مطبوعات آموزشی همانند سایر مواد آموزشی، نظیر برنامه‌های ویدئویی، صوتی، CD و... باید دارای ویژگی‌های منحصر به خود باشد ویژگی‌های مطبوعات‌ آموزش برخاسته از ماهیت مواد آموزشی‌ای است که در سطوح گوناگون برای انواعی از مخاطبان تدارک دیده می‌شوند. از این رو، ویژگی‌های مطبوعاتی آموزشی به ترتیب زیر ارائه می‌گردند.

مطبوعات آموزشی همانند سایر مواد آموزشی، نظیر برنامه‌های ویدئویی، صوتی، CD و... باید دارای ویژگی‌های منحصر به خود باشد ویژگی‌های مطبوعات‌ آموزش برخاسته از ماهیت مواد آموزشی‌ای است که در سطوح گوناگون برای انواعی از مخاطبان تدارک دیده می‌شوند. از این رو، ویژگی‌های مطبوعاتی آموزشی به ترتیب زیر ارائه می‌گردند.

1. نگاه ویژه به فلسفة آموزش و پرورش

در فلسفه آموزش و پرورش هر کشوری دو سوژه بنیادین یادگیرنده و آموزش و پرورش متناسب با یادگیرنده مورد توجه قرار می‌گیرد. بنابراین، مطبوعات آموزشی باید نخست در فلسفه آموزش و پرورش به دنبال چیستی یا تعریف یادگیرنده باشد و در وهله دوم، باید بکوشد بنا به تعریف ارائه شده از یادگیرنده آموزش و پرورش متناسب با او را جستجو کند. برای نمونه، مطبوعات آموزش رسمی ایالات متحده بر مبنای فلسفة آموزش و پرورش پراگماتیستی است. در این فلسفه، یادگیرنده موجودی نسبی‌گرا انگاشته می‌شود و برای وی ارزش‌های ثبات متصور نمی‌گردد. بنابراین ویژگی در نظر گرفته شده برای یادگیرنده، در مطبوعات آموزشی انگیزه سودگرایی آنی و کوتاه‌مدت ترویج می‌گردد. در مطبوعات آموزشی ایالات متحده عموماً به شیوه‌های گوناگون از گرایش یادگیرندگان به ارزش‌های مطلق پیشگیری به عمل می‌آید.

وظیفه سردبیر و اعضای شورای سردبیری، بنا به آنچه فلسفة آموزش و پرورش تجویز می‌کند پاسداری از شاخص‌های تعریف شده برای رفتار یادگیرنده و ارائه عمل آموزش و پرورش است.

2. در نظر گرفتن اهداف آموزش و پرورش

همه نظام‌های آموزش و پرورش، از کم پیشرفت گرفته تا پیشرفته دارای اهداف آموزش و پرورش منصوب هستند. برخی کشورها اهداف آموزش و پرورش خود را به اختصار، و بعضی به طور مفصل تدوین کرد‌ه‌اند. نظام آموزش و پرورش ایران، ار نظام‌های آموزش و پرورشی است که اهداف دوره‌های تحصیلی سه‌گانه را به طور تفصیلی تدوین و به تصویب رسانده است. آن‌گونه که در تدوین برنامه‌های درسی مدارس، اهداف مصوب آموزش و پرورش به مثابه راهنمای عملی به کار بسته می‌شود، مطبوعات آموزش هم باید در تهیه تدوین، تألیف و... اهداف آموزش و پرورش را مطمح نظر قرار دهند. برای مثال، از اهداف مصوب آموزش و پرورش نظام آموزش و پرورش ایران، پرورش تفکر و خلاقیت در هر سه دورة تحصیلی است. در مطبوعات آموزش این هدف باید به مثابه بنیانی برای تدارک و ارائه محتوا منظور گردد.

3. رعایت اصول یادگیری از طریق رسانه

مطبوعات آموزش مانند هر مطبوعه دیگر دارای الگوی ارتباطی یک سویه است. با توجه به عدم امکاناتی که در اختیار فراهم‌آورندگان مطبوعات آموزشی در ایران هست، این یک سویگی ارتباطی بیش از پیش تقویت می‌گردد. چنین رخ‌دادی سبب قطع ارتباط مخاطبان مطبوعات و تولیدکنندگان آن می‌گردد. به منظور پیشگیری از پدیدآیی موانع ارتباط، در تدارک محتوای مطبوعات‌ آموزشی، باید نهایت دقت و ظرافت به کار بسته شود تا دست کم مخاطبان با محتوای ارائه شده وارد یک تعامل می‌گردند. اگر خوانده‌ای پس از مطالعه مقاله یا نوشته‌ای از یک مجله این گونه قضاوت کند که، «اگر من هم به جای نویسنده بودم چنین مطالبی را می‌نوشتم، نوعی از برقراری ارتباط دوسویه رخ داده و نضج یافته است.» این ویژگی، نویسندگان و سردبیران را ملزم می‌کند که آگاهی مورد نیاز از احتیاجات مخاطبان را به دست آورند. روشن بودن پیام، کوتاه بودن پیام، عاری بودن پیام از حاشیه‌پردازی و انواع زینت کلامی، متعبر بودن، شیوا بودن و... از ویژگی‌های آموزش از طریق رسانه است. یادگیری رسانه‌ای، باید یادگیری مستقل و مسئولیت‌پذیری در برابر آموخته‌ها را ترویج کند.

4. توجه به نیازهای عمومی و اختصاصی مخاطبان

مخاطبان مطبوعاتی آموزش نیازمند دانش پایه مستحکم برای یادگیری اختصاصی‌اند. به دیگر سخن، اگر مخاطبان مطبوعات آموزشی فاقد دانش، پابه مناسب و مستحکم باشند هر چند محتوای اختصاصی تدوین و عرضه گردد بی‌ثمر خواهد بود. در اینجا، منظور از نیازهای عمومی مخاطبان، نیازهای عمومی دانش و مهارتی‌، و منظور از نیازمندی‌های اختصاصی، نیازمندی‌های حرفه‌ای است. برای مثال، برای یک معلم، دانسته‌های مربوط به روان‌شناسی یادگیری، جامعه‌شناسی اقتصاد و... جزو دانش پایه است؛ و فنون تدریس، مدیریت کلاس، انگیزه‌سازی، ارزشیابی و... جزو دانش حرفه‌ای یا مهارت‌های حرفه‌ای اوست.

5. در نظر گرفتن اخلاق آموزشی

در نظام‌ بین‌المللی برای نهادهای اجتماعی‌ای که فعالیت‌های معینی را انجام می‌دهند کد اخلاق تعریف کرده‌اند. برای مثال، کلمه اخلاق گردشگری، اخلاق پزشکی، اخلاق پژوهشی و... برای نهادهای آموزش هم کدهای اخلاقی تدوین و عرضه شده است. کدهای اخلاق ناظر بر اصول انسانی فرهنگی و آموزشی است که نهادهای هر جامعه‌ای موظف به رعایت آن هستند.

برای نمونه، کد اخلاق پژوهش حکم می‌کند که هیچ محققی با هیچ مجوزی چه از سوی نهادهای رسمی و دولتی و چه از سوی والدین، حق ندارد کودکان را تحت پرتونگاری قرار دهد. در حوزة آموزش و پرورش کدهای اخلاقی بسیار مفصل است. نمونه‌ای از کد اخلاق آموزشی آن است که معلم مجاز نیست نمرات درسی دانش‌آموز را به جز اولیای مدرسه و خانواده‌اش در اختیار کسان دیگر حتی همکلاسی‌های دانش‌آموز قرار دهد. در مطبوعات آموزشی، مانند مطبوعات غیرآموزشی هم کدهای اخلاقی در نظر گرفته می‌شود. مجموعه این کدهای اخلاقی ناظر بر این است که در ارائه مطالب باید مستندات در نظر گرفته شود. بسیار دیده می‌شود که مقالات، کوته‌نوشته‌ها، عکس‌ها و.. بدون ذکر منبع چاپ و عرضه می‌شوند. از سوی دیگر، نویسندگان و تهیه‌کنندگان مطبوعات آموزشی باید با مخاطبان با الگوی ارتباطی «برنده ـ بازنده» سخن بگویند. در حالی که عمدتاً در مطبوعات آموزشی دیده می‌شود که الگوی ارتباطی «برنده ـ بازنده» پیش گرفته می‌شود؛ و خواننده یا مخاطب پذیرنده و منفعل به شمار می‌آید.

6. توجه به جنبه‌های مختلف رشد یادگیرنده‌/ مخاطب

مخاطبان را در هر سطح سنی که باشند می‌توان در حوزه‌های مختلفی پرورش داد. جنبه‌های رشدی عموماً ناظر بر جنبه‌های اخلاقی، اجتماعی، عاطفی و فکری است. توجه به هر یک از جنبه‌های رشدی مخاطب سبب پرورش متوازن او می‌شود. سوگیری‌های خاصی نسبت به یک جنبه از جنبه‌های رشدی یادگیرنده پسندیده و جایز نیست. تحقیقاتی که به تازگی ند هرمان (Ned Hermann) انجام داده است نشانگر آن است که سوگیری‌های آموزشی می‌تواند سبب جانبی شدن کارکرد مغز گردد. هرمان بر این باور است که باید به گونه‌ای عمل کرد که افراد به صورت تمام مغزی (whole brain) عمل نمی‌کنند.

7ـ در نظرآوری سیاست‌های ملی و بین‌المللی

اگرچه روش مطبوعات آموزشی، سیاسی نیست ولی محتوای آن می‌تواند نگرش‌های خاص سیاسی را بپروراند. پیش گرفتن روش «رواداری» و «شکیبایی» (Tolerance) یا رویکرد «تعارض» (Conflict) در مطبوعات آموزشی به منظور پرورش اجتماعی مخاطبان می‌تواند در راستا یا معارض با سیاست‌های کلی و بین‌المللی باشد. بنابراین، گردانندگان مطبوعات آموزشی باید با آگاهی از رویکردها و سیاست‌های ملی و بین‌المللی شیوة پرداخت محتوای مجلات را مورد ارزشیابی قرار دهند و محتوا را در جهت توافق با سیاست‌های تعریف شده پیش ببرند. 

8. در نظر گرفتان توانایی پردازش اطلاعاتی مخاطب

مخاطبان در سنین مختلف دارای ظرفیت خاص برای پردازش اطلاعات هستند و بنا به چنین ظرفیتی برخی مطالب را انتخاب و برخی دیگر را نمی‌پذیرند. دانش‌آموزان دوره ابتدایی عمدتاً اطلاعاتی را که مبتنی بر واقعیت‌ها (fact) و مفاهیم عینی باشند به نحو مؤثری پردازش می‌کنند، در حالی که مخاطبان بزرگسال بنا به «دانش پایه» خود می‌توانند به پردازش مفاهیم صوری، اصول تعمیم‌ها را بپردازند. تهیه‌کنندگان مطالب و گردانندگان مطبوعات آموزش الزاماً باید دست به مخاطب‌شناسی دقیق بزنند و شیوة یادگیری و درک مطالب از سوی مخاطب را بدانند.

9. توجه به ارزش‌ها و ترجیحات مخاطبان

هر یک از مخاطبان مطبوعات آموزشی دارای تجارب خاص بوده و بر مبنای تجارب خود تفسیر منحصر به فرد از خود و جهان اطرافشان دارند. عدم توجه به تفسیرها و ارزش‌های شکل گرفته در هر مخاطب و یا عمل برخلاف ارزش‌های او می‌تواند مطبوعات آموزشی را از رسیدن به اهداف پیش‌بینی شده باز دارد. نزدیک شدن و همنوایی با نگرش‌ها مخاطبان می‌تواند ضامن موفقیت تحقق اهداف مطبوعات آموزشی که از اهداف نظام آموزش و پرورش ملهم است باشد.

*محرم آقازاده دارای دکترای برنامه ریزی درسی و مشاور عالی یونسکو در ایران است.