روزنامه‌نگاری در ایران فراز و نشیب‌های بسیاری داشته است. پیدایش روزنامه در ایران نیز ـ همانند کل جهان ـ‌ از زمان‌های بسیار دور و نزدیک با سنگ‌نبشته‌ها، جارچیان و قاصدان تیزپا، ابلاغ‌ها، اخطارها، فتح نامه‌ها، اعلامیه‌ها، حوادث مهم، تقویم ایام و مانند آن‌ها که برای اطلاع عموم در مساجد و اماکن عمومی بر دیوارها نصب می‌شد، نسبت داده‌اند. 

روزنامه‌نگاری در ایران فراز و نشیب‌های بسیاری داشته است. پیدایش روزنامه در ایران نیز ـ همانند کل جهان ـ‌ از زمان‌های بسیار دور و نزدیک با سنگ‌نبشته‌ها، جارچیان و قاصدان تیزپا، ابلاغ‌ها، اخطارها، فتح نامه‌ها، اعلامیه‌ها، حوادث مهم، تقویم ایام و مانند آن‌ها که برای اطلاع عموم در مساجد و اماکن عمومی بر دیوارها نصب می‌شد، نسبت داده‌اند. تولد نشریات فارسی زبان نیز قبل از آن که در ایران انتشار یابد در دیگرکشورها شکل گرفت. نشریات فارسی زبان در کشورهای هند، ترکیه عثمانی، مصر، عراق، قفقاز، ترکمنستان و افغانستان منتشر می‌شد. شادروان استاد سید محمد محیط طباطبایی در تاریخ تحلیلی مطبوعات (1)درباره نخستین نشریات فارسی زبان در هند می‌نویسد:

«... چون هنوز حساب کاملی از روزنامه‌های فارسی چاپ  هندوستان و در دوران حکومت کمپانی شرقی برگرفته نشده، احتمال می‌رود در آینده از فاصله زمانی 1780 میلادی که نخستین نمونه مطبوعات هند به زبان انگلیسی در بنگال انتشار یافت تا انتشار روزنامه مرآت الاحوال فارسی که در 1820 میلادی به وسیله «راما موهان روی» مصلح مذهبی هند و در کلکته منتشر گردید، بتوان نمونه‌های دیگری هم جست ویافت...»

از دیگر نشریات فارسی زبان در هند می‌توان، نشریه معلم شفیق_ که سر مقاله‌های فارسی زبان داشت_روزنامه حبل المتین)  13.9-1272 خورشیدی)، مرآت الاخبار، شمس الاخبار، سید الاخبار، کوکب ناصری، مفرح القلوب، اخبار ایرانی، روزنامه هندوستانی، جام جهان‌نما و... نام برد. در مصر نیز نشریات حکمت، ثریا ، پرورش ، چهره‌نما و در ترکیه نشریه اختر به زبان فارسی منتشر می‌شدند.

در هرحال نخستین روزنامه که به زبان فارسی در ایران منتشر شد روزنامه‌ای است که در حدود سال1253 قمری (1215 شمسی) به مدیریت میرزا صالح شیرازی طلیعه آن انتشار یافت(2) .

نکته ظریف در تاریخچه مطبوعات  تخصصی در ایران، این است که فاصله انتشار نشریات ادواری و یومیه با نشریات تخصصی چندان زیاد نیست . چنان که در 17 ذیحجه 1287 قمری نخستین شماره از نشریه‌ای حقوقی ، قضایی و خبری با عنوان روزنامه وقایع عدلیه به همت میرزا حسین خان مشیرالدوله قزوینی (سپهسالار) منتشر شد(3)

در سال 1293 قمری نیز سه نشریه جدید در تهران انتشار یافت:

لاپاتری، روزنامه نظامی علمیه و ادبیه ، روزنامه علمی.

اجازه نشر «لاپاتری» ]وطن، میهن[  به بارون دو نورمن بلژیکی واگذار شد. نشریه دیگر، روزنامه نظامی علمیه و ادبیه بود که به کوشش حسن سپهسالار و عباس مهندس انتشار یافت که گویا از این نشریه علمی، ادبی و خبری 19 شماره طبع شده است. سومین عنوان ، نشریه‌ای دو هفتگی و لی نامرتب به نام روزنامه علمی است که آن را اداره انطباعات زیر نظر محمد حسن صنیع‌الدوله در 22 ذیحجه 1293 قمری منتشرکرد. همچنین استاد محیط طباطبایی از روزنامه «علمیه دولت علیه ایران» نام آورده است که از سال 1280 تا 1287 ق 53 شماره در طول مدت هفت سال منتشر شده است، اما از محتوای آن نکته‌ای بازگو نکرده است. با این حال از تشریح روی صفحه اول آن که « تصویری از منظره جبهه شمالی عمارت دارالفنون سابق را با ساعت مخصوص آن نقش کرده» چنین برمی‌آید که محتوای آن نیز علمی و تخصصی بوده است.

برخی از نشریاتی که پس از ظهور مشروطیت متولد شدندیا تحول یافتند با توجه به زمینه و محتوای آن می‌تواند تا حدودی در زمره نشریات تخصصی به شمار آیند:

• - روزنامه مجلس شماره اول شوال 1324 ق
• - روزنامه معارف که تاریخ انتشارات آن شوال 1324ق بود و زیر نظر وزارت علوم و معارف منتشر می‌شد و به اخبار انجمن معارف و مدارس و نظایر آن می‌پرداخت.
• - روزنامه مجلس ملی تبریز که یک ماه پس از انتشار روزنامه مجلس در تهران انتشار یافت و در آخر روزنامه انجمن نام گرفت.
• - روزنامه‌های اخوت و اسلامیه در سال 1324 ق.
• - تدین نشریه‌ای هفتگی بود که از رجب 1325 ق تا جمادی الثانی1326 ق، جمعا 48 شماره انتشار یافت و نشریه‌ای دینی بود.
• - کشکول روزنامه‌ای مصور بود که در 6-1325 ق به ضمیمه ندای وطن به چاپ می‌رسید؛ تصاویر عمده کشکول کاریکاتور( کارتون ) بود.
• - نشریه محاکمات که در هشتم جمادی الاول 1325 ق انتشار یافت و محاکمات محاکم عدلیه و اوقاف و تجارت و خارجه را نقل و چاپ می‌کرد. درضمن مطالب بسیاری راجع به جریان حوادث، جعل و قتل که به دست طرفداران استبداد صورت می‌گرفت در آن به چاپ می رسید که می‌توان از این نشریه به عنوان نخستین نشریه حوادث نام برد.
• - تجدد از 1335 تا 1338 ق انتشار می‌یافت و نشریه‌ای عقیدتی و حزبی بود که در تبریز منتشر می‌شد.
• - شفق از 1328 تا 1329 ق در تبریز منتشر می‌شد و نشریه‌ای ادبی بود.

روزنامه های زنان

درمیان نشریات تخصصی آن روزگاران، نشریات زنان نیز جایی در خور خویش یافتند.

انتشار نشریات ویژه بانوان درآن سال‌ها، می‌توان گفت برای جامعه ان روز ایران یک حرکت انقلابی بود و گامی پیشرو ، تازه و متجدد، چرا که این نشریات را بانوان تاسیس کردند و به اداره آن می‌پرداختند.

• 1. نخستین نشریه تخصصی زنان، نشریه هفتگی دانش بود که از دهم رمضان 1328 تا 27 رجب 1329ق طی 30 شماره روی کاغذ نیم ورقی و هر شماره در هشت صفحه به مدیریت و صاحب امتیازی خانم دکتر کمال ( دختر یعقوب جدید الالسلام همدانی) منتشرشد.

دانش ، نخستین روزنامه فارسی زبان است که به بانوان اختصاص داشت. روش روزنامه، تربیت زنان و دوشیزگان و تصفیه اخلاق انان بود و در آغاز آن قید شده بود که « روزنامه‌ای اخلاقی ، بچه داری و خانه داری است» . موضوع هایی که در 30 شماره دانش درج شد از روش تعیین شده نشریه خارج نبوده بلکه موضوع‌هایی چون تندرستی و سلامت به آن اضافه شد.

• 2. نشریه شکوفه، پس از تعطیل اجباری روزنامه دانش- که در آمد آن کفاف مخارج اش را نمی‌کرد- خانم مزین السلطنه ( دخترمیرزا سید رضی خان) در ذیحجه سال 1330 ق نخستین شماره روزنامه مصور شکوفه را در چهار صفحه با خط نسخ با چاپ رنگی منتشر کرد، انتشار این نشریه هر پانزده روز یک شماره بود.
• 3. نشریه زبان زنان، پیشامد کودتای اسفند 1299 خورشیدی ، سبب تعطیل نشریه در اصفهان شد و سپس همین نشریه در سال 1300 خورشیدی به تهران انتقال یافت.
• 4. نشریه نامه بانوان را دختر میرزا حسن رشدیه و همسر ابوالقاسم آزاد مراغه‌ای که نام خود را به « شهباز آزاد» تبدیل کرده بود، در سال 1338 ق در تهران تاسیس کرد.

او کار روزنامه نگاری را از پدر و شوهرش آموخته بود. نامه بانوان نیز صرفابه مسایل مربوط به زنان نمی‌پرداخت و همچون زبان زنان حوزه نگارش خودرا وسعت داده بود.

نشریات کاریکاتور و فکاهی  

• - پس از روزنامه کشکول که به آن اشاره شد ، روزنامه آذربایجان در سال 1324 ق انتشار یافت. این نشریه به طور هفتگی منتشر می‌شد و تا سال 1325 ق ، 20 شماره از آن چاپ شد. روزنامه آذربایجان آمیخته‌ای از مطالب جدی، طنز و کاریکاتور بود و از روش نشریه ملا نصرالدین که در باکو انتشار می‌یافت ، مایه می‌گرفت.
• - روزنامه حشرات الارض از 25صفر 1326 ق جانشین روزنامه آذربایجان شد و تا سال 1329 ادامه یافت. این نشریه نیز به درج کاریکاتور و مطالب طنز و فکاهه می‌پرداخت.
• - نشریه ادب درسال 1323 ق منتشر شد که سال چهارم این نشریه در تهران به صاحب امتیازی ادیب الممالک فراهانی و مدیریت مجدالاسلام کرمانی به چاپ رسید.صفحه پشت جلد هر شماره از روزنامه را که متن آن با حروف سربی به چاپ می‌رسید با تصاویری از بزرگان و احیانا کاریکاتور به چاپ سنگی می‌رسانیدند. مجد الاسلام بخش مصور و فکاهی را به روزنامه ادب اضافه کرد.
• - نشریه تنبیه به مدیری میرزا ابوالقاسم خان معتضد الاطبا‌ء از قدیمی ترین جراید ناقد و طنز آمیز پایتخت بود که در سال 1325 ق انتشار آن شروع شد و تا سال 1336 ق هرسال 40 شماره از آن انتشار یافت.

از دیگر نشریات طنز، فکاهه و کاریکاتور به چند نمونه دیگر اشاره می‌شود:

• - نشریه چنته پا برهنه 1328 ق
• - نشریه بهلول 1329 ق
• - نشریه جنگل مولا اواخر رجب 1329 ق

   

 

---

منبع اصلی:

کتاب روزنامه‌نگاری تخصصی، تالیف حسین قندی، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها چاپ اول 1384 چاپ دوم 1387

 1- تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران ، استاد سید محمد محیط طباطبایی، بعثت، تهران1366

 

2-  تاریخ جراید و مجلات ایران- محمد صدر هاشمی

   

 3- راهنمای مطبوعات ایران 0 سید فرید قاسمی، جلد 1و 2 مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها ، تهران 1372