رسانه ها و الگوی مصرف دارو

مقدمه: سومین همایش سلامت روان و رسانه از سوی کرسی یونسکو در آموزش سلامت و با همکاری انجمن علمی روانپزشکان ایران سه شنبه هشتم اسفندماه 1391 در فرهنگسرای رسانه برگزار می شود. مدرسه همشهری در استقبال از این همایش، منتخبی از مقالات دومین همایش سلامت روان و رسانه را منتشر می کند.

***

در دنیای امروز رسانه‌ها نقش مؤثری بر رفتارهای فردی و اجتماعی دارند به گونه‌ای که می‌توان آنها را یکی از مهمترین منابع جامعه‌پذیر نمودن افراد محسوب نمود. بسیاری از باورها و نگرش‌ها در طول زمان و از طریق القائاتی که از سوی رسانه‌ها صورت می‌گیرد در ذهن انسان‌ها جای گرفته و به عنوان یک راهنمای عمل در زندگی مورد استفاده واقع می‌شود.

از جمله نقش‌های مهم رسانه در دنیای امروز فرهنگ سازی است، اگرچه این عقیده وجود دارد که افراد در هر جامعه‌ای متأثر از نگرش‌های فرهنگی خاصی هستند که در طول قرن‌ها شکل گرفته و تغییر آنها بسیار دشوار است، اما رسانه‌ها با توجه به قابلیت‌های ویژه خود هم امکان چنین تغییراتی را ممکن ساخته‌اند و هم خود می‌توانند در مواجهه با پدیده‌های جدید اجتماعی الگوهای رفتاری نوینی را خلق نمایند.

در زمینه الگوهای رفتاری می‌توان به موارد متعددی اشاره نمود که عمدتاً در قالب مفهوم گسترده سبک زندگی (Life style) طبقه‌بندی می‌شود. در واقع سبک زندگی نشان‌دهنده ماهیت رفتار در شرایط گوناگون و دلایل توجیهی آن برای افراد است. در کشور ما بسیاری از رفتارهای فردی و اجتماعی از احترام به دیگران و رعایت حقوق آنان گرفته تا صرفه‌جویی و مصرف درست در همین چارچوب قابل مطالعه است.

از جمله موضوعات مهم و قابل بحث در این زمینه موضوع مصرف دارو در کشور است که اغلب باعنوان مصرف بی‌رویه یا نادرست دارو از آن یاد می شود. این موضوع هم دارای ریشه‌های فرهنگی و هم دارای علل اجتماعی و اقتصادی است، بنابراین نمی‌توان آن را حاصل یک عامل دانست بلکه باید نگاهی جامع و چندجانبه به آن داشته باشیم.

اگر ما رسانه را به عنوان واسط در نظر بگیریم، رسانه در واقع مصرف‌کننده اطلاعاتی است که از انجمن‌های تخصصی دریافت می‌کند، خود رسانه نیز تولیدکننده اطلاعات است اما باید مصرف‌کننده اطلاعات تخصصی هم باشد. در حال حاضر این رابطه به خوبی تعریف نشده است. انجمن‌ها بسیاری از اطلاعاتی را که به روز است می‌توانند در اختیار رسانه قرار دهند. اگر این ارتباط را به رسمیت بشناسیم بسیاری از مشکلات حل می‌شود به این دلیل که برخی از خطاهای رسانه‌ها به علت فقدان اطلاعات کامل و جامع است.

نکته دوم این است که در رسانه ما با زبان سروکار داریم و انجمن‌های تخصصی باید مشکل زبان را حل کنند. مشکلی که ما در زبان فارسی داریم این است که زبان فارسی زبان شعر، زبان شاعری، زبان عشق و دوست‌داشتن و زبان استعاره است و بسیار عمیق و لایه لایه است و در این زمینه‌ها قدرتمندی فوق‌العاده‌ای هم دارد بطوری که زمانی که شما می‌خواهید شعری را از زبان فارسی به زبانی دیگر برگردانید، به خوبی از عهده آن برنمی‌آیید. در زبان فارسی عمق ادبی خاصی وجود دارد و در عین حال این زبان خیلی پیچیده است.

متخصصین می‌گویند بین روح و روان تفاوت وجود دارد، اما آیا در ادبیات هم بین این دو تفاوت وجود دارد؟ نه، سرو روان من تویی، راحت جان من تویی، روح و روان من تویی، یعنی روح و روان یکی است و ادبیات ما این دو را مترادف یکدیگر تعریف می‌کند. در ادبیات فضایی وجود دارد که افراد این تمایزها، تفکیک‌ها و تفاوت‌ها را نمی توانند تشخیص دهند، ما باید در انجمن‌ها این موارد را اصلاح کنیم.

لذا یکی از اقدامات مهم انجمن‌های تخصصی مثل انجمن روانپزشکان این است که این چند لایه‌ای ‌بودن زبان را به گونه‌ای حل کنند که هم کسی که پیام می‌دهد و هم کسی که گیرنده آن است فهم مشترکی از یک موضوع واحد داشته باشند.

گاهی اوقات فرد متخصصی در مورد یک بیماری صحبت می‌کند و اشاره‌ای هم به نام یک دارو دارد. ناگهان می‌بینید گروه زیادی برای خرید این دارو به داروخانه هجوم می‌آورند، در حالیکه اصل بحث این بوده که چنین دارویی در مواردی خاص برای افرادی خاص آن هم با رعایت بسیاری از مسائل و با درک و فهم عوارض جانبی آن مفید است نه اینکه یک قاعده کلی برای جامعه تعریف شده باشد.

من به چند بعدی ‌بودن الگوی مصرف دارو در کشورمان اشاره کردم. یک بعد مسائل اقتصادی است، به هرحال هر چقدر در جامعه بیماری بیشتر باشد و هر چقدر سلامتی در سطح پایین‌تری باشد نیاز به مصرف دارو هم به صورت طبیعی افزایش پیدا می‌کند. موضوع دیگر سطح دانش و آگاهی‌های عمومی در این زمینه است، بطوریکه شناخت دقیقی از موضوعاتی مانند عوارض جانبی داروها یا تأثیرات نامطلوب آنها وجود ندارد که این موضوع نیز نیازمند مطالعه بیشتری است.

بحث دیگر به شرایط زندگی امروز برمی‌گردد. دنیای مدرن بسیاری از لوازم و شرایط زندگی بهتر را فراهم آورده است اما در کنار آنها با تنش‌ها و اضطراب‌ها  و نگرانی‌های فراوانی نیز روبرو هستیم. در شهرهای بزرگی مثل تهران فرد از لحظه‌ای که از خانه خارج می‌شود تا زمانی که باز‌می‌گردد با انواع تنش‌ها روبرو است، از ترافیک تا شلوغی محل زندگی تا مشکلات خاص کاری و مسائل حقوقی و اقتصادی که همه آنها همزمان اطلاعات زیادی را به ذهن فرد وارد می‌سازد و در چنین وضعیتی ذهن ما از پردازش درست اطلاعات بازمی‌ماند و توان تحلیل خود را از دست می‌دهد. یکی از ساده‌ترین راه‌‌ها پناه بردن به دارو است. بدون مشورت با روانپزشک از داروهای آرام‌بخش استفاده می‌شود.

در اینجا نقش رسانه این است که به افراد بفهماند برای رفع یک مشکل باید علل آنرا شناخت و درمان کرد. در حالیکه استفاده دائمی از دارو به معنای پاک کردن صورت مسئله است. شاید باز هم باید به موضوع زبان اشاره کنیم. در همایش گذشته این موضوع مطرح شده که روح و روان دو مقوله متفاوت هستند، روح پدیده‌ای فرامادی و نامحسوس و حتی ناشناخته است اما روان تا حد زیادی در کنترل فرد است. بنابراین پزشک می‌تواند روان را درمان کند اما روح به موضوعات و مسائل دینی و فلسفی مربوط می‌شود، ولی در ادبیات ما معمولا این دو واژه هم معنی بکار می‌روند. در اینجا در بسیاری از وضعیت‌های مشابه، انجمن‌های تخصصی باید اطلاعات مفیدی در اختیار رسانه قرار دهند تا سریال‌های تلویزیونی و برنامه‌های رادیویی بر مبنای این اطلاعات تولید شود.

تصور بر این است که برخی از رفتارهای ناشی از باورها و سنت‌ها بسیار سخت تغییر می‌کنند. مثلاً مردم یک کشور در مقایسه با کشوری دیگر شادترند و این در طول زمان تداوم دارد بدون آنکه مسائل اقتصادی نقش چندانی در آن داشته باشد. اما در بسیاری زمینه‌های دیگر رسانه‌ها می‌توانند هم الگوهای رفتاری را تصحیح کنند، هم خود خالق الگوهایی جدید باشند.

بطور خلاصه از بعد فردی مصرف بی‌رویه دارو یا مصرف نادرست آن می‌تواند تحت تأثیر خانواده، دوستان و همسالان، آموزش مدارس و رسانه‌ها باشد و از بعد جمعی نیز همین وضعیت وجود دارد اما مسائل و موضوعات اجتماعی آن را تشدید می‌کند.

تصور من این است که انجمن‌های تخصصی ماند انجمن روانپزشکان می‌توانند به عنوان هسته‌ فکری و مشورتی از رسانه‌ها حمایت کنند و متخصصان با حضور در برنامه‌های مختلف رادیویی و تلویزیونی اطلاعات درست را به شیوه‌هایی جذاب و در قالب‌هایی مخاطب پسند ارائه نمایند تا از این طریق جامعه نیز وضعیت بهتری پیدا کند. برای همه شما عزیزان آرزوی سلامتی و موفقیت دارم.