تعداد مشاغل در روزنامه‌نگاری طی سال‌های متمادی کاهش یافته است. رئیس فدراسیون بین المللی روزنامه‌نگاران (IFJ) وضعیت رسانه‌های بین المللی را بحرانی توصیف می‌کند. مطابق آمار، کاهش استخدام در روزنامه ها و شبکه‌های پخش رادیو-تلویزیونی قابل توجه بوده است...
مقدمه: تعداد مشاغل در روزنامه‌نگاری طی سال‌های متمادی کاهش یافته است. رئیس فدراسیون بین المللی روزنامه‌نگاران[1](IFJ) وضعیت رسانه‌های بین المللی را بحرانی توصیف می‌کند. مطابق آمار، کاهش استخدام در روزنامه ها و شبکه‌های پخش رادیو-تلویزیونی قابل توجه بوده است. این کاهش در 34 کشور عضو سازمان توسعه و همکاری های اقتصادی[2] از سال 1997 اتفاق افتاده است، اما از سال 2008 به خصوص در کشورهایی مانند ایالات متحده، بریتانیا، هلند و اسپانیا تشدید شده است.
برخی از تبعات این مساله، تغییر در رویکردهای آموزشی، افزایش روزنامه‌نگاران آزاد[3] و توجه به روزنامه‌نگاری کارآفرین است.
حقیقت این است که امروزه فرصتهای مناسب کار برای فارغ التحصیلان روزنامه‌نگاری به‌وجود نمی‌آید، مگر اینکه مباحث روزنامه‌نگاری کارآفرینی را در برنامه آموزشی خود فراگرفته باشند. در مبحث روزنامه‌نگاری کارآفرین، روزنامه‌نگاران نه تنها به یادگیری مهارتهای رسانه‌ای دانشگاهی، بلکه هم چنین به مجموعه‌ای از مهارتهای شغلی نیاز دارند.
در این نوشتار تلاش می‌شود جنبه آموزشی روزنامه‌نگاری کارآفرین مورد بررسی قرار گیرد. اما پیش از آن به تعریف مفهوم کارآفرینی و کارآفرین، روزنامه‌نگاری کارآفرین و آموزش در کارآفرینی می‌پردازیم.
تعریف کارآفرینی
کارآفرینی یعنی ایجاد خوداشتغالی و دیگراشتغالی مولد، ایجاد ارزش افزوده، خلاقیت و نوآوری کاربردی، تبدیل فرصت‌ها به دستاورد، هدایت منابع و امکانات به سوی هدف و همچنین تبدیل ایده های خلاق به ثروت.
کارآفرین، فردی خلاق، نوآور و خطر پذیر است که با بهره گیری از فرصتهای بوجود آمده و جمع‌آوری منابع مادی و انسانی نسبت به راه اندازی و اداره کسب و کار در یکی از زمینه‌های تولیدی، خدماتی و صنایع تبدیلی اقدام نموده و با ارزش افزوده حاصل از فعالیت خود زمینه اشتغال مولد را برای یک یا چند نفر فراهم می‌کند.
روزنامهنگار کارآفرین و روزنامهنگار آزاد
روزنامه‌نگاری کارآفرین حوزه ای از رسانه را تشریح می‌کند که در آن تمرکز اساسی بر محتوا و خدمات تولید شده است، البته با هدف رونق کسب و کار و نیز تولید ثروت. این دیدگاه بر خلاف تلقی رایجی است که روزنامه‌نگاری و هدفش را نوعی خدمت عمومی برای شهروندان تصور کند. روزنامه‌نگاری کارآفرین این فرصت را برای روزنامه‌نگاران ایجاد می‌کند تا ضمن تولید محتوا، به شرایط کسب و کار و درآمدزایی هم فکر کنند.
روزنامه‌نگاری آزاد را بعضا به عنوان نماینده مفهوم روزنامه‌نگاری کارآفرین در نظر می‌گیرند. این روزنامه‌نگاران مطابق با تعریفIFJ خوداشتغال هستند و خدمات و کار خود را به طیفی از کارفرمایان، بدون تعهد درازمدت به هیچ‌کدام از آنها، می‌فروشند. IFJ آنها را به عنوان کسانی که قراردادهای کوتاه مدت یا قرارداد موقت دارند، توصیف می‌کند.
گینیلد[4] می‌گوید روزنامهنگار آزاد روزنامه‌نگاری است که با فروش خدمات خود به مراکز درخواست کننده، امرار معاش می‌کند. بنابر این تعریف، روزنامه‌نگاران کارفرمای خود هستند . آنها کار خبری یا انواع دیگر کارهای ارتباط جمعی را برای کسب درآمد انجام می‌دهند و بدون هیچ نوع سرمایه گذاری، قراداد کاری را امضاء و وظایف شغلی خود را انجام می‌دهند.
امروزه کار قراردادی و آزاد به طور روزافزون بخش مهمی از روزنامه‌نگاری و در حال تبدیل شدن به یک رویه رو به رشد برای دستیابی به فرصتهای شغلی است. روزنامه‌نگاری آزاد یک راه تقریبا ساده برای رفع بیکاری است، اما افراد دست اندرکار در این حوزه می‌توانند درآمدی خوب و در مقایسه با کارمندان سازمان خبری سنتی شرایطی با کیفیت بهتر داشته باشند . کار آزاد اجازه ارزیابی و سرمایه گذاری روی استعدادها و مهارتهای فرد را می‌دهد و باعث خودمختاری بیشتر روزنامه‌نگاران می‌شود.
اما این روش معایبی هم دارد. مانند: کاهش گزارشگران تحقیقی و انتقادی، کاهش مزایایی چون بیمه، مرخصی استعلاجی و زایمان، تعطیلات، دستمزد، اضافه کاری و بازنشستگی. این شیوه کار فارغ التحصیلان را منزوی می‌کند، چون آنها پیشینه شغل رسمی و تعاملات گسترده ندارند . نوشتن آزاد بسیار چالش برانگیز است و فرد باید خود را برای مواجه با بسیاری از عوامل خارج از کنترل و یا شرایط غیر منتظره آماده کند. عواملی مانند دیرکرد پرداخت حق‌ا‌لتحریر توسط رسانه ها، جلب اعتماد آنها و .... .
در جدول زیر تفاوت‌های بین روزنامهنگار آزاد نیمه وقت، تمام وقت و مدیر شرکت رسانه ای به صورت یک زنجیره کارآفرینی نمایش داده شده است:
مدیر شرکت رسانه‌ای
روزنامهنگار آزاد تمام وقت
روزنامهنگار ازاد نیمه وقت
سطح بالای کارآفرینی
سطح میانه کارآفرینی
سطح اولیه کارآفرینی
در این سطح ، روزنامه‌نگارانی حضور دارند که خود آفریننده کارهای اطلاعاتی و خبری هستند، مانند راه‌اندازی یک سایت- بلاگ، روزنت‌ها، روزنامه‌های چاپی و تأسیس خبرگزاری با سرمایه ای که از بانک یا سرمایه گذاران گرفته اند . آنها مالک، ناشر، مدیر، مبلغ و تهیه کننده اصلی محصول رسانه ای می‌باشند و گروهی از افراد به عنوان کارمند با آنها همکاری می‌کنند نمونه شاخص این گروه صاحبان مشاغل و کسب و کارهای کوچک هستند.
خود اشتغالی به عنوان کسب و کار اصلی فرد در این مقوله جای می‌گیرد. آنها به طور تمام وقت در قراردادهای کاری آزاد مشغول هستند، تمام تصمیمات شغلی را خود به تنهایی اتخاذ می‌کنند و با مخاطرات مالی مواجهند.
در این سطح، انجام کارهای رسانه ای قراردادی، مکمل شغل اصلی تمام وقت است. در این مرحله تصمیمات شغلی محدودی اتخاذ می‌شود. مانند: مشخص کردن بازار، تعیین ایده های مطلب و مقاله نویسی. در این سطوح مخاطره محدود است و کارها از نوشتن آزاد، ویراستاری، عکاسی ، طراحی وب تا دیگر فعالیتهای مربوط به روزنامه‌نگاری طیف بندی می‌شود.
این زنجیره شامل روزنامه‌نگارانی که برای واحد رسانه ای، کارآفرینانه فکر یا عمل می‌کنند -برای مثال آنهایی که شیوه جدیدی برای تبلیغ محصولات اطلاعاتی و خبری ابداع می‌کنند و یا موضوعات بسیار نو را پوشش می‌دهند- نمی‌شود.
آموزش در کارآفرینی
کلید اصلی خلاقیت این است که افراد از دانسته‌های خود چگونه بهره برداری کنند. پرورش این مهارت نیازمند فراگیری تکنیک‌ها و روش‌هایی است که به کمک آنها بتوان فکری متفاوت تر از معمول داشت و بر عاداتی که قفل‌های ذهنی نامیده می‌شود، غلبه کرد. پرورش ویژگی‌های کارآفرینی، اکتسابی است. این ویژگی‌ها شامل مواردی همچون آموزش تفکر خلاق، افزایش قدرت خطر پذیری ، انتقال اعتماد به نفس، فرصت شناسی، شناخت ویژگی‌های روانی افراد و آموزش مهارت‌ها می‌شود .
به طور کلی این آموزش ها به سه دسته تقسیم می‌شوند:
قبل از راه اندازی کار که فرد کارآفرین باید چگونگی راه اندازی یک کسب و کار و مراحل آن، چگونگی انجام کارهای گروهی ، مهارت های ارتباطی و نظاریر آن را بیاموزد. در زمان راه اندازی باید در زمینه مسائل مالی، شناخت بازار، اصول مدیریت، بیمه، اقتصاد، قانون کار و امور حقوقی، آگاهی و تبحر لازم را کسب نماید. توانایی در زمینه مدیریت توسعه و رشد فعالیت، یافتن شیوه های جدید، رقابت و حفظ موقعیت در بازار، شناخت بازارهای جدید نیز از جمله مهارت های مورد نیاز کارآفرین بعد از راه اندازی کار است.
آموزش های لازم برای فرآیند روزنامه‌نگاری کارآفرین
آموزش روزنامه‌نگاری هنوز روی نیازهای رسانه های سنتی تمرکز می‌کند. بسیاری از صنایع خبری هم وقتی مشاهده کردند که برنامه دانشگاهی نیازهای آنها را برآورده نمی‌کند، برنامه های آموزشی خود را اجرا کردند. به همین لحاظ بازنگری در برنامه های آموزشی سنتی، تاکید بر جنبه‌های کارکردی آن و طرح نیازهای آموزشی جدید ضروری به نظر می‌رسد.
بینیس و کندی[5] طی مقاله ای در سال 2010 پیرامون شغل آزاد روزنامه‌نگاری این موضوع را مطرح کردند که فارغ التحصیلان رشته ارتباطات جمعی امروزه با دنیایی که استخدام طولانی مدت در آن غیر ممکن است مواجهند. آنها می‌گویند در پرتو چنین تغییراتی برنامه های دانشگاهی باید آموزش مهارت های کارآفرینی را که دانشجویان در پیدا کردن کار کمک می‌کند، در نظر بگیرند.
طبیعی است که تمام واحدها و دروسی که دانشجویان در دوره دانشگاه و حتی مدرسه گذرانده اند به آنها در پیدا کردنشغل آزاد کمک می‌کند، اما به طور خاص برخی از واحدهای عمومی و تخصصی در نظام آموزشی سنتی بیشترین مساعدت را برای خود اشتغالی دارد:
واحدهای عمومی- از آنجایی که تمرکز مهارت‌ها باید بر مهارتهای تفکر انتقادی باشد، تأکید بر دروس اقتصاد، بازرگانی، تاریخ ، جامعه شناسی، مطالعات اجتماعی، مردم شناسی و روانشناسی ضروری است ، تمام این دوره ها در ایجاد دیدگاه و بینش خاص در دانشجویان بسیار مؤثر است. همچنین گذراندن دوره ادبیات و دستور زبان مادر برای فعالیت اصلی روزنامه‌نگاری- که همان نوشتن است- و ادبیات و دستور زبان دوم برای استفاده گسترده از منابع علمی از اولویت‌های آموزش روزنامه‌نگاری در عصر حاضر است.
واحدهای تخصصی- توجه به واحدهایی که دانشجویان در قالب آن بیشتر به نگارش می‌پردازند: مانند گزارشگری خبری ، خبرنویسی برای رسانه های چاپی و پخشی، نوشتن مقاله و سرمقاله برای مجله ، روزنامه‌نگاری تحقیقی و تهیه مطلب در زمینه تجارت و بازرگانی، ویراستاری ، طراحی و صفحه آرایی و نویسندگی تخیلی و غیر تخیلی، بسیار ضروری است . بخشی از آموزش‌ها هم باید در رابطه با اینترنت ، وبلاگ نویسی، طراحی صفحه وب و نشر وب و محورهایی مانند تحلیل مخاطب، خود بازارایابی ، حسابداری، مدیریت زمان و اطلاعات، نحوه مذاکره هنگام عقد قراردادها، برقراری ارتباطات کسب و کار باشد. کار در رسانه های دانشجویی و دوره های کارآموزی در روزنامه ها و رسانه های پخشی نیز مکمل واحدهای فوق الذکر است.
به هر حال روزنامه‌نگاران شاغل و فارغ التحصیلان برای کارآفرینی به مهارتهای رسانه ای که در دانشگاه‌ها می‌آموزند و مهارتهای کسب و کار که به طور معمول در دروس روزنامه‌نگاری یاد داده نمی شود، نیاز دارند. برنامه های آموزش روزنامه‌نگاری باید بیشتر دانشجویان را برای برخی موانع و فرصتهای منحصربفرد خوداشتغالی در قالب برنامه های قبل از راه اندازی ،آغاز و بعد از راه اندازی کسب و کار به شیوه ای که در بالا ذکر شد، آماده کنند. ضمنا این نگرش باید در روند آموزش نهادینه شود که بدون آموزش مهارتهای کارآفرینی بسیاری از فرصت‌ها و قراردادهای کاری به سادگی از دست می‌رود.
رویه چند جانبه برای توسعه روزنامه‌نگاری کارافرین
1. اعضای هیأت علمی و اساتید روزنامه‌نگاری باید خود با مفاهیم کارآفرینی آشنا شوند.
2. بحث‌هایی _به صورت واحد درسی _در باره روزنامه‌نگاری کارآفرین مستمرا به دانشجویان آموخته شود. آموزش مهارتهای رسانه ای تا کنون بیشتر متمایل به نیازهای سنتی روزنامه‌نگاران بوده است. باید به دانشجویان گفته شود که مهارت‌هایی که در زمینه جمع آوری ، پردازش، نگارش و ویرایش و عکاسی فرا می‌گیرند برای مشتریا ن بالقوه ارزشمند است، چون بسیاری از آنها نمی دانند که گزینه روزنامه‌نگاری آزاد در دسترسشان هست.
3. در دوره کارشناسی باید یک واحد درسی به روزنامه‌نگاری کارآفرین اختصاص داده شود و در آن یک مدل مناسب از دروس رشته های مدیریت بازرگانی را اقتباس و تحت عنوان مطالعات موردی ارائه شود. برای این واحد درسی دانشجویان نمونه های کارآفرینی موفق در روزنامه‌نگاری را مطالعه می‌کنند. با مزایا و معایب آن و بازار مهارتهای روزنامه‌نگاری و نوع محصولات رسانه ای مورد نیاز اشخاص و شرکت‌ها آشنا می‌شوند. چنین واحدی را می‌توان با ارائه یک مقاله توسط دانشجویان جمع بندی کرد. در این مقاله آنها عملیات کارآفرینی را با شناخت مشتریان کامل می‌کنند. در صورت عدم امکان ارائه این واحد، می‌توان این مفاهیم را در کلاس مدیریت رسانه بیان کرد. چون آموزش روزنامه‌نگاری کارآفرین فرصتهای دنیای واقعی تر را بیشتر به دانشجویان روزنامه‌نگاری ارائه می‌کند تا واحدهایی که نحوه مدیریت یک محیط روزنامه‌نگاری سنتی را تعلیم می‌دهد.
4. ارائه رشته ای در مقطع کارشناسی ارشد با عنوان روزنامه‌نگاری کارآفرین . این برنامه ها بیشتر شامل آموزش مسایلی مانند توسعه مدل کسب و کار، حسابداری و مالیات، جذب سرمایه، شناسایی مشتریان و بازارهای بالقوه و استوار ساختن مطلب با استفاده از تکنیک‌ها برای فروش آن می‌شود.
5. یک رویه هم بر این مبنا استوار است که فارغ التحصیلان باید ابتدا مهارت‌هایشان را در یک محیط خبری سنتی در مقیاس وسیع تقویت کنند و این تنها راه شناخت نشریاتی است که به دنبال کار در آنها هستند.
در مجموع آموزش مهارتهای کارآفرینی به فارغ التحصیلان روزنامه‌نگاری که در تلاش برای ورود به بازار شغلی تضعیف شده هستند کمک می‌کند تا از فرصتهای موجود بهتر استفاده کنند و یا فرصتهای جدیدی برای کار خلق و ایجاد کنند. هم چنین این آموزش‌ها به روزنامه‌نگارانی که با فصل کم کاری در محیط های کار خبری سنتی مواجه می‌شوند و چشم انداز محدودی را در شغل سنتی می‌بینند، اما هم چنان می‌خواهند در کار روزنامه‌نگاری باقی بمانند، کمک می‌کند، ایده‌ها و چشم‌اندازهای کاری جدیدی را پیش روی خود ببینند.
کار آزاد یک پدیده در حال رشد در رسانه است و شاید تنها عاملی که باعث موفقیت می‌شود برنامه ریزی، ایجاد شبکه و تعامل اجتماعی، اولویت بندی پیشاپیش کارهای پیشنهادی در طی فعالیت‌ها است. اما دانشگاه‌ها باید از قبل تجربیات دنیای واقعی را در اختیار دانشجویان بگذارند.
آنهایی که تقریبا سال‌ها تجربه را در چرخه آموزش کار سنتی صرف کرده اند، می‌گویند دروس روزنامه‌نگاری باید بیشتر و بیشتر دانشجویان روزنامه‌نگاری را برای فرصتهای کارآفرینی در دنیایی که مشاغل سنتی روز به روزکمتر می‌شود، آماده کنند.
منابع:
1. 'چشم انداز کارآفرینی'/ کارآفرینان امیرکبیر، شماره 68، صفحه 15، اردیبهشت 1390
2. 'آموزش کارآفرینی، محرک انگیزه ها و ایجاد توانایی در جامعه'/ ماهنامه حکمت عملی، شماره 1، صفحه 67، تیر ماه 1390
3. 'روزنامه‌نگاری کارآفرین'/ تألیف مانا دشتگلی هاشمی/ ارائه شده در سایت آموزش و پژوهش همشهری ، 20 دی ماه 1391
4.Need for Instruction in Entrepreneurial Journalism: perspective of Full-Time Freelancers / Cindy Elmore, Brian Massey/ Journal of Media Practice,2012: vol.13 , no.2 pp.109-124
[1] International Federation of Journalists
[2] Organization for Economic Co-operation and Development
[3] Freelancers
[4] Gynnild, A.
[5] Baines, d. and Kennedy, c
