مفهوم سرمایه اجتماعی دیر زمانی نیست که به عرصه علوم اجتماعی وارد شده است اما با سرعت چشم‌گیر و قابل ملاحظه‌ای گسترش یافته است. رد پای این مفهوم را می‌توان در آثار بسیاری از جامعه شناسان کلاسیک در مفاهیمی از قبیل اعتماد، هم‌بستگی و انسجام اجتماعی، هنجارها و ارزش‌ها مشاهده کرد. سرمایه اجتماعی در معنای مدرن خود ابتدا در سال 1916 در نوشته‌های 'هانیفان' (Hanifan) سرپرست وقت مدارس ویرجینای غربی در آمریکا به کار رفت. این سرمایه‌ی ناملموس بسیاری از امور زندگی‌ روزانه مردم مانند حق کسب و کار، معاشرت، هم‌فکری و همدردی و داد و ستد اجتماعی میان افراد و خانواده‌ها که واحدهای اجتماعی را می سازند در برمی‌گیرد.

مقدمه

مفهوم سرمایه اجتماعی دیر زمانی نیست که به عرصه علوم اجتماعی وارد شده است اما با سرعت چشم‌گیر و قابل ملاحظه‌ای گسترش یافته است. رد پای این مفهوم را می‌توان در آثار بسیاری از جامعه شناسان کلاسیک در مفاهیمی از قبیل اعتماد، هم‌بستگی و انسجام اجتماعی، هنجارها و ارزش‌ها مشاهده کرد. سرمایه اجتماعی در معنای مدرن خود ابتدا در سال 1916 در نوشته‌های 'هانیفان' (Hanifan) سرپرست وقت مدارس ویرجینای غربی در آمریکا به کار رفت. این سرمایه‌ی ناملموس بسیاری از امور زندگی‌ روزانه مردم مانند حق کسب و کار، معاشرت، هم‌فکری و همدردی و داد و ستد اجتماعی میان افراد و خانواده‌ها که واحدهای اجتماعی را می سازند در برمی‌گیرد. وی سرمایه اجتماعی را حاصل ظرفیت های بالقوه ای می داند که برای بهبود اساسی شرایط زندگی اجتماعی کفایت می‌کند. بعد از او محققان و جامعه شناسان بسیاری مطالعات و نظریه‌های خود را در این خصوص ارائه داده‌اند. افرادی چون؛ جین جاکوب (Jine Jakoob) استاد مسائل شهری، گلن لوری (Gallen Lurry) اقتصاددان، ایوان لایت (Ivan Light) جامعه شناس، فوکویاما (Fukuyama)، کلمن (‍Coleman) جامعه شناس، پوتنام (Robert Putnam) دانشمند علوم سیاسی، پیر بوردیو (Pierre Bourdieu) و... اما از میان آنها جیمز کلمن اولین کسی است که به صورت منسجم و قوی به بحث سرمایه اجتماعی می پردازد. او با مقاله 'سرمایه اجتماعی در ایجاد سرمایه انسانی'، اثر مهمی را در ادبیات جامعه شناسی توسعه پدید آورد. بعد او رابرت پوتنام نیز در سال 1993 با چاپ کتاب 'بنای دموکراسی کار آمد؛ سنت های مدنی' و مقاله 'بولینگ یک نفره، کاهش سرمایه اجتماعی آمریکا 'Bowling Alone: America's Declining Social) Capital) در سال 1995 بود که باعث توجه بیشتر عموم به ایده سرمایه اجتماعی و چگونگی افزایش و کاهش و بازسازی آن در آمریکا شد.

پوتنام می‌گوید:'فن‌آوری نقش اساسی را در خصوصی شدن فزاینده تجربه دارد که به نوبه خود منجر به شکل گیری جامعه‌ای متفرق و بی سامان می‌شود، جامعه‌ای که در آن حفظ روابط سنتی دشوارتر است و روابط بین انسانها متزلزل تر می‌شود.'

اینکه چگونه اینترنت می‌تواند بر سرمایه‌های اجتماعی تأثیر‌ بگذارد، حائز اهمیت است. پوتنام سرمایه اجتماعی را با دلیل در انواع متعدد تعریف می‌کند و ارائه می‌دهد.

سرمایه شبکه‌ایی: برقراری رابطه با دوستان، همسایگان، خویشاوندان و همکارانی که تبادل کالاها‌ و خدمات، اطلاعات و مفهومی از تعلق را به طور چشمگیر تأمین می‌کند.

سرمایه اشتراکی: مشارکت در سیاست و سازمان‌های خیریه که فرصت‌هایی را برای مردم در راستای تعهد به ‌ایجاد دستاوردهای مشترک و نیل به بیان نیازها و تمایلاتشان فراهم می‌کند.

تعهد اجتماعی: تعهد اجتماعی نیز سرمایه اجتماعی است که فراتر از رسیدگی و بحث کردن از احساسات تأثیر متقابل بین فردی و مشارکت سازمانی است. هنگامی که افراد از نگرش و طرز فکر بنیادین و احساس مسئولیت و تعلق خاطر نسبت به جامعه برخوردارند، به طور مؤثرتر و با رغبت بیشتری سرمایه اجتماعی‌اشان را به جریان در خواهند آورد.

تئوری سرمایه اجتماعی پوتنام می‌گوید؛ یک وجه سرمایه اجتماعی را می‌توان شبکه اجتماعی دانست که بر اساس هنجار‌های متقابل، کمک‌های متقابل و اعتماد شکل گرفته است. این شبکه اجتماعی دارای ارزش واقعی برای تمام کسانی است که عضو این شبکه هستند. عضو یک شبکه اجتماعی بودن ارزش های فردی و گروهی را اعتلا می‌دهد و خود تبدیل به یک ارزش می‌شود، اما در عین حال این سرمایه ابزاری و یا سرمایه شخصی (تحصیلات و هنرها) که دارای ارزش‌های مختلف (از مثبت تا منفی) هستند، می‌توانند چهره‌های متضادی از خود ارائه دهند.

اگرچه بحث در خصوص نفوذ و تأثیر اینترنت بر سرمایه اجتماعی در جریان است، اما طرح واضح و شفافی تاکنون بدست نیامده است. تا این اواخر، بیشتر بحث ها بدون اطلاعات نظامند انجام گرفته است.

پوتنام معتقد است تلویزیون مجرم اصلی در انزوای تدریجی آمریکایی ها و تحلیل سرمایه اجتماعی است که باعث جریان اجتماع می‌شود. چنین انتقادی اکنون در ارتباط با اینترنت مطرح می‌شود.

اگر مردم در عوض رفتن به رستوران در خانه‌هایشان بمانند، از این رو احتمالاً به استفاده از اینترنت جهت سفارش غذا روی خواهند آورد. علاوه بر این می‌توانند به چت (گفتگوی اینترنتی)، ارسال ایمیل (پست الکترونیکی)، بحث با گروه‌هایی نظیر 'گروه‌های خبری' یا' لیست سرویس دهنده‌ها ' بپردازند.

بدین ترتیب، جبنشی در روابط اجتماعی ازمکان‌های عمومی گرفته تا خانه‌های شخصی به‌وجود خواهد آمد.
با توجه به این موضوع که تا سال 2000 بیش از نیمی ( 56 درصد) از آمریکایی‌ها به اینترنت دسترسی داشتند، می‌توان گفت که توسعه سریع اینترنت، امید بزرگی برای اجتماع خلق کرده است.

آرامان‌گرایانی چون 'لیوی' و 'دی کرسخوف' (Levy & De Kerckhove) مدعی هستند که اینترنت راه‌های بهتری از ارتباط را ارائه می‌کند.
درحالی‌که غیرآرمان‌گرایان چون 'استول اسلوکا' ( Slouka Stoll) خاطر نشان می‌سازند که اینترنت افراد را از خانواده‌ها و اجتماعاتشان باز می‌دارد.

از هنگامی‌که اینترنت در زندگی مردم آمریکای شمالی رخنه کرده است، تحلیل گرایان به منظور درک این موضوع که چگونه اینترنت با پیچیدگی و دشواری زندگی روزمره عجین گشته است، مجبور به بررسی اینترنت به عنوان یک پدیده‌ی متعلق به جهان خارجی شده‌اند. ما با طرح این سؤال که آیا اینترنت سرمایه اجتماعی را افزایش، ‌کاهش یا بارور می‌سازد، وارد بحث می‌شویم.

اینترنت و افزایش سرمایه اجتماعی

هیجان اولیه و مداوم درخصوص اینترنت، این پدیده را به عنوان عامل اصلی تغییر مثبت در زندگی افراد به‌واسطه خلق فرم‌های جدیدی از تعامل آنلاین و افزایش دهنده‌ی روابط آفلاین است. اینترنت، به واسطه ایجاد و مهیا کردن مکان ملاقاتی برای افراد با سلیقه‌های مشترک و غلبه بر محدودیت‌های زمانی و مکانی، به اصلاح جامعه می‌پردازد. جوامع آنلاین، گفتمان دموکراتیک و آزاد را گسترش داده‌، ‌دیدگاه‌های چندگانه را مجاز دانسته‌اند و کنش گروهی را فعال می‌سازند.

با وجود اینکه گزارش‌های اخیر بر ساختار جوامع مجازی آنلاین تمرکز می‌کند، بدیهی است که بیشتر روابطی که در سایبر اسپیس (فضای مجازی) شکل گرفته در فضای فیزیکی تداوم ‌یافته است و منجر به پیدایش فرم‌های جدیدی از جامعه می‌شود. این روند با ترکیبی از تعاملات آنلاین وآفلاین مشخص و قابل توصیف است.

علاوه بر این، تعاملات آنلاین، شکاف‌های ارتباطات رودررو را افزایش می‌دهد و تمایل به برقراری روابط و ارتباطات غیرمحلی را به‌واسطه ماشین‌ها، هواپیماها، تلفن‌ها و شبکه‌های کامپیوتری بیشتر می‌کند.

این پدیده، ارتباطات آفلاین و آنلاین را افزایش داده است و فرصت‌هایی برای تماس دوستان و خویشان با هزینه کمتر ارائه می‌کند. ارتباط تلفنی را در زمانی که اعضاء شبکه از نیازهای یکدیگر مطلع شده‌اند، افزایش داده است و روابط ها را به‌واسطه تماس بیشتر تقویت می‌کند. به کمک چنین پدیده‌ای افراد می‌توانند آهنگ‌ها، تصاویر، فیلم و... را مبادله کنند و به تعیین قرار ملاقات و تماس‌های تلفنی با یکدیگر مبادرت کنند. می‌توانند با تسهیل جریان اطلاعات، مشارکت سازمانی را افزایش دهند. کثرت اطلاعات موجود در وب و سهولت استفاده از موتورهای جستجوگر و لینک‌های اطلاعاتی در راستای معرفی و ارائه اطلاعات متناسب با علائق فرد، مشارکت افراد جدید به‌عنوان کاربر در تشکیلات و سازمان‌ها را امکان پذیر می‌سازد؛ از این رو، اگر استفاده بیش از حد از این پدیده در آفلاین، ارتباطات بین فردی و مشارکت سازمانی به اتفاق تعهد اجتماعی بیشتر شود، می‌توان گفت اینترنت سرمایه اجتماعی را افزایش می‌دهد.

اینترنت و کاهش سرمایه اجتماعی

دیدگاه دوم در خصوص اینکه اینترنت سرمایه اجتماعی را کاهش می‌دهد، بحث می‌کند. این نظریه معتقد است که این پدیده ممکن است افراد را از کنش‌های حقیقی‌شان در بطن جامعه منحرف کند؛ چرا که تعاملات آنلاین نسبت به تعاملات رودررو و حتی تماس‌های تلفنی ذاتاً در رده دوم یا پایین‌تر قرار می‌گیرد.

در روابط آنلاین، احتمال و امکان افزایش و انسجام دوستی میان افراد ضعیف‌تر از روابط آفلاین است. همانگونه که رابرت پوتنام زمانی به 'بری ولمن'( Barry Wellman) گفت: 'به نظر من نگاه شما نسبت به این باور که شبکه‌های فردی صرفاً به همان خوبی شبکه‌های خانگی‌اند، بسیار خوشبینانه است'. این امکان وجود دارد که اینترنت از نقطه نظر زمانی با دیگر فعالیت‌های تغییرناپذیر 24 ساعته در رقابت است، اما یافته‌های مختلفی در این خصوص که صرف زمان بر روی آنلاین، افراد را از دیگر تعاملات در داخل و خارج از خانه باز می‌دارد، وجود دارد. برخی محققین چون نی و اربرینگ (Nie و Erbring) با این نظر موافق و برخی دیگر نظیر ترسی و اندرسون (Tracy ,Anderson) مخالف آن هستند.

اینترنت می‌تواند توجه افراد را از محیط ‌های فیزیکی ضروری در زمانی که آنها آنلاین هستند، دور کند. برخی از محققین، تأثیر اینترنت را با نفوذ و تأثیر تلویزیون در زندگی آمریکای شمالی یکسان می‌دانند. آنها معتقدند که تلویزیون نیز همانند اینترنت از تأثیر گذاری مشابهی برخوردار است به نحوی که تعاملات اجتماعی، خانوادگی و جنبش سیاسی یا اجتماعی خارج از خانه را کاهش می‌دهد. این در حالی است که تلویزیون شباهت مشخصی با اینترنت که از نقطه ‌نظر اجتماعی تعاملی است، ندارد.

اینترنت ممکن است عامل به‌وجود آورنده استرسی باشد که افراد را در تعامل با دیگران گریزان و افسرده می‌سازد. مطالعات اخیر در خصوص اینترنت نشان می‌دهد که با افزایش استفاده از اینترنت منجر به موارد زیر شده است:

- تماس اجتماعی آفلاین افراد کاهش و افسردگی و انزوا افزایش یافته است. اگرچه اینترنت روابط ضعیف آنلاین را افزایش داده است ولی در مقابل تعاملات قوی‌تر آفلاین را کاهش داده است.
- دارندگان اینترنت خانگی اغلب فشارهای استرس و فشار زمان را پس از استفاده از کامپیوتر تجربه می‌کنند.
- کاربران با تجربه ممکن است بهتر از عهده تکنیک‌های پیچیده‌ی‌ آنلاین برآیند، اما استفاده زیاد از اینترنت مشکلاتی را به‌وجود می‌آورد، چرا که برنامه‌ها اغلب به‌نحوی تأثیر گذاشته است و زمان زیادی برای برطرف کردن خطاهای کامپیوتری مورد نیاز است.
- اینترنت باعث دسترسی بیشتر افراد به یکدیگر می‌شود، خواه اینکه دریافت کننده این را بخواهد یا نخواهد. تماس با افراد منزوی و افسرده، ممکن است اطلاعات ناخواسته را به‌همراه داشته باشد که منجر به افسردگی و انزوای دریافت کننده شود.

هرگونه استفاده‌ای از اینترنت، اجتماعی نیست. بخش وسیعی از فعالیت‌های افراد، صرف اطلاعات وب، جستجوی اطلاعات مورد نیاز یا پرداختن به برنامه‌های سرگرم کننده انفرادی می‌شود. علاوه بر این، بسیاری از فعالیت‌هایی اجتماعی آنلاین نظیر پست الکترونیکی غیر همزمان است و بازده رضایت بخش را تا زمان دریافت، خواندن و پاسخگویی به پیغام و نهایتاً دریافت پاسخ توسط فرستنده‌ی اصلی به تأخیر می‌اندازد.

کامپیوتر و اینترنت می‌توانند حد و مرز کار خانگی را برهم زنند. افراد کار بیرون را به خانه می‌آورند و با آن مشغول می‌شوند و از خانواده، دوستان و فعالیت‌های دیگر باز می‌مانند. اینترنت ممکن است تماس با آشنایان را شدت بخشد، ولی به همان نسبت در توازن میان روابط ضعیف و قوی انحراف به‌وجود می‌آورد. ارزش روابط در تهیه‌ی اطلاعات جدید و دسترسی به شبکه‌های مختلف تعریف خواهد شد. اینترنت می‌تواند تعاملات جهانی را تقویت کند و گسترش دهد، افراد را در خانه نگه دارد، نگاه آنان را به صفحات مانیتور خیره سازد و تعاملات و برقراری ارتباط با همسایگان را به فراموشی ‌سپارد.

روابط آنلاین ممکن است در بعد خود متجانس باشد. افراد اغلب با پرداختن به یک علاقه خاص نظیر نمایش‌های 'اپرا'، یا خرید اتومبیل 'بی ام و' در آنلاین ظاهر می‌شوند. این امر منجر به بروز دیدگاه‌های کوته بینانه و عدم دسترسی به اطلاعات جدید می‌شود. بنابراین اگر اینترنت سرمایه اجتماعی را کاهش دهد، کاربرد افراطی و بیش ازحد آن باید در نهایت به عدم مشارکت سیاسی و سازمانی و تعهد افراد در یک جامعه بیانجامد.

اینترنت و بارور سازی سرمایه اجتماعی

بحث بارور سازی سرمایه‌ی اجتماعی توسط این فن‌آوری جدید، نقش کمتری را نسبت به بحث‌های تأثیر گذاری اینترنت در افزایش و کاهش سرمایه اجتماعی (اینکه چگونه افراد در فرم ارتباطات آفلاین بر یکدیگر تاثیر می گذارند را از ریشه و اصل تغییر می دهد) در شکل ‌دهی روابط اجتماعی ایفا می‌کند. این بحث، به بهترین وجه ممکن اینترنت را که در بافت زندگی شخصی پنهان شده است ارائه می‌کند. بنابراین، می‌توان گفت که اینترنت در راستای تماس‌های تلفنی و رودررو، اهداف و روش‌های مضاعفی از ارتباط را شکل دهی و ارائه می‌کند. بحث بارور سازی سرمایه‌ی اجتماعی توسط اینترنت، تأیید این مسئله است که تأثیرات اینترنت بر جامعه مهم و ضروری خواهد بود. تحولات چشم گیر و رو به تکامل این فن‌آوری، منجر به تغییر و دگرگونی ارتباطات بین فردی از' خانه‌ای به خانه‌ی دیگر'، 'شهر به شهری دیگر ' و یا ' کشور به کشوری دیگر' را سبب شده است و شبکه‌ ارتباطات 'شخص با شخص' را تقویت می‌کند.

اگرچه تماس تلفنی و ارتباط رو در رو تداوم دارد، اما این نوع ارتباطات به‌واسطه‌ی سهولتی که اینترنت در برقراری ارتباط میان افراد و سازمان‌ها (سازمان‌هایی که با وجود پراکندگی جغرافیایی علائق و کار مشترک دارند) ایجاد می‌کند، کامل می‌‌شود.

اینترنت ممکن است برای حفظ روابط موجود بسیار سودمند‌تر از ایجاد روابط جدید باشد.
هیچ مشارکت سیاسی یا سازمانی‌ای به‌واسطه اینترنت ممکن نخواهد شد، اگر کاربران آن هیچ علاقه‌ و توجهی به این موضوعات نداشته باشند. برای مثال، سیستم دهکده الکترونیکی 'بلک اسبورگ' (Blacksburg) تغییرات چشم‌گیری را در تماس بین فردی و مشارکت اجتماعی موجب نشد.

نمونه‌ی مشابه آن، معرفی سیستم‌های ارتباطی و اطلاعاتی پیشرفته به دنیای تجارت است که به‌طور آشکار به خلق سرمایه اجتماعی منجر شده است. بنابراین، اگر اینترنت سرمایه اجتماعی را بارور سازد، پس استفاده از اینترنت باید تعاملات بین فردی آفلاین را بارور سازد، در مقابل بر مشارکت سازمانی و افزایش تعهدات گروهی تأثیری نداشته باشد. این سطح از پیچیدگی اینترنت در افزایش یا کاهش فعالیت‌های ارتباطات آفلاین تأثیری نخواهد داشت.

پژوهش و مطالعه کاربران اینترنت

آیا ارتباطات اینترنتی، سرمایه اجتماعی، تعهد اجتماعی، مشارکت و ارتباط بین فردی را افزایش، کاهش یا بارور می‌سازد؟
انجمن جغرافیایی ملی The National Geographic Society در جمع آوری اطلاعات 2000 (Survey 2000) در وب سایت انجمن پژوهش و بررسی را در دسترس بازدیدکنندگان قرار داده است. این وب سایت از طریق مجله National Geographic و سایر رسانه‌های عمومی تبلیغ شده بود. تحقیق انجام شده در سطح بین‌الملل است و نمونه اتفاقی و تصادفی در آن وجود ندارد. در این تحقیق حتی آن دسته از افرادی که برای اولین بار برای پر کردن فرم پژوهش با اینترنت مواجه می‌شدند به حساب نیامده‌اند، از این رو، این پژوهش تجزیه و تحلیلی از سرمایه اجتماعی بازدیدکنندگان اینترنت از سایت جغرافیای ملی National Geographic و ماهیت تعصب انتخاب کالا توسط مشتری را هم نشان می‌دهد. مدارک و دلایل حاصله از این بررسی‌های انجام شده درمورد 39211 بازدید کننده از وب سایت انجمن جغرافیای ملی، یکی از اولین بررسی‌های وب در مقیاس وسیع است. حاصل بررسی فوق، حاکی از این بود که تأثیر متقابل افراد در ارتباط آنلاین، رو دررو و تلفنی را، بدون افزایش یا کاهش بارور می‌سازد. با این وجود تأثیرات اینترنت منحصراً مثبت نیست. افراطی‌ترین کاربران اینترنت کمتر به جامعه‌ی آنلاین پایبند هستند. با در نظر گرفتن این موارد، ودلایل و مدارک موجود این موضوع مطرح می‌شود که اینترنت از هنگامی‌که با جریان و امور زندگی روزمره عجین گشت، به صورت پدیده‌ای متعارف معرفی شد.

منابع:

- Social Captal in internet Age

- http://web.mit.edu/knh/www/downloads/netadd8b1-k.pdf

- http://sdnhq.undp.org/observatory/

- http://abs.sagepub.com/content/vol48/issue5