کارکرد های روزنامه نگاری علم

اشاره: ستاره بنیادی- پرفسور فاکسون باندا مدرس روزنامه نگاری علم یونسکو در پاریس چندی پیش یک کارگاه آموزشی روزنامه نگاری علم در ایران  برگزار کرد. این کارگاه با مشارکت انجمن ترویج علم ایران، دفتر منطقه ­ای یونسکو در تهران، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و کمیسیون ملی یونسکو در روزهای 5 و 6 آذر ماه  93در مجموعه سعدآباد برگزار شده است. آنچه در ادامه می خوانید گزیده‌ای از درس گفتار پرفسور باندا در این کارگاه است.

***

بهتر است بحث را با این مقدمه شروع کنیم که اصولا چرا روزنامه نگاری علم؟ پاسخ این سوال، متوجه کارکردهای روزنامه نگاری علم است. از یک منظر کلی برای روزنامه نگاری علم، سه کارکرد عمده را می توان متصور شد:

1-  کارکرد آموزشی (Educational function): آموزش های عمومی برای بهتر زندگی کردن و  فهمیدن رابطه بین علم و دیگر بخش های دانش مثل سیاست، اقتصاد، فرهنگ و غیره از جمله کارکردهای آموزشی روزنامه نگاری علم است.

2-  کارکرد دموکراتیک (Democratic function):  پروراندن حس کنجکاوی شهروندان،  دامن زدن به بحث های اخلاقی پیرامون علم و کیفیت آن و مشارکت های علمی در این دسته قرار می گیرند.

3-   کارکرد توسعه ای(Developmental function): کمک به توسعه پایدار، سرمایه گذاری در علم، بازده بیشتر در سرمایه گذاری (به عنوان مثال محصولات بیشتر برای استفاده عمومی) از جمله این کارکردها هستند.

با توجه به  این کارکردها و اهمیت روزنامه نگاری علم باید بدانیم که علم چیست؟ ؛ «علم در واقع معرفت ناشی از جست وجوی عام انسان برای حقیقت است». در واقع همه باورهای انسان ها  همین گونه اند. معرفت مشترک انسان ها (Common knowledge)  در مورد مسائل مختلف ماحصل جست وجو برای حقیقت است به عنوان مثال  معرفت دینی، معرفت عینی و معرفت نظام مند محصول جست و جوهای  انسان برای حقیقت هستند. امامعرفت علمی ویژگی هایی دارد که آن را از سایر معرفت ها و جست‌وجوها برای حقیقت جدا می کند. مهم ترین این ویژگی  عبارتند از : عمیق بودن، قابلیت اندازه گیری، توجه به زمان، مستدل بودن، برساختنِ منطقی، عینیت گرایی، پیش­ بینی پذیری.

در واقع از همین جااست که تمرکز بر روش علمی (scientific method) معنا پیدا می کند و وجه ممیزه معرفت علمی از سایر معرفت ها می شود.  روش علمی مبتنی بر عقلانیت علمی است و عقلانیت علمی شامل مشاهده دقیق، آزمایش دقیق، شرح دقیق و تعمیم دادن و پیش بینی کردن منطقی است.

الف. مشاهده‌ی دقیق: شامل مشاهده امور واقعی، تعلیقِ نظرات، رها کردن تفکرات قبلی ، به پرسش کشیدن معرفت پیشین، طرح پرسشهای منطقی و طرح فرضیه هااست.

ب. آزمایش دقیق: تکرار آزمایش ها توسط افراد مختلف، نتایجی که بر جهل و مرجعیت فائق آیند، وجود روابطِ علت و معلول،  نتایجِ مؤید حقیقت، نتایج مؤید معرفت و به دور از توهم

ج. شرح دقیق: بحثِ در مورد هرگونه مشاهده ی تناقض آمیزِ پیشین، نشان دادن روابط میان مشاهدات جدید و قبلی ،شرحِ اینکه چرا یک علت مشخص یک معلول مشخص را به دنبال دارد و حصول اطمینان از اینکه خطایی در استدلال نیست.

د. تعمیم دادن و پیش بینی کردن منطقی: تعمیم دادن مشاهدات، پذیرش اینکه وقایع دیده شده واقعیت را توصیف می کنند، ایجادِ قوانین و نظریاتی معتبر برای موقعیت های مشابه، پیش بینیِ تحول و آینده و بیان ماهیت وقایع و روابط آنها

البته باید توجه داشت مواردی که ذکر شد بسته به اینکه، آن شاخه از علم در زمره علوم نرم باشد، یا علوم سخت متفاوت است. در  علوم نرم آزمایش کردن اغلب ممکن نیست و تعمیم بخشی ها و پیش بینی ها اغلب ممکن نیستند.  اما در علوم سخت آزمایش کردن در بیشتر موارد ممکن است، و نتایج به دست آمده اغلب قابلیت  تعمیم و پیش بینی دارد.

 مقوله مورد اهمیت دیگر در مورد علم، توجه به روش های اعتبار علمی است. برای اینکه به یک معرفت، معرفت علمی اطلاق شود، لازم است که آن معرفت دارای اعتبار علمی باشد.

اعتبار علمی را امروزه یا از طریق انتشار نتایج محصول معرفت علمی در ژورنال های علمی و یا از طریق داوری های تخصصی می شناسیم.

انتشار مقاله در ژورنال های علمی معتبر با ضریب تاثیر بالا (impact factor) باعث تمایز دانشمندان می شود. در واقع استفاده کردن از منابعی با ضریب تاثیر بالا، در اعتبار مقاله اهمیت دارد. البته همه دانشمندان به اندازه هم به منابع دسترسی ندارند. ضریب تاثیر مقاله ها را در این سایت باید چک کرد:

http://www.sciencegateway.org/rank/index.html

در واقع در داوری های تخصصی که روی مقاله های علمی می شود، همتایان متخصص ارزش (اعتبار و اطمینان) کار را بررسی می­ کنند، و موقعیت بین­ المللی دانشمند را بهبود می­ بخشد، اما این داوری های تخصصی همواره با احتمالِ اشتباهات، تقلب، جانبداری، حقه ­بازی و فشار سیاسی همراه بوده است.

پس علم به طور کلی، حوزه و مقوله  جدایی از دین و گشوده بر همگان، با پرسشگریِ بی­‌پایان، و بدون پایانی در دیدرس است؛ گرچه ممکن است از قدرتِ مالی تغذیه کند، اما همواره در پیِ حقیقت است ولی حقیقتِ قطعی‌­ ارائه نمی­ کند. در علم همیشه باید صحت نتایج آزمایش­ها کنترل شود چرا که احتمال خطا و حتی شیادی وجود دارد . اما علم اغلب خوداصلاح­ شونده است.

پس «روزنامه ­نگاریِ علم» چیست؟ روزنامه نگاری علم را می توان «رشته­ تحقیقی» دانست که راست­ گویی وقایع را می آزماید؛ اطلاعات جدید را گزارش می کند؛ معناداری و ارتباط زمینه ه­ای موضوعات علمی را به مردم عرضه می کند و در پی علاقه های علمی و بعضا غیرعادی و مرتبط با مردم است.

روزنامه‌­نگار علم در دو نقش می تواند ظاهر شود:

1)  به عنوان «منتقد علم»:  در این نقش چنین وظایفی دارد: پرسیدن، بررسی کردن، انتخاب کردن، توصیف کردن، تایید کردن و شرح واقعیت­‌های علمی در نسبت با سایر واقعیت­‌های جهانی  مثل واقعیت های اقتصادی، جامعه­‌شناختی، سیاسی، اخلاقی و حقوقی

2)  به عنوان «دانشمندِ شهروند»:  در این نقش نیز چنین وظایفی دارد:  ارتباط دادن نتایج علمی با دغدغه­‌های شهروندان-از این رو  که باید اندیشه­ شهروندانِ فعال را به عنوان شرکت‌­کنندگانِ غیرمستقیم در علم فهمید- و اینکه علم چگونه ساخته می­ شود وکدام دانشمندان باورکردنی‌­اند؟