دروازه بان خبر کیست؟

اشاره: یکی از مباحث مطرح در حوزه روزنامه نگاری چگونگی رابطه بین روزنامه نگار و منبع خبر است. نخستین نظریات و مدل های ارتباطی در خصوص رابطه بین روزنامه نگار و منبع خبر حکایت از آن داشتند که روزنامه نگار نقش دروازه بان را بین منبع و گیرنده خبر ایفا می نماید و او هست که تعیین می کند چه خبری انتخاب یا رد شود (White, 1950). مدل وایت یک مدل خطی از رابطه بین روزنامه نگار و منبع خبر است، به این معنا که تنها روزنامه نگار حق انتخاب منبع خبر و انعکاس اخبار آن را دارد. اما آیا در دنیای واقعی روزنامه نگاری نیز چنین رابطه خطی بین روزنامه نگار و منبع وجود دارد؟ یعنی روزنامه نگار همواره خبر را از منبع دریافت و به مخاطب منتقل می کند. آیا این منبع نیست که رسانه مورد نظر خود را برای انتقال پیام خود انتخاب می کند؟  پاسخ این سوالات را می توان در نظریات محققانی همچون هربرت گانز (1979) یافت. وی در کتاب خود تحت عنوان «تصمیم‌گیری درباره این‌که خبر چیست» به بررسی مناسبات میان روزنامه نگار و منبع خبر می پردازد. نوشتار پیش رو برگرفته از فصل سه و چهار کتاب گانز است که می تواند پاسخی برای سوالات مطرح شده فوق باشد.

***

هربرت گانز¹ رابطه بین روزنامه نگار و منبع خبر را به رقص تانگو² تشبیه می کند که یا منبع خبر این رابطه را هدایت می کند و یا روزنامه نگار؛ گانز معتقد است در اکثر مواقع هدایت‌گر این رابطه منبع خبر است. روزنامه نگار معمولا تنها به سراغ تعداد محدودی از منابع خبری که در گذشته نیز در دسترس او بوده و آن‌ها را مناسب تشخیص می داده است، می رود و نسبت به سایر منابع خبری به شکلی منفعلانه عمل می کند.

در بسیاری موارد، سازمان های خبری ملی به رسانه های خبری داخلی یا محلی وابسته هستند و برای کسب اطلاعات و اخبار ابتدا به سراغ آن‌ها می روند و پس از آن به گزارشگران خود وظیفه جمع آوری اطلاعات بیشتر و بررسی موضوع از زوایای دیگر را محول می کنند. در برخی موارد هم سازمان های خبری ملی منتظر می مانند تا منبع با یگ گزارشگر تماس بگیرد و ایده خبری خود را به آن‌ها بفروشد. البته استثنائاتی هم وجود دارد مانند اخبار مربوط به افشاگری ها که روزنامه نگاران در این‌گونه موارد فعالانه به استخراج منابع روی می آورند. مجلات نیز برای کشف منابع جدیدی که بتواند دریچه ای تازه برای گزارشات مهم هفته باشد با یکدیگر به رقابت می پردازند. 

گانز در جای دیگری از کتاب می گوید رابطه بین روزنامه نگار و منبع شبیه «مسابقه طناب کشی³» است، هر یک از شرکت کنندگان در مسابقه بسته به میزان قدرتی که دارند می توانند برنده مسابقه باشند.

قابلیت دسترسی⁴

یکی از عوامل موثر در رابطه بین روزنامه نگار و منبع پیام  قابلیت دسترسی روزنامه نگار به منبع و بالعکس، منبع به روزنامه نگار است. روزنامه نگار عمدتا افراد را به عنوان منبع خبری بالقوه می بیند در حالی‌که منابع خود را همان افرادی می بینند که شانس فراهم آوردن اطلاعاتی را دارند که منافع شان را تامین و افزایش دهد، ایده هایشان را عمومیت بخشد یا در برخی موارد نام و اعتبارشان را به درون اخبار بکشاند. در هر رویدادی منابع می توانند تنها خود را در دسترس روزنامه نگار قرار دهند. این روزنامه نگار است که تصمیم خواهد گرفت آیا اخبار آنها مناسب است یا خیر. در صورت مناسب بودن، اطلاعاتی که منبع پیشنهاد می دهد با مشاهدات و ملاحظات روزنامه نگار غربالگری می شود. بنابراین می توان دید که رابطه بین روزنامه نگار و منبع پیام او شبیه به مسابقه طناب کشی است: در حالی‌که منبع تلاش می کند تا با مطرح کردن خود خبر را مدیریت کند، روزنامه نگار نیز هم‌زمان سعی می کند تا منابع را به منظور استخراج اطلاعاتی که می خواهد مدیریت کند. 

اگر به این رابطه از دیدگاه منبع پیام نگریسته شود، دسترسی موفقیت آمیز منبع پیام به روزنامه نگار به چهار عامل بستگی خواهد داشت:

1. انگیزه
2. قدرت
3. توانایی تهیه اطلاعات مناسب
4. نزدیکی اجتماعی و جغرافیایی به روزنامه نگار

انگیزه:  منابع مشتاق⁵، موافق⁶  و سرسخت⁷

از آنجایی‌که اغلب روزنامه نگاران اجازه می دهند تا منابع به آنها مراجعه کنند، خبر به نفع منابعی خواهد بود  که برای فراهم آوردن اطلاعات مشتاق تر باشند. برخی منابع تمایل بیشتری دارند، به این دلیل که از محبوبیت گسترده و مشروعی که رسانه های خبری برای آنها به ارمغان می آورند، سود می برند. در نهایت منابع مشتاق تبدیل به منابع همیشگی و عادی می شوند که هر روز در خبرها دیده می شوند. اکثر منابعی که به شکل متناوب و ادواری ظاهر می شوند در زمره منابع موافق به شمار می آیند. چنین منابعی برای بقا نیاز به اخبار ندارند اما تمایل دارند سودی نصیب آنها شود مثلا افزایش اعتبار که می تواند حاصل حضور در رسانه های داخلی باشد. تعداد منابع سرسخت هم بسیار کم است ]منابعی هستند که به هیچ عنوان تمایلی برای روبرو شدن با روزنامه نگار و رسانه ها ندارند[، اگرچه بسیاری از سیاستمداران و مقامات دولتی بطور معمول در گروه منابع مشتاق قرار دارند ولی زمانی‌ که شاهد به خطر افتادن موقعیت خود از طریق انعکاس خبری شوند، به سرعت ویژگی های منابع سرسخت را به خود می گیرند. یکی از منابعی که دائما در حال سرسختی است جماعت تبهکاران است، در نتیجه اخبارشان تنها زمانی به رسانه ها راه پیدا می کند که یا رهبرانشان به قتل رسیده باشند یا به زندان افتاده باشند.

قدرت منابع

دسترسی منابع به روزنامه نگار متاثر از جایگاه آن ها در نظام سلسله مراتب اجتماعی و ملی است. رئیس جمهور هر وقت که اراده کند می تواند به همه رسانه های خبری دسترسی آنی و فوری داشته باشد و از آنها بخواهد که اخبار او را منتشر کنند در حالی که گروهی که از قدرت لازم برخوردار نیست، ممکن است برای دسترسی به رسانه های خبری متوسل به آشوب های مدنی شود. البته منابع قدرتمند به ندرت از قدرت خود به عنوان ابزار تهدید برای قرار گرفتن در فهرست گزارش های رسانه ای استفاده می کنند، در حقیقت سعی می کنند از قدرت خود برای ایجاد اخبار مناسب بهره مند شوند. انتخاب‌گران گزارش یا خبر هم به راحتی تسلیم منبع نمی شوند آنها حق انتخاب منبع مناسب را برای خود محفوظ می دانند. به طور کلی، هر چه قدرت منبع کمتر باشد، دسترسی به روزنامه نگار یا گزارشگر هم کمتر می شود. 

توانایی تدارک اطلاعات مناسب

با فراهم آوردن و ارائه اطلاعات به روزنامه نگارانی که اشتهای سیری ناپذیری نسبت به ایده ها و گزارش های خبری دارند می توان بر کمبود قدرت منبع غلبه کرد. توانایی در جلب توجه روزنامه نگاران جهت انتشار اطلاعات و اخبار در رسانه‌ها نیازمند وسایل و مهارت هایی است که بسیاری از آن‌ها از قدرت اقتصادی نیز متاثر هستند.

نزدیکی اجتماعی و جغرافیایی

منابع ممکن است مشتاق، قدرتمند و آماده فراهم آوردن اطلاعات مناسب باشند اما برای این که مورد انتخاب روزنامه نگاران و گزارشگران قرار گیرند، باید از نزدیکی اجتماعی و جغرافیایی به روزنامه نگار نیز بهره مند باشند. منابع قدرتمند و ماهر می دانند که چگونه با گزارشگران در تماس باشند اما بسیاری از آن ها و حتی شاید اکثریت از این توانایی برخوردار نباشند. برخی از منابع حتی نمی دانند چگونه با روزنامه نگارانی که وابسته به رسانه های خبری محلی هستند ارتباط  برقرار کنند.

نزدیکی اجتماعی تحت تاثیر عوامل ساختاری و جمعیت شناختی شکل دهنده سایر روابط اجتماعی است. در حقیقت، افرادی که نزدیکی اجتماعی بیشتری با یکدیگر داشته باشند، راحت تر با هم ارتباط برقرار می کنند. روزنامه نگاران هم بخشی از اعضای جامعه را تشکیل می دهند. منابعی که از طبقه متوسط رو به بالا هستند به احتمال زیاد مشکلی برای دسترسی به روزنامه نگاران نخواهند داشت، حتی ممکن است رابطه دوستی با آنها برقرار کنند؛ در حالی که افرادی که از طبقه پایین اجتماع هستند نمی‌دانند چگونه می توانند با روزنامه نگاران ارتباط برقرار کنند.  

***

پژوهشگرانی دیگری همچون کارلسون⁸ (2009,2011 ) نیز طی یک دهه اخیر با الهام گرفتن از نظریات هربرت گانز به بررسی رابطه بین روزنامه نگار و منبع پرداخته اند و این رابطه را پویا و داینامیک توصیف کرده اند. اما به نظر می رسد رابطه روزنامه نگار و منبع خبر تا حد زیادی متاثر از نظام هنجاری و مدیریت رسانه ای حاکم در هر کشور باشد. مطالعات و تحقیقات گانز، سیگال، کارلسون و سایرین در خصوص رابطه بین روزنامه نگار و منبع خبر در جوامع غربی بوده است و به نظر می رسد برای رسیدن به شناخت دقیق تری از رابطه بین منبع و روزنامه نگار در جوامع شرقی و در سایر نظام های هنجاری رسانه ای، پژوهش های بیشتری نیاز است.

منبع:

Gans, Herbert J. (1979). Deciding What's News: A Study of CBS Evening News, NBC Nightly News, Newsweek, and Time. Pantheon Books. New York

1-  Herbert J. Gans

2-  Tango dance

3-  Tug of war

4-  Availability

5-  Eager

6-  Agreeable

7-  Recalcitrant

8-  Carlson