شگردهای مصاحبه

اشاره: در شش درسنامۀ پیشین[1-2-3-4-5-6] روزنامه نگاری پژوهشی با مراحل انتخاب سوژه، فرضیه‌سازی و گردآوری داده‌ها از منابع باز آشنایی پیدا کردیم. از درسنامه هفتم وارد مرحلۀ استفاده از داده‌های منابع انسانی شده‌ایم. این مرحله در درسنامه هشت با عنوان'شگردهای مصاحبه' ادامه می‌یابد و سپس با درسنامه 9 تکمیل می‌شود.

***

هر گزارشگری اندوخته‌ای از شگردهای مصاحبه ویژۀ خود را دارد. برای غنی کردن این اندوخته، با کسانی که کارشان به نوعی همراه با پرسشگری است حشر و نشر کنید: نه فقط گزارشگران دیگر، بلکه پلیس، وکلا، دادستان‌ها، فروشنده‌ها و بازاریاب‌ها و غیره. از آن‌ها بپرسید که چطور با وضعیت‌های کاری ویژه کنار می‌آیند و بخواهید از دردسرها و چالش‌هایشان برایتان بگویند. فنون مصاحبه‌گری خود را به این ترتیب گسترش دهید. در عین حال شگردهای این درسنامه را هم به یاد داشته باشید.

1-      گزیده‌ای از اخبار با خود ببرید

گزارشگر محقق‌ها عموماً وقتی وارد ماجرا می‌شوند که سوژه، خبری شده است: رسانه‌های خبری کم و بیش اطلاعاتی را منتشرکرده‌اند. اما مطالب منتشرشده همیشه خالی از اشتباه نیستند. برای شروع یک مصاحبه و ارتباط، گزیده‌ای از این مطالب را آماده کنید. آن‌ها را به منبع بدهید تا با شما مرورشان کند. او به شما خواهد گفت که کدام‌شان درستند

2-      کنترل اوضاع را در دست داشته باشید

مصاحبه گاهی شبیه جنگ قدرت است. پس آماده باشید و مواضع خود را بشناسید و حفظ کنید. شرایط و محیط مصاحبه را نیز زیر نظرداشته باشید و کنترل کنید. جایی را که هنگام مصاحبه می‌نشینید انتخاب کنید. در جای مناسب و راحت بنشینید. کنترل بر ابزار کارتان را نیز حفظ کنید. مثلاً به منبع اجازه ندهید که دستگاه ضبط صوت یا دفترچه یادداشت شما را بردارد. (کاری که معمولاً می‌کنند) به منبع نگویید «ممکنه من ضبطم را روشن کنم؟» بگویید: «من به خاطر دقت کار، مصاحبه را ضبط می‌کنم.» دستگاه ضبط را روشن کنید و تاریخ، مکان و  موضوع مصاحبه را بیان کنید. اگر فکر می‌کنید که منبع با ضبط صدا مخالفت می‌کند، یک شاهد با خود ببرید و بگویید «برای این‌که چیزی از قلم نیفتد از همکارم خواستم که یادداشت‌برداری کند.»

3-      فاصله‌تان از منبع را حفظ کنید

بعضی روزنامه‌نگار می‌شوند تا با افراد سرشناس ملاقات کنند و گپ بزنند. اما راههای خیلی بهتری برای پیدا کردن دوست وجود دارد. به علاوه، صمیمی شدن بیش از حد با منبع ممکن است به کارتان یا حتی خودتان ضربه بزند: قربانی‌ها همیشه آن‌قدر هم که به نظر می‌رسد بی‌گناه نیستند؛ سیاستمداران همیشه آن‌طور که اظهار می‌کنند نیستند؛ کاپیتان کشتی گاهی خدمه را به آب می‌اندازد. با منبع زود خودمانی نشوید.

4-      از دفاعیات منبع علیه خودش استفاده کنید

مصاحبۀ تاریخی اوریانا فالاچی با هنری کیسینجر با اتفاق زشتی شروع شد: کیسینجر به فالاچی پشت کرد و گفت دارید عاشقم می‌شوید؛ نه؟ فالاچی که به شدت عصبانی بود متوجه شد که کیسینجر با زن‌ها یک مشکل خاصی دارد. بعد نتیجه گرفت که یک چنین مرد بی‌اخلاقی که می‌تواند به یک روزنامه‌نگار در حین کارش، اهانت کند، سزاوار ترحم نیست. در ادامۀ مصاحبه، فالاچی سمت‌گیری پرسش‌هایش را تغییر داد. او از برخی اطلاعات دقیق استفاده کرد و با کاربرد برخی شگردهای زنانه سوالاتی پرسید تا او را جذب مصاحبه کند. ( مثل این‌که: خوب حالا از شما سوالی را می‌پرسم که از فضانوردان پرسیده‌ام: بعد از این‌که روی کرۀ ماه پاگذاشتید چه می‌کنید؟) کیسینجرِ نامتعادل کنترل گفت‌وگو و در نهایت خودش را از دست داد. دستاوردهای افشاگرانۀ این مصاحبه، دریچه‌ای به قلب تاریک قدرت بازکرد.

مثل فالاچی باشید: برای زورمندان دل‌رحمی نکنید به ویژه وقتی که عادلانه رفتار نمی‌کنند. در مصاحبه از ضعف‌هاشان بهره‌بگیرید. مثلاً اگر شخصی تمایل دارد بیشتر از اصول حرف بزند تا داده‌های عینی و واقعی، از متن صحبت‌های‌اش داده‌های مخالف با اصول بنیادی‌اش را استخراج کنید.

5-      منبع را شگفت زده کنید

اگر با یک چهرۀ مشهور مصاحبه می‌کنید، به احتمال زیاد او پیشتر مصاحبه‌های زیادی با همان موضوع مشابه شما داشته است. شما با اطلاع از محتوای آن مصاحبه‌ها می‌توانید بحث جدید را باز کنید. فقط ببینید قبلاً چه حرف‌هایی زده شده، چه سوالاتی پرسیده شده، شما کار تازه‌ای بکنید. گاهی اوقات غفلت‌های گزارشگران دیگر، شگفت‌آورند. برای مثال با مایک جاگر[1] دربارۀ هر موضوعی مصاحبه شده بود جز این‌که او چطور آهنگ‌سازی کرده بود. او نشان داد که چقدر دوست داشته دربارۀ این موضوع حرف بزند.

6-      بگذارید منبع شگفت‌زده‌تان کند

خبرنگاران همیشه در عجله‌اند. آن‌ها چند سئوالِ تنظیم شده دارند و به مصاحبه‌شونده اصلاً اجازه نمی‌دهند که خارج از چارچوب سئوالات حرف بزند؛ حرفی که اتفاقاً مصاحبه‌شونده فکر می‌کند مهم‌تر است. چیزی که می‌خواهیم به شما بگوییم این است که به منبع اجازه بدهید تا چیزی را که فکر می‌کند اهمیت دارد بگوید.

مثلاً منبع شاید بگوید «می‌توانم جواب سئوالت را بدهم. اما شما یک سوال مهم‌تر را نپرسیدید.» پاسخ نادرست شما چنین خواهد بود: «باشد برای بعد.» و پاسخ درست: «بفرمایید.» اطلاعات منبع واقعاً می‌تواند گزارش شما را به کل دگرگون و متحول کند.

7-      منبع را تهییج کنید

مشخصاً در مواردی که ترتیب زمانی رویدادها مهم است، برای این‌که مصاحبۀ موفقی داشته باشید جریان مصاحبه را به ترتیب رویدادها پیش ببرید و برای تسلسل وقایع و جزییات آن‌ها از مصاحبه‌شونده تأیید بگیرید. (مثلاً کی آنجا بود و چه حرفی زده شد). کم پیش می‌آید که منابع رخدادی را در اولین باری که درباره‌اش حرف می‌زنند به طور دقیق و کامل به یادآورند. ذهن آن‌ها باید تحریک شود. منبع وقتی تهییج شود داستان‌اش را کامل‌تر تعریف می‌کند.

8-      به زیر متن گوش کنید

در زبان نمایش، «متن» دیالوگی است که روی صحنه اَدا می‌شود و «زیر‑متن[2]» آنی است که پَسِ دیالوگ قرار دارد [و به زبان نمی‌آید]. مواظب باشید که در یک مصاحبه از زیرمتن غفلت نکنید. به طور مشخص:

• به زیر و بم صدا و تغییرات‌اش گوش کنید. نشانه‌های تنش!
• توجه کنید به لحظاتی که صحبت‌های منبع گُنگ یا تکراری می‌شود و اطلاعات تازه‌ای نمی‌دهد. (تعلل در کلام به ذهن کمک می‌کند اما در ادامه باید به اطلاعات جدید و بیشتری منجر شود) [اگر نشد یعنی مشکلی هست]
• در نهایت، حواس‌تان باشد به سوال‌هایی که شما نپرسیده‌اید و منبع پاسخ می‌دهد. آیا او می‌خواهد شما را به سمت موضوعات مهم‌تری راهنمایی کند یا سعی می‌کند شما را از محدوده‌ای دور کند؟ اگر دومی باشد، حتماً باید از کم و کیف آن محدوده سر درآورید، الان یا بعداً. اگر مصاحبه را ضبط کرده‌اید دوباره با دقت بیشتری می‌توانید این لحظات را بررسی کنید.

9-      منبع را درگیر کنید

رابطۀ شما با منبع از اطلاعات مشخصی که در یک مصاحبه به شما می‌دهد، مهم‌تر است. در طول زمان، یک رابطه الزامات و پیوندهای متقابلی را ایجاد می‌کند. وقتی چنین شد شاید یک گزارشگر تازه‌کار احساس ناراحتی ‌کند که چرا زیادی خودش را درگیر مسایل منبع کرده است و فکر کند بهتر است او را رها کند.

اما این کار درست نیست. با منبع به طور منظم در تماس باشید. زنگ بزنید و تبادل اطلاعات کنید، آخرین خبرها را جویا شوید یا دربارۀ چیزی که در جریانش هست نظر بخواهید. همیشه دقیقۀ نودی به منبع زنگ نزنید که تازه یادش بیاید که شما هم هستید.

با حفظ رابطه، منبع را بیشتر و بیشتر درگیر پروژه خواهید کرد. شما با مطلع کردن او از پیشرفت‌های خود و با نظر و راهنمایی خواستن از او، وی را در موفقیت کار سهیم می‌کنید و به علاوه به عنوان یک مشاوره در کنار خود نگه می‌دارید.

10-    یادداشت‌هایتان را پیش از اتمام مصاحبه مرور کنید

سعی کنید زمانی را بلافاصله بعد از مصاحبه به مرور یادداشت‌هایتان اختصاص دهید (مثلاً 15 دقیقه). ببینید چیزی جا نمانده باشد. سوالات جزیی‌تر و ابهام‌ها بعد از این‌که مصاحبه را ترک کردید مشخص خواهند شد. پس قبل از خداحافظی با منبع آن‌ها را شناسایی کنید.

11-    همواره مودب باشید

به نظر خبرنگارانی که به تعاملات کوتاه و تبادل اخبار عادت دارند، گفت‌گوهای طولانی با منابع سخت است. یک گزارشگر خبری شاید هیچ وقت مصاحبۀ بیش از یک-دو ساعته نداشته باشد. در حالی که یک مصاحبۀ تحقیقی جا دارد تا چند روز ادامه یابد. گزارشگر باید بداند که طی این زمان، خستگی و تنشِ ناشی از موضوع، دست در دست هم می‌توانند عصبی‌اش کنند. در چنین شرایطی مواظب باشید حرف نامربوطی نزنید.

[1] - نوازنده، خواننده، ترانه­سرا و هنرپیشه انگلیسی و یکی از موسسان گروه موسیقی رولینگ استونز

[2] - Subtext