درگیری مسلحانه میان روسیه و اوکراین گرچه روزهای داغی را سپری می‌کند، ولی باید بدانیم که این منازعه ریشه در گذشته‌هایی دارد که دامن خویش را تا رسانههای اجتماعی گسترش داده است. در واقع جنگ کهنه‌ی میان این دو کشور به کمک ربات‌ها در رسانههای اجتماعی دنبال می‌شده است و اکنون بیش از پیش ادامه دارد.
«ماریا ژدانوا» و «داریا اورلوا» در مقاله‌ای به نام «اوکراین؛ تهدیدهای خارجی و چالش‌های داخلی»* به اوکراین و بحث پروپاگاندای رایانشی[1] می‌پردازند. آنها در ابتدای مقاله به اصطلاح «فراحقیقت» اشاره می‌کنند؛ اصطلاحی که اخیراً در گفتمان عمومی غرب شایع شده است. به عقیده آنها پرونده اوکراین به عنوان کشوری در اروپای شرقی که بین روسیه و اتحادیه اروپا قرار گرفته است، نمونه بارز از چگونگی شکل‌گیری شرایط «فراحقیقت» در آن کشور است. این کشور از زمان انقلاب «یورو میدان» (Euro Maidan) و الحاق کریمه به روسیه به خط مقدم مبارزات ضداطلاعات متعدد در اروپا تبدیل شده است. از این جهت اوکراین موردی عجیب برای مطالعه و دارای ویژگی‌های کامل منحصر به فرد است. در زیر به طور اجمالی به بحث‌های مطرح شده در این مقاله می‌پردازیم:
تحقیقات گذشته و نگاه پیشینی
به دلیل وسعت درگیری بین اوکراین و روسیه، موضوع تبلیغات و کارزار‌های ضد تبلیغاتی توجه بسیاری از رسانه‌ها و محققان را به خود جلب کرده است.
استفاده پروپاگاندای رایانشی در درگیری‌های اوکراین و روسیه غالباً توسط روزنامه‌نگاران مطرح شده. بر اساس گزارش‌ها طی چنین استراتژی تبلیغاتی از شبکه‌‌ای از ترول‌ها برای ایجاد وبلاگ و پست در شبکه‌های اجتماعی استفاده شده است.
مالکیت و ساختار رسانه‌ها
بازارهای رسانه‌ای اوکراین به مانند فضای سیاسی مدت‌هاست تحت تسلط الیگارشی‌ها قرار گرفته است. بیش از سه چهارم بازار تلویزیون اوکراین چهار گروه رسانه‌ای متعلق به الیگارشی‌ها تقسیم شده. بازار رسانه‌ای اوکراین به‌ویژه پس از بحران مالی سال ۲۰۰۸ با کمبود سرمایه‌گذاران خارجی مواجه بوده است، حال آنکه رسانههای تحت کنترل الیگارش‌ها باقی مانده‌اند.
کانال‌های تلویزیونی و رادیویی اوکراین توسط شورای ملی پخش تلویزیون و رادیویی، کنترل و نظارت می‌شوند. در سال ۲۰۱۴ به دلیل درگیری اوکراین و روسیه، شورا توصیه کرد پخش برخی کانال‌های روسی متوقف شوند. تعداد کانال‌های روسی دارای حق پخش در اوکراین از تعداد 72 کانال در سال ۲۰۱۴ به ۱۴ کانال در سال ۲۰۱۶ کاهش یافته است.
رسانههای اجتماعی و نفوذ به اینترنت
انقلاب «یورو میدان» نقطه عطفی در استفاده از رسانههای اجتماعی و فناوری‌های اطلاعاتی برای اهداف سیاسی است و این به افزایش سریع سیاست‌های شبکه‌های اجتماعی اوکراین کمک کرده است.
بر اساس گزارش گروه فاکتوم اوکراین[2] ۶۳ درصد از جمعیت بزرگ در اوکراین امروز از کاربران فعال اینترنت محسوب می‌شوند. شبکه‌های اجتماعی در اوکراین علاوه بر اشتراک اطلاعات، به طور فعال برای جمع‌آوری کمک‌های مالی، تجارت الکترونیک و جمع‌آوری داده‌ها صادر می‌شوند؛ ضمن اینکه آنها بستری شده‌اند برای فعالیت‌های اطلاعات اشتباه و تلاش برای دستکاری افکار عمومی.
طبق آخرین نظرسنجی‌ها تقریباً ۲۱ درصد اوکراینی‌ها از رسانههای اجتماعی به عنوان منابع اصلی برای اخبار خود استفاده می‌کنند. دو شبکه در این کشور تحت مالکیت شرکت‌های روسی است و بنابراین تاکید بر تمایل روسیه برای تاثیر گذاری و کنترل شبکه‌های اجتماعی در ارتباط با بحران اوکراین اهمیت بسیار دارد.
آزمایشگاه روبات
در همه سایت‌های محبوب شبکه اجتماعی در اوکراین می‌توان از استقرار روبات‌ها بهره گرفت. تنها تفاوت آنها در هزینه تولید و محبوبیت خدمات آنهاست. ساده‌ترین و ارزان‌ترین پلتفرم برای ایجاد روبات‌ها «ویکنتاکت» است چون فاقد کمربندهای ایمنی سختگیرانه است و امکان ثبت آسان حساب‌های گسترده را فراهم می‌کند.
به گفته یکی از توسعه‌دهندگان نرم‌افزاری که با پلتفرم VK کار می‌کند، توئیتر در این رتبه‌بندی مقام دوم را دارد؛ زیرا ساختار این شبکه هم برای ایجاد روبات نسبتاً باز است و ممنوعیت فعالیت مشکوک در جلوگیری از روبات‌ها چندان موثر نیست بنابراین جای شگفتی نیست که بخش قابل توجهی از فعالیت‌های کلی در توئیتر توسط روبات‌ها تولید می‌شود.
درواقع حدود ۴۸ میلیون حساب روبات هستند، اما فیس‌بوک در اوکراین از نظر محافظت از API و داده‌های کاربران کارآمدتر است و آن را به چالشی‌ترین محیط برای سازندگان روبات تبدیل کرده است. به دلیل محبوبیت این شبکه بین نخبگان اجتماعی سیاسی اوکراین، روبات‌ها در فیس‌بوک با هزینه‌ی گرانتری ایجاد می‌شوند و این باعث افزایش تقاضا برای آن شده است.
تعدادی از شرکت‌ها در اوکراین خدمات رصد و مانیتورینگ شبکه اجتماعی را ارائه می‌دهند که این می‌تواند به طور بالقوه جهت پیشگیری از پروپاگاندای رایانشی استفاده شود.
انواع روبات‌ها در اوکراین
روبات‌های ضربه‌ای: این روبات‌ها برای افزایش دنبال‌کنندگان صفحات یا اشخاص خاص و تقویت حضور در اینترنت استفاده می‌شوند و استفاده از آنها در توئیتر مرسوم است و معمولاً غیرفعالند و به آسانی توسط برخی برنامه‌ها مسدود می‌شوند.
روبات‌های تقویت‌کننده: این روبات‌ها برای لایک کردن، به اشتراک‌گذاری و ارتقای محتوایی خاص استفاده می‌شوند. اینها همه در پلتفرم‌های اجتماعی اوکراین کار می‌کنند.
روبات‌های ردیاب: این روبات‌ها برای جلب توجه به سمت برخی رفتارها یا اتفاقات خاص در فضای آنلاین استفاده می‌شود.
روبات‌های خدماتی: این روبات‌ها که اغلب به عنوان یک نرم‌افزار تعریف می‌شوند می‌توانند در ثبت‌نام‌های آنلاین مؤثر باشند. آنها باعث می‌شوند که کاربران فقط بخشی از داستان یا زاویه خاصی از ماجرا را مشاهده کنند.
روبات‌ها ترول‌ها و حساب‌های جعلی به عنوان ابزار دستکاری آنلاین
با وجودی که مبارزه اطلاعاتی با منشأ خارجی علیه اوکراین شدید بوده، در این کشور هم از رسانههای اجتماعی به عنوان ساز و کار دستکاری افکار عمومی استفاده شده است. این دست فعالیت‌ها با هدف ارتباط سیاسی توسعه یافته‌اند. اما برخلاف تصور رایج، استفاده از روبات‌ها و ترول‌ها در زیست سیاسی اوکراین پدیده تازه‌ای نیست و صنعت پروپاگاندای رایانشی در اوایل دهه ۲۰۰۰ با افزایش استفاده از اینترنت ظهور کرد.
کارزار‌های ارتباطی معمول در فضای آنلاین
روبات‌ها و حساب‌های جعلی از عناصر اصلی کمپین‌های ارتباط آنلاین در اوکراین هستند. طبق مطالعات صورت‌گرفته، نوع معمولی از کارزار‌ها که برای تبلیغات شخصی، بی‌اعتبار کردن مخالفان و تبلیغ برخی موضوعات استفاده می‌شود، چند مرحله دارد. این عمل معمولاً با انتشار پیام اصلی تحت پوشش یک گزارش در برخی رسانههای آنلاین به عنوان نقطه ورود به کارزار آغاز می‌شود.
واقعیت این است که اغلب رسانههای آنلاین اوکراین در حوزه اخبار و سیاست در ازای پول به انتشار گزارش می‌پردازند. گاه این پیام‌های اولیه در پلتفرم‌ها یا وبلاگ های اجتماعی منتشر می‌شوند. بعد هم به کمک اینفلوئنسرهایی که دنبال‌کننده بسیار دارند، برجسته می‌شوند و سپس از طریق حساب‌های دستی یا خودکار جعلی تقویت و هم‌رسانی می‌شود. درنهایت برجسته شدن در رسانههای اجتماعی هم معمولاً به خروجی رسانههای اصلی از جمله تلویزیون راه پیدا می‌کند.
تجزیه و تحلیل‌ها نشان می‌دهد حساب‌های جعلی که به صورت دستی اداره می‌شوند به دلیل هزینه کم و انعطاف‌پذیری به‌نسبت خوب‌شان از محبوب‌ترین ابزارها برای فعالیت آنلاین هستند؛ زیرا می‌توانند از طریق لایک برای افزایش صفحات و پست‌ها استفاده شوند.
باورهای مشهور
با وجود بازار کاملاً پیشرفته، سردرگمی بسیاری درباره‌ی روبات‌ها، ترول‌ها و دیگر ابزارهای پروپاگاندای رایانشی در گفتمان عمومی و نیز باورهای مربوط به این وضعیت وجود دارد. در این باره می‌توان به دو فرضیه اشاره کرد:
فرضیه دیگری نیز بین مردم شکل گرفته مبنی بر اینکه روبات‌ها تأثیر چندانی بر افکار عمومی ندارند که البته این باور جای بحث دارد. به‌واقع روبات‌ها گرچه ممکن است بر افکار عمومی تأثیر مستقیم نداشته باشند، تهدید بزرگی برای تحقیقات مبتنی بر کلان‌داده‌ها و افرادی که با آنها کار می‌کنند محسوب می‌شوند. از آنجا که بیشتر کارزار‌های روابط عمومی، بازاریابی و سیاسی به چنین داده‌هایی متکی‌اند، استفاده گسترده از روبات‌ها به مثابه انحراف و خطا در این کمپین‌هاست؛ چون با کنشگری گسترده‌ی روبات‌ها و حساب‌های جعلی، تجزیه و تحلیل روایت‌های شبکه‌ی اجتماعی، دسترسی مخاطبان به صفحات خاص و تأثیر افراد مختلف دچار انحراف می‌شود.
پاسخ اوکراین به پروپاگاندای رایانشی
طبق تجزیه و تحلیل‌ها واکنش دولت اوکراین به تهدیدهای خارجی در پروپاگاندای رایانشی کاملاً ضعیف بوده است. اوکراین مدعی است بودجه لازم برای نظارت بر فضای آنلاین را ندارد تا بتواند با روبات‌های روسی آنلاین مبارزه کند.
پاسخ اوکراین به پروپاگاندای رایانشی روسیه غیرمتمرکز بوده و بیشتر توسط جامعه مدنی هدایت می‌شود. از سویی صرفاً تهدیدهای خارجی که مورد توجه جامعه مدنی و رسانههای اوکراینی است، پروپاگاندای رایانشی محسوب نمی‌شوند، بلکه تلاش‌های روزافزون برای تخریب و فرسایش گفتمان عمومی را می‌توان در این دسته‌بندی قرار داد. اوکراین در جدیدترین اقدام، خدمات وبسایت‌ها و برخی شبکه‌های اجتماعی روسی را ممنوع کرده است.
مقاله مذکور به این یافته می‌رسد که بازار داخلی ارتباطات سیاسی آنلاین در اوکراین بسیار متنوع و افقی و با حضور بسیاری از بازیگران عمدتاً پنهان است. اهداف اصلی استفاده از ابزارهای پروپاگاندای رایانشی نه تنها دستکاری افکار عمومی، بلکه بی‌اعتبار ساختن مخالفان و دفاع از منافع گروه‌های مختلف تجاری سیاسی است. ضمن اینکه عده‌ای به دلیل کمی هزینه و انعطاف‌پذیری به حساب‌های جعلی دستی اعتماد می‌کنند اما روبات‌های سیاسی خودکار با ظهور راه‌حل‌های تکنولوژیک محبوبیت بیشتری یافته‌اند.
درنهایت اینکه واکنش دولت اوکراین به این چالش‌ها نسبتاً ضعیف و پراکنده بود و استراتژی جامع و پاسخگویی دربرابر چالش‌های ایجاد شده توسط نفوذ رسانههای اجتماعی است. با وجود اینها تلاش بسیاری برای مقابله با پروپاگاندای رایانشی توسط فعالان انجام شده و این نشانگر توانایی جامعه مدنی برای پرداختن به چالش های پروپاگاندای رایانشی در دنیای دیجیتالی است.
* رک: وولی، سامویل.سی و هاوارد، فیلیپ.ان (1400). دستکاری در رسانههای اجتماعی؛ پروپاگاندای یارانشی. ترجمه عباس رضایی ثمرین و رسول صفرآهنگ، تهران: همشهری.
[1] پروپاگاندای رایانشی مجموعه‌ای از پلتفرم‌های رسانههای اجتماعی، عوامل خودکار، الگوریتم‌ها و کلان‌داده‌هایی با کارکرد دستکاری افکارعمومی تعریف کنیم. در واقع شکل جدیدی از تبلیغات است که از هزاره‌ی پیش در سیستم‌های سیاسی وجود داشته است.
[2] Factum Group Ukraine
