهاست. به این معنی که در اینجا از ظرفیت سیستم پرتابل (برای اخذ گزارشها) و از سیستم استودیویی (برای ایجاد فضای گفت‌وگوی مجری با میهمان‌ها) تواماً استفاده می‌شود. در آن از وجود مجری، مرور گذشته (Play back)، گزارش و مصاحبه استفاده می‌شود و شامل چند موضوع مختلف اما مرتبط با سوژه‌های خبری روز است. معمولاً بین این موضوعات که سه الی چهار مورد هستند با وله‌های مختلف فاصله‌گذاری می شود. از جمله نمونه‌های بارز این نوع برنامه می‌توان به چشم‌انداز[10] در تلویزیون بین‌المللی CNN اشاره‌کرد. این برنامه به صورت روتین روزانه بوده و زمان آن نیز 30 دقیقه است و طی آن مجری 'جاناتان من'[11] در هر برنامه ابعاد مختلف یک موضوع را مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد.
مستند گزارش خبری
یکی از موجزترین تعارف فیلم مستند متعلق به جان گریرسن[12] سینماگر شهیر انگلیسی در نیمه قرن بیستم میلادی است که می‌گوید:
«فیلم مستند، گزارش و تفسیر خلاق واقعیت است»[13]
از این تعریف دو معنا برداشت می‌شود. نخست این‌که فیلم مستند گزارش است و دوم تفسیر خلاق واقعیت. اثر گزارشی در واقع نوعی فیلم مستند است که واقعیت به صورت آینه‌وار در آن محفوظ می‌ماند و در خبر مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما اینک خبر به عرصه دوم یعنی تفسیر خلاق واقعیت نظر دارد. تفاوت اصلی این نوع مستند با دیگر انواع آن در ارتباط خاصش با زمان، واقعیت و ژورنالیسم است.
در کتب معتبر خبری چند سال اخیر، اصطلاح مستند خبری کمتر یافت می‌شود و اغلب آنچه در مورد برنامه‌سازی ژورنالیستی ذکر شده است، صرفاً دربرگیرنده کار‌های کوتاه مدت و بهره‌مندی صرف از عینیات است. البته در قسمت اول همین نوشتار، انواع محتوای گزارش در کتاب اخبار تلویزیونی اثر ری وایت[14] ارائه شد که در میان آنها در حد یک پاراگراف به مستند خبری هم اشاره شده است.
ری وایت مستند‌های خبری را معمولاً دارای مدت 30 تا 60 دقیقه می‌داند. اما در مورد کم و کیف و تکنیک‌ها و جایگاه این نوع مستند در طبقه‌بندی انواع گونه‌های خبری، ذکری به میان نمی‌آورد.
مستند خبری شاخه ای از برنامه سازی مستند در تلویزیون است که با استفاده از تکنیک‌های فیلم مستند، به ایجاد شوق، جذابیت و تنوع در مخاطب می پردازد. به همین خاطر در هر مستند خبری شاهد حضور شیوه ها و تکنیک های مختلف مستند هستیم.
در این قسمت به تقسیم‌بندی ابداعی و کاربردی از مستند گزارشی خبری می‌پردازیم. این تقسیم‌بندی، چند حوزه رسانه‌ای را از ابعاد زیر مد نظر قرار داده است:
1 - بعد زمانی
2 - الگوی ژورنالیستی
3 - شکل و رابطه با واقعیت
4 - حوزه عملیاتی
5 - مواجهه با موضوع
6 - لحن و بیان
اشکال فوق در برنامه سازی مستند خبری، اگرچه با هم متفاوتند اما اشتراکات بسیاری دارند که برخی از مهمترین آن بدین قرار است:
- باز سازی محدود، از روش‌های مورد استفاده در مستند‌های خبری است.
- تکنیک استفاده از فیلمنامه و نمایشی کردن در آنها معمول نیست.
- قابلیت بازار یابی جهانی دارند.
- مستند خبری به مثابه یک اثر هنری شمرده می‌شود که تاریخ مصرف آن را مضمون خبرش تعیین نمی کند.
- مستند‌های خبری با وجود تنوع و شکل های مختلفی که دارند، حس باور پذیری را در مخاطب ایجاد می کنند.
- مستند‌های خبری از یک واقعه (که قبلاً اعلام شده است) آغاز می شوند و با برداشتی از آن که حاوی نگرش کارگردان برنامه است، پایان می یابند.
- القای خبر همراه با نگرش خاص برنامه‌ساز، هدف غائی برنامه است.
- تاکتیک های اقناع در همه آنها به‌کار گرفته می شود.
- پژوهش کتابخانه ای و میدانی از ضرورت های اساسی ساخت این‌گونه برنامه ها است، اما پژوهش تعیین کننده، در روند ساخت برنامه تحقق می یابد.
- موضوع مربوط به واقعه‌ای مهم است که در حال حاضر جریان داشته یا اخیراً رخ داده است.
- ثبت واقعه در زمان رخداد انجام می‌پذیرد. به دیگر سخن گروه فیلم‌ساز در جریان آن حضور دارند.
- نقش فیلم‌ساز اغلب گم و پنهان است. البته حضورش تاثیرگذار و تعیین‌کننده است.
- این نوع آثار معمولاً غیر دراماتیک و تماتیک هستند.
- تاثیر تدوین در کار زیاد اما معمولاً غیرمحسوس است. در واقع می‌توان گفت که اثر در روی میز مونتاژ ساخته نمی‌شود بلکه در لحظه لحظه فیلم‌برداری تولید می‌شود (فیلم‌ساز اغلب به تدوین هنری متوسل نمی‌شود.)
- چون واقعه در زمان وقوعش تصویربرداری می‌شود لذا نمی‌توان در مورد حرکات دوربین پیشبینی دقیق داشت، بطوری‌که در بسیاری از لحظات، نما‌ها به صورت دوربین روی دست یا دوربین مخفی فیلم‌برداری می‌شوند. (شبیه فیلم‌های مردم نگاری، فیلم‌برداری تابع واقعه بوده و فیلم‌ساز به آنچه در مقابلش می‌گذرد وفادار است)
-برنامه ساز مستند خبری معمولاً دیدگاه سیاسی و اجتماعی وسیع و گسترده‌ای دارد.
- کاربردی بودن از ویژگی‌های این نوع آثار است. فیلم‌ساز به دنبال ثبت عارضه‌ای(به وسیله ارائه اسناد و مدارک معتبر) و احتمالاً ارائه راه حل آن است.
- عدم صحنه‌پردازی و نورپردازی خاص از ویژگی‌های معمول مستند خبری است.
- در برخی از آثار مستند خبری، فیلم‌ساز در صحنه حضور می‌یابد که این از تاثیرات سینما حقیقت است. نظیر آثار 'مایکل مور' مستند ساز آمریکایی. برخی دیگر از این گونه آثار، ملهم از شیوه مستند بی‌واسطه هستند که در آنها، صحنه‌هایی از رویداد بدون مداخله عوامل تولید در روند ماجرا به منصه ظهور می رسند.
- حضور پررنگ مصاحبه در اشکال و شیوه‌های مختلف از دیگر خصوصیات این گونه آثار است
- جنبه اطلاع رسانی یکی دیگر از ویژگی‌های مستند گزارشی است. (باید به تفوق وجه اطلاعاتی در مستند خبری اشاره کرد. اگر چه این اطلاع رسانی الزاماً از نوع کلامی نبوده و مستندساز می‌تواند در ارائه گزارش خود، با بیان تصویری ، اطلاعات مورد نیاز را در حد امکان منتقل‌سازد.)
- به طور کلی مستند‌های خبری معمولاً به دلیل عدم باز سازی‌های زیبایی شناختی در آنها، معصوم و بی‌غل و غش هستند.
نتیجه گیری:
با تحول تکنولوژی و بوجود آمدن تلویزیون ماهواره‌ای خبر، امکان شکل گیری قالب‌های جدید تر احساس شد. این قالب ها محدوده حصار بولتن را می‌شکنند و در شمار نرم خبرها محسوب می شوند. موضوع در آنها از فیلتر ذهن برنامه‌ساز می‌گذرد و لذا دیدگاه‌های سازنده نیز در روایت دخالت دارد. به دلیل پیچیدگی زیاد، کارگردان و تهیه کننده و سردبیر یا خبرنگار تنها نقش اختصاصی خود را در آنها ایفا می کنند. یکی از انواع فراخبرها، فیچر تلویزیونی است که مشتمل بر پنج گونه موضوعی شامل فیچر: زندگی نامه، علائق انسانی، گرایشات مد روز، عمقی و پس‌زمینه‌ای است. زمان فیچر از 5 تا 15 دقیقه در نوسان است. گو این‌که از عوامل حرفه‌ای برای تولید فیچر بهره برداری می‌شود اما هنوز این نوع برنامه در قالب بولتن خبری، ارائه می‌شود و به همین دلیل تیتراژ آغاز و پایان ندارد.
برنامه ترکیبی نوع دیگری از فراخبر و آمیزه‌ای از تکنیک‌های برنامه‌سازی پرتابل و استودیو است. معمولاً در قطع زمانی 10 تا 30 دقیقه تهیه می‌شود و شامل چند اپیزود مختلف یا مرتبط با هم است. این نوع برنامه ها به صورت مجموعه روزانه یا هفتگی تهیه و پخش می‌شوند و کاملاً مستقل از بولتن‌های خبری هستند.
برنامه‌های مستند گزارش خبری قالب جدیدی در ژورنالیسم تلویزیونی است که طی سالهای اخیر به شدت مورد توجه شبکه‌های خبری پیشرو قرار گرفته است. این نوع برنامه‌ها به منزله آثار مستقل و هنری شمرده می شوند و در یک تقسیم بندی کلی شامل شش نوع مختلف هستند که عبارتنداز:
مستند گزارش خبری از نظر: زمانی، الگوی ژورنالیستی، شکل و رابطه با واقعیت، حوزه عملیاتی، مواجهه با موضوع و از نظر لحن و بیان
[1] . Feature
2 - باطنی، محمدرضا ،1375 ، فرهنگ معاصر انگلیسی- فارسی، چاپ هفتم، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر، صفحه: 344
[3]. Personal profiles
[4]. Human interest stories
[5].Trend stories
[6]. In depth stories
[7]. Back grounders
[8] . Naration
[9]. Herber, John, 2000, Journalism in the Digital Age: Theory and Practice for broadcast,Oxford,Focal Press, PP.274 -277)
[10] . Insight
[11]. Johnatan man
[12]. John Grierson
13 - نفیسی، حمید،1357 ، فیلم مستند (جلد اول)، چاپ اول، تهران، انتشارات: دانشگاه آزاد ایران، صفحه:3
14 - وایت،ری،1380،اخبار تلویزیونی، مترجم: محمد رضا حسن زاده، چاپ اول، تهران، نشر: :مرکز تحقیقات صدا و سیما، صفحه:34
