بلایای طبیعی، حوادث بزرگ و فجایع یا بحران‌ها، از زلزله و سیل گرفته تا سقوط هواپیما و آتش‌سوزی و انفجارهای بزرگ از مشکل‌ترین رویدادهای خبری برای پوشش رسانه‌ای هستند. چرا که خبرنگاران حاضر در صحنه باید حجم وسیعی از اطلاعات را در شرایط مشکل و آن هم در یک بازه بسیار کوتاه، جمع‌آوری و منتشر کنند.
اشاره: بلایای طبیعی، حوادث بزرگ و فجایع یا بحران‌ها، از زلزله و سیل گرفته تا سقوط هواپیما و آتش‌سوزی و انفجارهای بزرگ از مشکل‌ترین رویدادهای خبری برای پوشش رسانه‌ای هستند. چرا که خبرنگاران حاضر در صحنه باید حجم وسیعی از اطلاعات را در شرایط مشکل و آن هم در یک بازه بسیار کوتاه، جمع‌آوری و منتشر کنند. پوشش دادن چنین رویدادهایی نیاز به تجربه و آموزش دارد، اما اگر چند توصیه کوتاه را به خاطر بسپارید، احتمالا در پوشش رسانه‌ای چنین رویدادهایی موفق‌تر عمل خواهید کرد. در این مقاله چند توصیه مهم و کلی از مجموعه دستورالعملهای اخلاقی و حرفه‌ای برای پوشش خبری موقعیتهای بحرانی آورده شده است:
1. حرفه‌ای عمل کنید
توصیه مشترک تمام دستورالعملهای روزنامه‌نگاری در موقعیتهای بحرانی، رعایت همان اصول اولیه روزنامه‌نگاری از جمله صحت اخبار و رعایت بی‌طرفی است. تلاش برای انتشار تازه‌ترین خبرها و رقابت با دیگر رسانه‌ها نباید منجر به انتشار اخبار غیرصحیح شود. حتی در موقعیتهای خبری فوری و بحرانی هم، صحت خبر، همچنان مهم‌ترین اصل در روزنامه‌نگاری است. انتشار اخبار غیرموثق، نه‌تنها می‌تواند عواقب ناخوشایندی داشته باشد که موجب از بین رفتن، مهم‌ترین سرمایه یک روزنامه‌نگار و رسانه؛ یعنی اعتماد مخاطبان خواهد شد. در دستورالعمل کار در فضای مجازی واشنگتن‌پست آمده است: «صحت خبر باید همیشه ما را وادار کند، هربار و پیش از آنکه مطلب را در فضای مجازی منتشر کنیم به این موضوع فکر کنیم که آیا برای اطمیان از صحت خبر، باید بررسی‌های بیشتری انجام دهیم یا نه. در رویدادهای خبری مهم، خوانندگان ممکن است فراموش کنند چه کسی اولین بار خبر را منتشر کرد، اما احتمالا منبعی را که اطلاعات نادرست را منتشر کرد، هیچ‌وقت از یاد نمی‌برند.»
2. به موقع برسید
در موقع بحران، احتمالا برای رسیدن به محل حادثه با مشکل مواجه خواهید شد. ممکن است جاده‌ها و خیابان‌ها به‌دلیل شرایط اضطراری توسط پلیس بسته شوند. اینجا همان زمانی است که آشنایی‌های قبلی به کمک‌تان خواهد آمد تا به محل حادثه برسید. اگر متوجه شده‌اید که یک مقام رسمی در حال عبور است، از این فرصت استفاده کنید تا از موانع و بازرسی‌ها بگذرید. اگر مسیرها با ترافیک بسته است، پیاده راه بیفتید یا سوار خودروهای کمک‌رسان شوید. برای ماموریت‌های دورتر، داشتن روابط خوب با بخش رزرو فرودگاه، می‌تواند باعث شود که در پروازی که تمام صندلی‌هایش رزرو شده، جا پیدا کنید. اگر نمی‌توانید با پروازهای برنامه‌ریزی شده ه محل برسید، شاید بتوانید از روابط‌تان استفاده کنید و با قایق‌های گارد ساحلی، ماشین پلیس و هلیکوپتر ارتشی به محل برسید. اگر وقت بروز حادثه، شیفت‌کاری شما نیست، حتی پیش از دستور دبیر یا سردبیر، در کوتاه‌ترین زمان ممکن سر کار برگردید. یک روزنامه‌نگار خوب از اینکه درگیر خبر باشد، همیشه خوشحال خواهد بود.
3. خونسردی‌تان را حفظ کنید
قطعا محل‌های رویدادها و حوادث و فجایع موقعیتهای پراسترسی هستند. احتمالا شما وقتی به محل حادثه می‌رسید که آن رویداد ناخوشایند رخ داده و قربانیان و بازماندگان بسیار پریشان احوال هستند. این وظیفه خبرنگار است که در چنین مواقعی خونسردی‌اش را حفط کند. این به آن معناست که نه‌فقط موقع مصاحبه با ماموران و مقامات رسمی، شاهدان عینی یا قربانان حاضر در صحنه آرام باشد که وقت ارائه گزارش هم، کلمات را درست انتخاب کند تا باعث ایجاد التهاب یا استرس یا هراس اضافی نشود.
4. مقام‌های مسئول را در صحنه پیدا کنید
وقتی به صحنه رویداد رسیدید، اولین کارتان باید آن باشد که برآوردی از آنچه در حال رخ دادن است، انجام دهید تا بتوانید تحریریه را مطلع کنید. نگاه سریعی به اطراف‌تان بینداید تا افراد مسئول را در مرکز صحنه بیابید که ممکن است مثلا رئیس اداره آتش‌نشانی یا رهبر گروه نجات باشند. خودتان را سریع و درست معرفی کنید و آنها را مطمئن کنید که وقت‌شان را نخواهید گرفت. سوالات ساده بپرسید تا بفهمید چه شده و حالا چه اتفاقی درحال رخ دادن است. درباره تلفات جانی و مجروحان بپرسید و اینکه چه تلاش‌هایی برای نجات جان انسان‌ها در حال انجام است. اگر امکان پاسخ وجود دارد، از دلایل احتمالی که منجر به وقوع حادثه شده هم سئوال کنید. با افرادی که احتمالا سرشان شلوغ است، وارد بحث و جدل نشوید.
5. سریع باشید
خبرنگارانی که حوادث یا فجایع را پوشش می‌دهند، معمولا باید اطلاعات زیادی را در بازه کوتاهی بگیرند و مدیریت کنند. می‌توانید به‌سرعت اطلاعات بسیاری به‌دست بیاورید. صحنه رویداد را توصیف کرده و با شاهدان عینی و امدادگران گفت‌گو کنید. به دنبال شاهدان عینی بگردید؛ مردمی که موقع رخ‌دادن حادثه در محل حضور داشته‌اند. اطلاعات شخصی آنها مثل اسم، سن و اینکه موقع اتفاق در محل چه می‌کردند را یادداشت یا ضبط کنید. آنها ممکن است شوکه شده باشند، پس وقت پرسیدن سوال آرام و ملایم باشید. بگذارید آنها به زبان خودشان رویداد را توصیف کنند.
سعی کنید به تمام سئوالات اولیه خوانندگان یا شنوندگان‌تان پاسخ دهید؛ این یعنی پیدا کردن عناصر خبر یا همان: چه؟ چه‌کسی؟ کجا؟ کی؟ چطور؟ و چرا؟. ممکن است نتوانید جواب سوال «چرا» را همان موقع بدهید، چون جزئیات مرتبط به آن هنوز مشخص نشده‌اند، اما به‌دنبال یافتنن پاسخ آن باشید. فراموش نکنید که علت حضور شما در صحنه آن است که به خوانندگان کمک کنید تا تصویر درستی از متن حادثه داشته باشند.
یک نکته مهم آن است که اگر حافظه الکترونیک چندانی همراه ندارید، تمام فضای خالی ضبط‌تان را یک‌دفعه پر نکنید. بخشی از فضای‌تان را برای احتمال یک رویداد غیرمترقبه احتمالی خالی نگه دارید، مثلا انفجار دوم، یک حمله تروریستی بعدی یا پیداشدن افراد زنده در محل حادثه.
6. خود را از دیگر حاضران در صحنه متمایز کنید
لباس‌ها یا نشان‌های تعیین هویت رسمی را به تن کنید، حتی اگر فقط کارت خبرنگاری‌تان را دارید، آن را به گردن‌تان بیندازید و فاصله‌تان را از جمع تماشاچیان حفظ کنید. نشان بدهید که شما هم مشغول انجام کار حرفه‌ای خودتان هستید. اگر با مردمی که برای تماشا جمع شده اند، اشتباه گرفته شوید، ممکن است توسط پلیس از صحنه حادثه بیرون رانده شوید، اما اگر در حال گفت‌وگو با مقامات رسمی دیده شوید، احتمالا دیگر اعضای گروه‌های نجات می‌گذارند مشغول کار خود شوید. در مقابل، در پوشش حوادثی مثل ناآرامی‌های داخلی، خشونت‌ها یا حملات تروریستی خودتان را سیبل و هدف قرار ندهید. با خودروهایی که علامت مخصوص رسانه یا آرام شبکه خاصی را دارند وارد نشوید و چراغ‌ها را خاموش نگه دارید.
7. نزدیک شوید، اما سالم بمانید
خطر را در صحنه رویداد باید به حداقل برسانید. اگر از خبرنگاران خواسته شده که به مرکز حادثه نزدیک نشوند، بفهمید که این ممنوعیت چه علتی دارد. آیا این اقدام مقامات به‌دلیل حفظ سلامتی خبرنگاران است یا دلایل دیگری دارد. اگر بحث سلامتی مطرح نیست، راهی برای ورود پیدا کنید. اما اگر ورود شما خطرات جانی برای شما یا دیگران دارد، فاصله را حفظ کنید. اگر در صحنه کلاه ایمنی یا جلیقه نجات وجود دارد، حتما آنها را بپوشید، اما به‌خاطر بسپارید که پوشیدن این‌ها ضامن سلامت شما نخواهد بود.
یک روزنامه‌نگار باید متوجه فضای پیرامونش باشد و آمادگی حرکت سریع را داشته باشد. متوجه صداها، نورها و بوهای غیرمعمول باشید. اگر مثلا صدای نشت گاز یا بخار را شنیدید یا بوی شیمیایی تندی احساس کردید، بدانید که زیادی به قلب ماجرا نزدیک شده‌اید و سریع‌تر محل را ترک کنید. یک نکته ایمنی مهم آن است که در صحنه حادثه سیگار نکشید. نشت گاز یا مواد شیمیایی می‌تواند بسیار خطرساز باشد. در صورتی که محل رویداد مرتبط با حوادث شیمیایی یا بیولوژیک است در محل حادثه چیزی نخورید و نیاشامید.
8. مزاحم نباشید
معمولا کمک رسانی در حوادث بزرگ، یک کار تخصصی است که نیاز به ابزار حرفه‌ای هم دارد. بنابراین راوی داستان باقی بمانید و درگیر صحنه نشوید. مداخله شما برای کمک، نه‌تنها می‌تواند خود مشکلاتی به بار بیاورد که می‌تواند منجر به آن شود که توسط ماموران از محل حادثه بیرون رانده شوید. در محل رفت و آمد گروه‌های امدادرسان قرار نگیرید و با کسانی که مشغول عملیات نجات هستند، گفت‌وگو نکنید. مانع کار تیم‌های نجات یا مجریان قانون نشوید.
9. در تماس باشید
با افراد مسئول در صحنه یا آنهایی که به نظر می‌رسد می‌دانند چه چیزی در حال رخ‌دادن است، در تماس باشید. وقتی مصاحبه‌های خودتان را انجام می‌دهید، آنها را رها کنید، اما همیشه حواس‌تان باشد در موقع ضروری کجا می‌توانید آنها را پیدا کنید. سرویس‌تان را در جریان آخرین خبرها قرار دهید و به‌طور منظم با آنها در تماس باشید. هیچ‌چیزی برای دبیران خبر بدتر از این نیست که ارتباط‌شان را با روزنامه‌نگاران حاضر در صحنه از دست بدهند و ندانند چه چیزی در حال رخ دادن است. آنها را در جریان آخرین رویدادها قرار دهید. مثلا اگر می‌دانید که مجروحان به کجا منتقل شده‌اند، سریع دبیر را در جریان قرار دهید تا خبرنگار دیگری به آن بیمارستان فرستاده شود.
10. در دسترس باشید
روزنامه‌نگاران در صحنه باید مطمئن باشند که حداقل یک نفر، معمولا دبیر سرویس یا دبیر بخش، می‌داند که آنها کجا هستند، با چه کسانی ملاقات می‌کنند و احتمالا چه زمانی از محل حادثه بازمی‌گردند. اگر محل ماموریت، محل دوری است، این افراد باید فهرستی از شماره‌های تماس فردی با خبرنگار مثل اعضای خانواده داشته باشند. در صحنه رویداد هم، سعی کنید همیشه همراه یک خبرنگار دیگر حرکت کنید. این کار در صورت بروز حوادث احتمالی به حفظ سلامتی‌تان کمک می‌کند و در حفظ آرامش و کاهش اضطراب شما تاثیرگذار است. همان‌طور که چندین خبرنگاری که در ساعات اولیه حادثه 11 سپتامبر در محل حاضر بودند، چنین تجربه‌ای دارند.
11. نسبت به ناراحتی دیگران حساس باشید
دستورالعمل کلی آن است که یک روزنامه‌نگار باید حساس و مودب باشد، نه کمرو و مرعوب. اما وقتی درباره مرگ و میر ناشی از حوادث گزارش تهیه می‌کنید، احتمالا با افرادی حرف خواهید زد که چه از نظر جسمی و چه روحی آسیب‌دیده‌اند. آنها می‌توانند، شاهدان عینی، بازماندگان یک حادثه، اعظای خانواده یا دوستان افراد درگذشته باشند. باید نسبت به دردی که آن افراد تحمل می‌کنند، حساس باشید.
در محل حادثه یا بیمارستان، سعی نکنید با کسانی که آسیب مشخصی دیده‌اند، مصاحبه کنید، مگر آنکه آنها خودشان به انجام مصاحبه ابراز تمایل کنند. خیلی آرام و واضح خودتان را معرفی کنید. هر فردی حق دارد بداند که با چه کسی حرف می‌زند و صحبت‌هایش منتشر خواهد شد. در چنین موقعیت‌هایی، این انتظار را داشته باشید که افراد خلاف انتظار شما رفتار کنند. انتظار اینکه افراد واکنش‌های احساسی نشان دهند و اصلا نخواهند مصاحبه را ادامه دهند، داشته باشید. اگر امکان مصاحبه با این افراد مهیا شد، از آنها بپرسید که در چه وضعیتی راحت‌تر هستند؛ اینکه مثلا بنشینند، به‌ایستند یا اصلا دور از محل حادثه باشند.
12. حدس نزنید
اصل اولیه برای بسیاری از رسانه‌های معتبر در کار خبر آن است که هیچ اطلاعاتی را بدون داشتن منبع نقل نمی‌کنند؛ چه وقتی خبرنگار در محل حادثه است و چه وقتی که در تحریریه مشغول رصد اخبار و نوشتن مطالب با استفاده از دیگر رسانه‌‌هاست. باید تمام اطلاعات را به اسم منبع یا منابعی ذکر کنید که بتوان اعتبار آنها را سنجید. صرف نقل اطلاعات در یک رسانه دیگر، دلیل صحت آن اطلاعات نیست. اگر مقامات رسمی تاکید کردهاند که اطلاعات خاصی، مثل آمار مجروحان و فوت‌شدگان را از منبع خاصی بگیرید، سراغ منابع دیگر نروید. همیشه متوجه عواقب انتشار حدسیات اشتباه، روی آنتن تلویزیون یا فضای آن‌لاین باشید؛ چرا که این اطلاعات اشتباه می‌تواند حتی با وجود خبرهای تصحیحی بعدی راهشان را به‌صورت شایعه ادامه دهند.
برای نوشتن گزارش، اما تنها به گفته‌های مقامات رسمی اکتفا نکنید. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد، مطالبی که تنها برپایه اطلاعات منابع دولتی نوشته‌شده‌اند، اعتبار کمتری از گزارش‌هایی دارند که در آنها از منابع مختلفی مثل متخصصان مستقل و صنعتگران استفاده شده است. استفاده از اطلاعات چندین منبع در ترکیب آن با مشاهدات خبرنگار، بالاترین درجه اعتبار را در یک گزارش می‌سازد.
13. اغراق نکنید
بگذارید اطلاعات خودشان حرف بزند. اگر اغراق کنید، نه‌فقط گزارش‌تان مبهم خواهد شد که بی‌دلیل در مخاطبانتان هراس یا احساس خطر ایجاد خواهید کرد. باید بتوانید احساسات‌تان را کنترل کنید. اگرچه احتمالا از نظر احساسی درگیر ماجرا شده‌اید، اما نباید وقت نوشتن گزارش، درگیر احساسات خودتان باشید. مثلا ممکن است محل وقوع زلزله برای شما به شدت دردناک باشد و اجساد فوت‌شدگان را در صحنه ببینید، در گزارش‌تان از اینکه چقدر احساس بدی دارید، ننویسید؛ صحنه رویداد را با زبانی ساده و با جزئیات بنویسید. اگر مطلب‌تان را خوب نوشته باشید، مخاطبانتان را با خودتان به صحنه برده‌اید. باید بگذارید خودشان فاجعه را با احساس خودشان درک کنند.
14. زبان ساده‌ای انتخاب کنیید
زبان گزارش‌شما باید شفاف و ساده باشد. بهتر است جملات کوتاه باشد تا به سرعت فهمیده شود و وقت نوشتن گزارش‌های تکمیلی هم به راحتی به کار گرفته شوند. از کلماتی استفاده کنید که به راحتی قابل فهم هستند. خبرهای مربوط به مرگ و میر و فجایع معمولا برای خواندن هیجان‌انگیزند. بنابراین مطلب را با کلمات سنگین و کند، نکُشید. از لغات تخصصی و سخت مثل اصطلاحات گروه‌های نجات یا اورژانس استفاده کنید و جملات یا عبارت مشابه قابل فهم را به‌کار ببرید. البته منظور حذف تمام اصطلاحات تخصصی مثل واژه «ریشتر» در زلزله نیست. اما باید از کلمات مبهم مخصوصا صفت و قید خودداری کنید. به‌جای توصیفات مبهم، اطلاعات جزئی بیشتر بدهید.
15. رنگ‌ها را پیدا کنید
مواردی را پیدا کنید که می‌توانند به گزارش شما رنگ بدهد. منظور از رنگ، مواردی است که احتمالا اطلاعات ضروری برای گزارش شما محسوب نمی‌شود، اما به خوانندگان یا شنوندگان شما کمک کند که بهتر صحنه رویداد را تصویر کنند. مثلا عروسک گِلی که کنار لاشه هواپیما، افتاده است یا برای یک خبرنگار رادیویی صدای اره برقی که مشغول برش هواپیما، ساختمان یا مثلا صدای فریادهای اعضای گروه نجات، می‌تواند رنگ گزارش باشد.
16. مراقب اسم‌ها باشید
ممکن است اسامی کشته‌شدگان یا کسانی را که به‌شدت آسیب دیده‌اند را بدانید، اما به‌هیچ‌وجه آنها را منتشر نکنید، مگر آنکه بدانید که نزدیکان آنها قبلا در جریان قرار گرفته‌اند. بسیار بی‌رحمانه است که کسی از طریق روزنامه یا فهرستی که در یک خبرگزاری منتشر شده، از مرگ عزیزانش مطلع شود. روش معمول آن است که انتشار این اسامی بعد از آن صورت می‌گیرد که پلیس به رسانه‌ها بگوید، نزدیک‌ترین خویشاوندان در جریان آن اتفاق قرار دارند. در بعضی فرهنگ‌ها، حتی انتشار یا آوردن اسامی درگذشتگان، کاری غیراخلاقی است. به چنین موضوعاتی دقت کنید.
اگرچه شما باید حقایق را به صحیح‌ترین شکل ممکن بیان کنید، اما این کار می‌تواند موجب رنجش زیادی در بازماندگان و حتی دیگر مخاطبان شود. بسیار مراقب صداها یا تصاویری که برای گزارش‌تان انتخاب می‌کنید، باشید. شما به عنوان یک روزنامه‌نگار باید قادر باشید میان تصویرکردن رویداد واین وظیفه انسانی که نباید موجب رنجش دیگران شد، تعادل درستی برقرار کنید. قطعا این، کار راحتی برای هیچ روزنامه‌نگاری نیست. اگر مجبور هستید، تصاویر ناخوشایندی در روزنامه و تلویزیون نشان دهید یا در سایت منتشر کنید، پیش از آن به‌صورت مشخص و واضح به مخاطبانتان اخطار دهید که قرار است با چه صحنه‌ای مواجه شوند.
17. تهمت نزنید
به عنوان یک روزنامه‌نگار باید بسیار مراقب باشید که در یک تصادف یا فاجعه به کسی تهمت نزنید. اگر یک حادثه به‌دلیل عمل اشتباه یا انفعال فرد یا افرادی رخ داده است، این تصمیم را به دادگاه واگذار کنید. وظیفه شما روایت‌کردن ماجراست، نه قضاوت درباره آن. اگر اشتباها فرد یا افرادی را متهم کنید، آنها به راحتی می‌توانند از شما یا رسانه‌‌تان به جرم افترا شکایت کنند. در این زمینه حتی مراقب کلماتی که استفاده می‌کنید هم باشید.
18. گزارش‌های تکمیلی را فراموش نکنید
تصادفات، فجایع و بلایای طبیعی، به صرف اینکه گزارش شما از آن رویداد به پایان رسیده، تمام نمی‌شوند. تاثیرات مصیبت‌های بزرگ تا مدت‌ها باقی می‌ماند. شما وظیفه دارید با گزارش‌های تکمیلی‌تان مردم را نسبت به تاثیر این رویدادها آگاه نگه دارید. اینکه افرادی تحت تاثیر آن حادثه بعدتر در بیمارستان‌ها فوت کردهاند، جزئیات دقیق از خسارات مالی آن رویداد، اقدامات آرام‌بخش به بازماندگان، نتایج تحقیقات تازه درباره علل آن رویداد و اینکه چگونه آن رویداد بر زندگی بازماندگان تاثیر گذاشته است، همه می‌تواند سوژه گزارش‌های تکمیلی شما باشد. فجایع بزرگ‌تر، نیازمند مطالب تکمیلی بلندمدت‌تری هم هستند. مثلا ممکن است ماه‌ها طول بکشد تا بازماندگان حادثه بتوانند دفتر و فروشگاهشان را از نو بسازند یا چند سال طول بکشد تا وحشت آن رویداد را فراموش کنند. قربانیان و بازماندگان این حوادث را رها نکنید. در سررسید کاری‌تان حتما زمان‌هایی را برای نوشتن مطالب تکمیلی حداقل برای سالگرد آن فجایع یادداشت کنید. علاوه بر تهیه گزارش‌هایی درباره زندگی بازماندگان، وظیفه شما به عنوان یک خبرنگار پیگیری تمام قول‌هایی است که مقامات مسئول، در زمان وقوع حادثه به آسیب‌دیدگان داده‌اند.
منابع:
http://www.thenewsmanual.net/Manuals%20Volume%202/volume2_43.htm
http://journalism.about.com/od/reporting/a/coveringdisast.htm
http://www.washingtonpost.com/wp-srv/guidelines/index.html
https://www.icfj.org/sites/default/files/Disaster_Crisis.pdf
