در شهرسازی ایران حمام و نانوایی سرنوشت متفاوتی داشتند. حمام که جز در معدودی از خانه‌ها جایی نداشت، از گذرگاه‌ها به درون خانه‌ها رفت و کارکردهای اجتماعی خود را از کف داد. به عکس، پخت نان که غالباً در خانه‌ها صورت می‌گرفت، به دکان نانوایی سپرده شد و برخی کارکردهای اجتماعی را - اگرچه بسیار محدودتر از حمام- تجربه کرد.

در شهرسازی ایران حمام و نانوایی سرنوشت متفاوتی داشتند. حمام که جز در معدودی از خانه‌ها جایی نداشت، از گذرگاه‌ها به درون خانه‌ها رفت و کارکردهای اجتماعی خود را از کف داد. به عکس، پخت نان که غالباً در خانه‌ها صورت می‌گرفت، به دکان نانوایی سپرده شد و برخی کارکردهای اجتماعی را - اگرچه بسیار محدودتر از حمام- تجربه کرد.

حمام‌های عمومی به یک باره وارد خانه‌ها نشدند، بلکه ابتدا به شکل نمره‌های خصوصی درآمدند و سپس راه خانه را در پیش گرفتند. این کار به دلایل مختلفی صورت پذیرفت:

تا گذشته‌ای نه چندان دور، گرم کردن آب کاری نبود که به راحتی میسر شود و حتی بردن آب از آب انبار به حمام، کار ساده ای نبود. تکنولوژی این مشکل را حل کرد و با لوله کشی آب و ساخت دستگاه‌های گرم کننده، موانع حضور حمام در خانه را برطرف کرد.

همچنین از اوایل سده حاضر خورشیدی، دولت کوشید تا با گسترش بهداشت عمومی، از شیوع بیماری‌های واگیر جلوگیری کند و چون خزینه حمام‌ها مکان مناسبی برای انتقال بیماری‌های گوناگون به ویژه بیماری های پوستی بود، حکم به تعطیلی آن‌ها داد. ابتدا دوش‌های مجزا در حمام‌ها تعبیه شدند و سپس همان‌ها به شکل نمره‌های خصوصی درآمدند.

فرهنگ مردم هم روز به روز از فرهنگ غربی تأثیر بیشتری می‌پذیرفت و لنگ بستن و سروتن شستن نزد دیگران مثل گذشته خوشایند تلقی نمی‌شد. آن میل به آب تنی و تفریح نیز می‌توانست به جای حمام در استخرها یا پلاژهای کنار دریا ارضاء شود.

مثل همه مظاهر تمدن غرب، حمام خصوصی ابتدا به خانه اشراف راه یافت و سپس با بهبود شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی به خانه‌های دیگر نیز راه پیدا کرد. با این حال هنوز در برخی روستاها و شهرهای کوچک، حمام‌های عمومی به حیات شکننده خویش ادامه می‌دهند. حتی در نقاط مرکزی تهران، وجود مهاجران جویای کاری  که در خانه‌های اشتراکی زندگی می‌کنند یا مسافرانی که توان اتراق در هتل‌ها و مسافرخانه‌های مناسب را ندارند، ادامه کار حمام‌های عمومی را لازم ساخته است.

هرچه که بود، ورود حمام به خانه، کارکردهای اجتماعی و ارتباطی این مکان عمومی را به حال تعلیق درآورد. حمام‌ها بیش ازهرجای دیگری جایگاه ارتباطات درون محله‌ای و موجب همبستگی مردمان محلات با یکدیگر بودند؛ خصوصاً که عریان بودن مردم در حمام، می‌توانست سبب ساز ارتباطی خالی از تکلف شود. البته همین امر فشار روانی و اجتماعی زیادی را بر کسانی که دارای نواقص جسمانی نیمه پنهان (مانند عوارض پوستی یا لاغری مفرط) بودند، وارد می‌ساخت.

یک آمار قدیمی از تهران با عنوان 'تعیین و ثبت ابنیه محاط خندق شهر دارالخلافه باهره' که فردی به نام اخضرعلی شاه در فاصله سال‌های ۱۲۷۸ تا ۱۲۸۱ خورشیدی فراهم آورده، نشان می‌دهد که برای نمونه، محله چالمیدان تهران به عنوان متراکم‌ترین محله شهر از نظر کالبدی و جمعیتی تنها از وجود 28 حمام بهره می‌برده، یعنی در ازای هر 120 خانه تنها یک حمام وجود داشته است. این آمار خود به تنهایی گویای اهمیت ازتباطی و اجتماعی حمام‎‌ها در محلات است. (1)

حمام‌هایی که در بازار وجود داشتند - با توجه به جایگاه بی بدیل بازار از نظر ارتباطی- فراتر از حمام‌های محلی بودند و دایره ارتباطی‌شان در سطح یک شهر تعریف می‌شد. حمام‌هایی که در نقاط مسافرپذیر واقع شده بودند (مثلا نزدیک دروازه‌ها) از این هم فراتر می‌رفتند و اطلاعات شهرها و روستاهای دور و نزدیک درونشان مبادله می‌شد.    

از آن جا که شهرها به محله‌های اعیان‌نشین و فقیر نشین تقسیم می‌شدند، حمام‌های هرمحله، جایگاه رجوع گروه‌های اجتماعی متفاوت بود. اما گاه نیز وجود توأمان اعیان و فرودستان در یک محله موجب مواجهه آن‌ها در حمام می شد. به همین سبب حمام ها از یک نظام طبقاتی برخوردار بودند که خصوصا در سربینه حمام جلوه گر می‌شد و هر غرفه از سربینه را در اختیار یک گروه اجتماعی (اشراف، روحانیان، پیشه وران و... ) قرار می‌دادند. ضمن آن که چگونگی برخورد عمله حمام با مشتریان تابع سلسله مراتب اجتماعی بود.

کارکردهای ارتباطی و اجتماعی حمام بسیار متنوع و شاید در نوع خود بی‌نظیر بود. حمام یک جایگاه تربیتی به شمار می‌آمد. در اینجا پدران و مادران مسایلی از قبیل چگونگی و انواع غسل را به فرزندان خود می‌آموختند. 

پاره‌ای باورهای نظیر حضور اجنه در فضای رازآلود حمام شکل می‌گرفت و منتشر می‌شد. همچنین عریانی افراد در حمام موجب برندازشان از سوی دیگران می شد تا شاید دختری برای پسری خواستگاری شود یا سلامت ظاهری پسری که در طلب ازدواج با دختری پاپیش نهاده، به تأیید خانواده عروس برسد.

 از این گذشته، حمام در تمام مراحل مربوط به زندگی مشترک از 'حمام دامادی' و 'حنابندان' گرفته تا 'حمام زایمان' حضوری پررنگ و توأم با جشن و سرور داشت.

حمام می‌توانست ارتباطات ناهنجار و مذموم را هم پذیرا باشد. جعفر شهری از نقش برخی حمامی‌ها در دلالی در روابط نامذموم سخن می‌گوید. (2) گاه نیز نفس حمام رفتن می‌توانست عیان کننده مسایل خصوصی افراد باشد. مانند حمام رفتن پیش از طلوع آفتاب .

موضوع مهم درباره حمام، چگونگی استفاده زنان و مردان از آن بود. کوشش می‌شد که حتی المقدور دو حمام جداگانه برای زنان و مردان ساخته شود که البته راهشان از یک کوچه نبود، اما آن‌ها را طوری می‌ساختند که خزینه‌ها چسبیده به یکدیگر باشند و آبشان از یک جا گرم شود. گویا حمام‌های صرفا زنانه دارای محیطی آزاد برای گفت و گو بوده‌اند. (3)

در صورتی که امکان ساخت دو حمام جداگانه وجود نداشت، حمام مشترک در بعضی روزها به زنان و در بعضی روزها به مردان اختصاص پیدا می‌کرد  یا برای زایل نشدن غسل‌های شرعی از بعد طلوع تا غروب آفتاب به زنان و از شامگاه تا بامداد روز بعد به مردان اختصاص داشت. (4)

گزارش مصور این صفحه نگاهی دارد به حال و هوای حمام‌های قدیمی از منظر ارتباطی. راوی این گزارش سید احمد محیط طباطبایی رییس کمیته ملی شورای بین المللی موزه‌ها در ایران است.

عکس‌های گزارش مربوط به این حمام‌ها هستند: حمام میراحمد (کاشان)، حمام علیقلی آقا (اصفهان)، حمام شاه (قزوین)، حمام گنجعلیخان (کرمان) و حمام‌های قوام الدوله، نواب و میرزا علی اصغر (تهران). عکس‌های حمام شاه از سایت upi.com گرفته شده است.  

پی نوشت:

• 1- اتحادیه، منصوره: اینجا طهران است(مجموعه مقالاتی درباره طهران1344-1269 ه.ق)، نشر تاریخ ایران، تهران، 1377، ص 36
• 2- شهری، جعفری: تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، جلد سوم، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، 1378، ص 32
• 3- معماریان، غلامحسین: معماری ایرانی، تقریر استاد محمد کریم پیرنیا، انتشارات سروش دانش، تهران، 1378، ص201
• 4- همان جا