دستورالعمل روزنامه‌نگاری

روزنامه نگاری هم مثل همه شاخه‌های علم ارتباطات به طور پیوسته تحت تاثیر پیشرفت های تکنولوژی رسانه بوده است. در سال های اخیر و با ورود گسترده این تکنولوژی ها به عرصه روزنامه نگاری، کتاب های جدیدی در این حوزه منتشر شده اند تا خلاء نظری و فنی موجود در این عرصه را پر کنند. کتاب 'آموزش روزنامه نگاری: به انضمام قانون مطبوعات جمهوری اسلامی' که در اصل ترجمه نسبتا آزادی از کتاب Handbook of Independent Journalism نوشته دبورا پاتر در سال 2009 است هم در همین حوزه قابل ارزیابی است. پاتر در این کتاب 68 صفحه‌ای تلاش کرده تا یک دستورالعمل کوتاه، کاربردی و بسنده را به کارورزان جوان تر ارائه کند.

دبورا پاتر یک روزنامه نگار قدیمی، مدرس روزنامه نگاری و یک نویسنده در عرصه خبر است. وی خبرنگار برنامه هفتگی مذهب و اخلاق در پی بی اس و ستون نویس در امریکن جورنالیزم ریویو[1]  است. وی از سال 1998 کارگردان نیوزلب[2]  بوده که یک برنامه روزنامه نگارانه غیر انتفاعی در واشنگتن است. پاتر از سال 2003 تا 2004 مدیر شاخه پژوهشی و آموزشی انجمن کارگردانان خبری رادیو و تلویزیون [3] بود. پاتر همچنین چندین کتاب در عرصه روزنامه نگاری و خبر نوشته است که آخرین کتاب او در این نوشتار بررسی می‌شود.

نسخه فارسی این کتاب که البته دقیقا با نسخه انگلیسی آن همخوان نشده و یک ضمیمه فارسی هم به آن اضافه شده و در شش فصل منتشر شده است. این کتاب که 179 صفحه دارد در سال 1389 به وسیله انتشارات اطلاعات منتشر شده و برای اولین بار در دسترس خوانندگان فارسی خوان ایرانی قرار گرفته است. در چاپ اول 2100 نسخه از این کتاب منتشر شده که هر نسخه آن 1600 تومان قیمت دارد.

دیباچه و فصل اول کتاب به اهمیت روزنامه نگاری در جامعه و سرشت خبر می‌پردازند. در اینجا به نظر می‌رسد که گاهی نویسنده دچار آشفتگی مفهومی شده است. به عنوان مثال او تلاش می‌کند ارزش های خبری جدیدی را فرموله کند اما به نظر می‌رسد وی ارزش های شش‌گانه خبری را به صورت آشفته‌ای دوباره فرمول‌بندی کرده است. همچنین، در صفحه 23 نویسنده ادعا می‌کند که اخبار به یکی از سه روش حوادث طبیعی، فعالیت های برنامه‌ریزی شده، و ابداع خبرنگاران به دست می‌آید، حال آن‌که مورد اول یک روش نیست و یک منبع است. روش سوم هم که ابداع خبرنگار است دارای آشفتگی مقوله‌ای با دو مورد پیش از خود است و هر کار خبرنگار می‌تواند ابداع او به حساب آید. در ادامه فصل اول، کلیاتی در مورد روزنامه نگاری اخلاق و حقیقت در این حرفه و این‌که اصول بنیادین روزنامه نگاری با پیشرفت های جدید هیچ تغییری نکرده و لازم الاجراست بحث شده است.

فصل دوم کتاب که به تهیه خبر اختصاص یافته با شرح و بسط شش عنصر خبری چه کسی؟، چه چیزی؟، کجا؟، چه وقت؟، چرا؟، و چگونه؟، شروع می‌کند. این بخش که مشخص است بر مبنای تجربیات خود پاتر طراحی و نوشته شده، اطلاعات دقیق و جزئی می‌دهد در مورد شرایطی که یک خبرنگار ممکن است با آن مواجه شود و پاسخ های آماده برای این شرایط فراهم می‌کند. تکنیک‌های مصاحبه، روش های کسب خبر و چگونگی کار کردن با منابع مختلف دست اول و دست دوم در این فصل به صورت بسنده توضیح داده شده‌اند.

فصل سوم هم مثل فصل پیش از آن از فصل های غنی این کتاب محسوب می‌شود. این فصل به ارائه خبر به مخاطبان پرداخته است. البته، از آنجا که بیشتر سوگیری ها در خبر در نحوه ارائه آن صورت می‌گیرد، انتظار می‌رفت که نویسنده در این بخش بیشتر به اهمیت دقت در چگونگی ارائه اخبار بپردازد. یکی از نکات مثبت این بخش فراتر رفتن از مدل هرم وارونه و معرفی مدل ساعت شنی و مدل الماس گون ارائه خبر است. این دو مدل در کتاب های روزنامه نگاری قدیمی در ایران معرفی نشده بودند. اهمیت تخصص برای روزنامه نگاران هم مسئله مهمی است که در این فصل به آن توجه شده است. اشتباهات فاحشی که برخی روزنامه نگاران در کشور ما می‌کنند را می‌توان نتیجه تک بعدی بودن آنها دانست. در این فصل هم تجربه غنی پاتر در روزنامه نگاری چیزهای زیادی به روزنامه نگاران می‌آموزد.

فصل چهارم به ویرایش خبر می‌پردازد. البته مترجم در صفحه 81 به خوبی به تمایز editor در دو زبان انگلیسی و فارسی اشاره می‌کند. این واژه به فراخور کاربرد در فارسی ممکن است ویراستار یا سردبیر معنی شود و مترجم تلاش کرده تا در جای جای این فصل آن را به معنی درستش به کار ببرد. به دلیل این‌که پاتر تجربه تلویزیونی قویتری دارد، در این فصل بیشتر به ویرایش اخبار تلویزیونی و رادیویی توجه کرده است. در انتهای این بخش به روزنامه نگاری آنلاین و وب نگاری توجه شده است. این بخش البته نه در مورد ویرایش خبر که در مورد ارائه خبر در وب سایت ها است و بنابراین به نظر می‌رسد بهتر بود که به فصل پیش منتقل شود.

تخصصی شدن کار روزنامه نگاری در فصل پنجم به بحث گذاشته می‌شود. حرفه‌ای ها معمولا پاسخ های بسته بندی شده دارند و بنابراین روزنامه نگاران تازه کار به راحتی بازی می‌خورند و از انعکاس حقیقت باز می‌مانند. مدیران باهوش حتی می‌توانند چیدمان پاسخ های خود را به نحوی تنظیم کنند که نه تنها اطلاعاتی به خبرنگار ندهند بلکه خبرنگار را به صورت ناخوداگاه به وسیله‌ای برای فریب همگانی تبدیل کنند. راه حل این مشکلات خبرنگار متخصص است. پاتر در این فصل طیفی از انواع تخصص های مورد نیاز خبرنگاران را شرح می‌دهد و توضیح می‌دهد که خبرنگار متخصص در هر کدام از این حوزه ها چگونه می‌تواند بر موقعیت های دشوار و زرنگی های مصاحبه شونده فائق آید.

و در نهایت، فصل ششم که فصل آخر کتاب هم هست به درستی به اخلاق در روزنامه نگاری اختصاص یافته است. با وجود این، توانایی کم پاتر در سطح نظری و تجربه غنی او در روزنامه نگاری باعث می‌شود که این بخش یک بخش آشفته باشد که در نهایت به هیچ نتیجه‌ای جز مرور نظرات روزنامه نگاران کارکشته نرسد. بخشی از این مشکل به دلیل ماهیت لغزنده اخلاق در روزنامه نگاری است و بخش دیگری از این مسئله نتیجه عدم توانایی پاتر در مباحث نظری اخلاق و اخلاق در روزنامه نگاری است. البته کتاب های دیگری هم در این مورد نوشته شده اند که به یک نتیجه مشخص و ارائه یک دستورالعمل اخلاقی نرسیده اند، اما توصیه هایی در این مورد داشته اند که یکی از موارد خوب این‌چنینی که در ایران هم ترجمه شده است کتبا «بحران وجدان» از کارل هیوسمن است.

این اثر در کل کتاب خوبی به عنوان دستورالعمل روزنامه نگاری است. روزنامه نگاران جوان و همین‌طور دبیر سرویس ها و سردبیر ها می‌توانند از خواندن این کتاب نکات زیادی بیاموزند. دانشجویان ارتباطات و روزنامه نگاری هم می‌توانند با خواندن این کتاب برای برخورد با موقعیت های مختلف و دشوار در مصاحبه و موقعیت های دیگر آمادگی بیشتری کسب کنند. با این همه، این کتاب از این سطح فراتر نمی رود و کسانی که علاقه مند به تصویر بزرگ هستند بهتر است به کتاب های دیگری مراجعه کنند. ترجمه این کتاب هم ترجمه قابل قبولی است و نشان از تبحر مترجم در سه حوزه زبان انگلیسی، روزنامه نگاری و ادبیات فارسی دارد.

[1] American Journalism Review

[2] NewsLab

[3] Radio-Television News Directors Association