نویسنده :آناستاسیا کارافلوکا ترجمه: علی حاج محمدی

چکیده

این مقاله، تحول و توسعه توپولوژی گفتمان مذهبی فضای مجازی در یک دوره چند ساله را بررسی می‌کند. حجم گسترده اطلاعات منتشرشده در شبکه، نیازمند ارایه یک توپولوژی است تا رویکرد‌های مختلف، دیدگاه‌ها، کاربردها و نقش‌های مذهب روی فضای مجازی و در درون فضای مجازی را مشخص و طبقه بندی کند. سه توپولوژی مدنظر، از یک سو مشخصه  گسترده و فراگیر فضای مجازی و از سوی دیگر، ماهیت در حال گسترش روزافزون این محیط را نشان می‌دهد. این دو مقوله نشان می‌دهند که گفتمان‌های فضای مجازی (مذهبی یا غیر مذهبی) را نمی‌تواند در درون مرزهای مشخص محدود کرد. در مقابل، باید آن را به عنوان ساختاری غیرقابل پیش‌بینی و متغیر درک کرد که ظرفیت تطبیق با دیدگاه‌ها، خیالپردازی‌ها، ابتکارات و نوآوری‌های کاربران را دارد. همچنین این توپولوژی‌ها، بیانگر این واقعیت اند که به رغم ساختار ریزوماتیک فضای مجازی، اطلاعات منتشرشده در انیوه سایت‌های مذهبی، می‌تواند در یک صورتبندی "منطقی" نظام‌مند شود.

در چند سال اخیر، مطالب بیشتری در مورد شبکه [اینترنت] انتشار یافته است. این مطالعات، فعالیت‌های آن‌لاین‌ را بررسی می‌کنند که بر حوزه‌هایی مثل بحث‌های گروهی مربوط به فرهنگ اینترنت (به رینگولد، 1994؛ شیلدز، 1996؛ جونز، 1997؛ هورن، 1998 مراجعه کنید) و تاثیر فرهنگ و تجربه الکترونیکی بر هویت (به براکمن، 1992؛ رید، 1995؛ تورکل، 1995 مراجعه کنید)، جنسیت (ماتسون، 1992؛ اسپندر،1997 مراجعه کنید)، آموزش (به سالمون،2000 مراجعه کنید)، بدن انسان (فدرستون و باروز، 1995)، قدرت و سیاست (به جوردان، 1999 مراجعه کنید)، اجتماع (به اسمیت و کولاک، 1999 مراجعه کنید) و اصول اخلاقی فضای مجازی (به‌هاملینک، 2000 مراجعه کنید) را دربر می‌گیرد.

مسلماً، مذهب نیروی بانفوذی در [ساختار] فرهنگ انسانی است. با این حال، بررسی و تبیین‌ این نیرو در صفحات نمایشگر رایانه، موضوعی است که اکنون برای ما زیاد آشنایی ندارد. ظهور مذهب در فضای مجازی، موضوعات و مباحث مهمی ‌درباره حال و روز مذهب در شبکه‌های کامپیوتری و به طور کلی پیرامون تحول و توسعه مذهب در عصر پست مدرن به وجود می‌آورد (اولیری، 3:1996-782). برخی تحقیقات به موضوع مذهب و اینترنت از جمله؛ ارتباط بین مذهب، معنویت و فضای مجازی (به زالسکی، 1997 مراجعه شود)، درک فضای مجازی به منزله فضای مقدس (به ورتهایم، 1999 نگاه کنید)، مساله زندگی معنوی و روحانی در فضای مجازی (به کاب، 1998 نگاه کنید)، جنبه مرموز و عرفانی تکنولوژی اطلاعاتی (به دیویس، 1998نگاه کنید) و جنبه متافیزیکی واقعیت مجازی (به‌هایم، 1993 نگاه کنید) می‌پردازد.

 اکنون چند سالی است که مذاهب نهادینه شده، کلیساها، معابد و جنبش‌های مذهبی جدید اشتیاق زیادی برای ایجاد صفحاتی در شبکه (وب) نشان داده‌اند. خدمات آن لاین مثل AOL و Yahoo، حوزه‌های گسترده‌ای از مطالعه گروهی کتاب مقدس مسیحی تا مناسک غیرمسیحی جدید انجام شده در اتاق‌های چت مجازی اختصاص داده است. مومنان و افراد شاغل می‌توانند طیف گسترده ای از گزینه‌ها را انتخاب کنند؛ اجتماعی شدن در اولین کلیسای فضای مجازی، گشتن در سرزمین مقدس یا کلیسای جامع دورهام، ایمیل کردن نمازگزاران به طرف غربی بیت المقدس، انجام زیارت مجازی، مدیتیشن مجازی در شبکه بودا یا بحث موضوعات عالی فرقه‌ مذهی‌ مورمن‌، دکترین‌های کاتولیک یا علم‌شناسی. همه اینها و  گفته‌هایی نظیر مطلب زیر:

در پیشگفتار اس تی.جانز گوسپل (St. John's Gospel) می‌خوانیم: "در آغاز کلمه بود و کلمه خدا بود." به راستی کلمه به حکمت و دانایی اشاره می‌کند. ساختاری از حقیقت است که همه کیهان را به همدیگر متصل می‌کند و ما می‌گوییم که آن، قسمتی از خداست یا خود خدا است. اکنون، عقیده کلی شبکه جهانی وب، نهایت همه دانش بشری است که از طریق لینک‌های‌ هایپرتکست می‌تواند به همدیگر وصل شود. اکنون اگر به این شبکه دست پیدا کنید، در نتیجه همه آگاهی و معرفت انسانی به همدیگر متصل شده در یک وب به هم پیوسته را به دست می‌آورید و این امر همانند مفهوم پیام کتاب مقدس می‌شود. بنابراین آیا نمی‌توانید بگوبید "در آغاز وب بود"؟ (هندرسون، 2000).

از سال 1995، اینترنت برای گسترش فالون دافا (Falun Dafa) به کار گرفته شد. با مشارکت مشترک ایجادکنندگان در سرتاسر جهان، جنبه جدیدی در ارسال و  انتقال پیام چندزبانی فالون دافا (به وسیله ارتباط ایمیل و حامل اینترنت) شکل گرفته است. برخی افراد برگزیده از مناطق مختلف [جهان]، قادر هستند حق بزرگتری در اینترنت داشته باشند. با توسعه عصر اطلاعاتی شده انسانی، وسعت و گستردگی فالون دافا از طریق اینترنت به هر ایجاد‌کننده‌ای گسترش خواهد یافت. اینترنت باز می‌تواند خدمتی در  توسعه جامعه انسانی فراهم آورد (گروه رابط خارجی جامعه پژوهشی فالون دافا، 1997).

 گفتمان مذهبی در فضای مجازی و ارتباط آن با ارتباطات با‌واسطه‌کامپیوتری[1] نیازمند تحقیق و بررسی است، اما منظور ما از "مذهبی چیست"؟ آیا به نهادهای مذهبی قانونی اشاره می‌کنیم؟ آیا به طور ضمنی به انجمن‌های دینی خاص اشاره می‌کنیم؟ یاه اشاره‌مان به مجموعه ای از ارزش‌های اصلی است، به طوریکه افراد آنها را درک می‌کنند؟ گفتمان دنیای آکادمیک؟

 اغلب فرض می‌گیریم تمایز خاص در استفاده ما از اصطلاح، برای همه افراد دیگر آشکار و قابل فهم است. با این وجود، مفهوم "مذهب" سیال و قابل بحث بوده و  به طور واضح، محدود کردن آن در چارچوب یک معنا مشکل است. آیا تحقیق با نوعی چندگانگی درک‌ها و فهم‌ها امکانپذیر است؟ آیا گفتمان مذهبی مجبور است آشکارا "زبان ایمان و اعتقاد" باشد یا می‌تواند به صورت  بینش‌ها و نمادها در زبان غیرمذهبی بیان شود؟ آیا آشکارا مکانی برای زبان مذهبی در ارتباطات با واسطه  کامپیوتری وجود دارد؟ چه کسی در گفتمان مذهبی ارتباطات با واسطه  کامپیوتری شرکت می‌کند؟ آیا گفتمان مذهبی فضای مجازی در اصل گفتمان تولیدشده به وسیله رهبران مذهبی است یا  به وسیله مردم عادی شکل گرفته است؟ می‌توانیم گفتمان مذهبی آن لاین را نوعی عمل در نظر بگیریم؟ به علاوه، منظور از گفتمان مذهبی فضای مجازی چیست؟ آیا این نوعی گفتمان جداگانه است که در این صورت هنگام بحث در ارتباطات باواسطه‌کامپیوتری، نیازمند"ترجمه" است؟ آیا ضرورتاً گفت‌وگویی خرابکارانه و شورشی(subversive) در جریان است که صدایی به افراد حاشیه رانده یا خاموش می‌بخشد؟

قبل از هر تلاشی برای جواب دادن این سوالات، ضروری است پدیده گفتمان مذهبی فضای مجازی را بررسی کنیم. وقتی پنج یا شش سال قبل  بررسی مذهب در فضای مجازی را شروع کردم، دریافتم که طیف گسترده‌ای از اطلاعات به وسیله تعداد محدودی از منابع به اینترنت انتقال می‌یابد. آن مشاهده، منجر به جمع آوری اطلاعات برای ارایه یک توپولوژی شد که در آن زمان، کاملاً مناسب به نظر می‌رسید. نیازی به گفتن نیست که سادگی ام بعد از تنها یک ماه از طریق کشف سایت‌های جدید، آشکار شد. این سایت‌ها مقوله‌های جانبی جدید چندگانه‌ای به دسته‌بندی‌های اصلی توپولوژی من اضافه کرد. سپس توپولوژی به روز شده‌تری شکل گرفت و به دنبال ارزیابی دوباره توپولوژی من (و بعد از بررسی معیارهای مختلف)، تنها کمتر از یک سال بعد از آن، کنار گذاشته شد.

تاریخچه مختصری از زمان شکل‌گیری توپولوژی‌های من از گفتمان مذهبی فضای مجازی به قرار ذیل است:

توپولوژی 1

بر اساس یافته‌هایم، گفتمان مذهبی را در فضای مجازی به انواع زیر تقسیم بندی کردم:

عینی، اعترافى، شخصی و ذهنی.

نوع عینی شامل صفحات وبی است که  از طریق دانشگاه‌ها، نهادها و مجلات آکادمیک شکل گرفته است. در طول دوره تحقیقم، سایت‌های آموزشی، بیشتر توصیف دوره‌های (آف لاین) موجود در الهیات یا مطالعات مذهبی بود. مجلات (تا آنجایی که مطلع بودم)، تنها به عنوان قسمتی از اطلاعات در سایت‌های اصلی  منتشر کننده بودند. شاید DISKUS تنها مجله علمی‌ بود که به شیوه الکترونیکی (فلاپى دیسک) منتشر شد، اما چند سالی طول کشید تا به صورت آن‌لاین انتشار یابد. در این مقوله، گفتمان مذهبی در درون محدودیت‌های متن اصلی محدود شد. اگرچه در اینجا تاکید بیشتر بر "زمینه" و کمتر بر "تصویر" است، اما جذابیت بصری مورد توجه قرار گرفته است. این امر، بیانگر این نکته است که بهم پیوستگی اسناد مذهبی از طریق هایپرتکست، حوزه‌ای جدیدی به نام "فرا الهیات" ( hypertheology) ایجاد می‌کند ( بورک و دیگران، 1996: 48).

نوع اعترافی از صفحات رسمی‌وب، از عقاید معنوی و مذهبی تشکیل یافته است. تقریباً همه مذاهب، (بزرگ و کوچک، قدیم و جدید، مشهور و ناشناخته) در این فضا حضور دارند و فضای کوچک یا گسترده ای را در شبکه اشغال کرده‌اند. هرکسی (یا تقریباً هر کسی آنجا هست، حتی صومعه مسیحی در بیابان، در نیومکزیکو که برق و تلفن ندارد) در این فضا، از صفحات وب برخوردار است (آن‌هم به شکل کاملاً موثر و بانفوذ در حالی که انرژی آن توسط یک ژنراتور خورشیدی تامین می‌شود). ویژگی جالب توجه این صفحه آن است که جدا از محتوای مذهبی، لینک‌های تجاری را نیز با خود به‌همراه  دارد زیرا  صومعه به خاطر طراحی صفحات وب بسیار مشهور است. شایعه‌ها می‌گویند که راهبان این صومعه، صفحات جدید واتیکان را طراحی کرده اند.

 جدا از عقاید عمومی، اعمال و اخباری که در سایت‌های مختلف در نظر گرفته می‌شود، مشتمل بر موضوعات متناقضی است که احتمال دارد یک مذهب ایجاد کند (گرچه هدف مثلاً مشخص کردن جایگاه ایمان در موضوع خاصی نظیر موضوع انتقال خون در صفحه Jehovah's Witnesses  باشد). صفحات رسمی‌ می‌گویند که رهبران آنها چگونه یک مذهب یا نهاد مذهبی را درک می‌کنند و چگونه این درک را انتقال می‌دهند.

نوع سوم، فردی است. این نوع، شامل صفحاتی است که  توسط افراد به شبکه انتقال یافته است؛ افرادی که می‌خواهند عقاید خویش را به اشتراک گذاشته، با سایر مومنان ارتباط برقرار کنند، ایده‌ها و تجربیات را مبادله کنند و گاهی ابعاد اعتقادی مذهب خود یا دیگری را مورد بحث قرار دهند. این صفحات درک فردی و فهم نظام خاص عقیده را بیان کرده و نشان می‌دهند. طراحی یک صفحه همانند ایجاد پنجره ای به حوزه درونی یک فرد است. در صفحات شخصی، احتمالاً نگرانی‌ها و موضوعات غایی و نیز روابط آنها با اعتقاداتشان را مشاهده می‌کنیم. صفحه‌ای که خوب طراحی شده است، مهارت‌های فنی شخصی یا میزان پول فرد را در نظر می‌گیرد و این امر حاکی از این است که افراد از طریق صفحات‌شان، گرایش و عقاید خویش را بیان می‌کنند تا

(الف) نه تنها، درک و رابطه خویش با اعتقاد مذهبی خویش و

(ب) اطلاعات مربوطه درباره نظام عقایدشان را نشان دهند، بلکه نظام عقایدی خویش را به شیوه خیلی جذاب (از منظر زیباشناسی) عرضه کنند.

 نوع ذهنی، گفتمان ایجاد شده به وسیله "ادراک" است که برخی از مردم درباره یک مذهب (به غیر از مذهب خویش یا نقدی از یک مذهب یا یک موقعیت و شرایط مذهبی) دارند. مثالی در این مورد "طالبان" است. از طالبان استفاده می‌کنم زیرا در طول دوره تحقیق من، تنها موردی بود که تعداد زیادی از مقوله‌ها را بکار گرفته بود. 895 مقوله با نام واژگان مرتبط با طالبان وجود داشت. شکل 1 صفحه رسمی این گروه ‌است و 894 صفحه به وسیله افراد یا گروه‌های مرتبط انتشار یافته است.

 این صفحه (به شکل 1 نگاه کنید) بسیار قدرتمند است. معنای نمادین رنگ‌ها (سیاه برای مرگ، قرمز برای خون) و نیز لینک‌های طالبان و لینک تریاک و دلیلی که پاکستان از طالبان حمایت می‌کند، هیچ شکی را  به جا نمی‌گذارد که چگونه "طالبان" به وسیله افرادی که صفحه را طراحی کردند، درک می‌شود. برخلاف آن، صفحه اصلی "افغانستان آن لاین"، با ترکیبی از پیام‌ها ارتباط برقرار می‌کند. قبل از هر چیز، لبه‌های صورتی (نشان تبلیغاتی در بالای صفحه) [2] چیزی نیست که در صفحات کشور اسلامی‌انتظار آن را داشته باشیم. با این وجود، این صفحه از لحاظ طراحی، فضای اشغال شده، لینک‌ها و  [نحوه] نگهداری، بسیار گران و پرهزینه است. بنابراین، این نظریه هر نوع حمایت مالی را تایید می‌کنند. ویژگی جالب توجه دیگر این است که اگرچه عنوان [سایت] اعلام می‌کند که "افغانستان صمیمی‌ترین کشور در جهان (و شاید کل عالم می‌شود)"، اگر شما لینک مربوط به زنان را دنبال کنید، خواهید فهمید که واقعاً  چه چیزی در صمیمانه‌ترین کشور جهان اتفاق می‌افتد.

هر چند قابل توجه است که علت این امر (همانطور که با با حروف بزرگ به رنگ قرمز در  پایین ترین قسمت صفحه نوشته شده است) خطا و اشتباه اسلام نیست، بلکه سیاست و جهالت است. این لینک و لینک 'حقیقت درباره طالبان' نشان می‌دهند که این صفحه یک انتقاد است.

شکل 1

گفتمان مذهبی در فضای مجازی می‌تواند شکل‌های مختلف بسیاری به خود بگیرد. هر صفحه وب گفتمانی خودمختار و مستقل است. تصاویر همانند زبان کلامی‌به شیوه‌های مختلف برساخته می‌شوند و مقوله‌های متمایزی را (مطابق تاثیراتی که آنها قصد تولید آن را داشتند) ایجاد می‌کنند. صفحات وب نقش مضاعفی در این زمینه دارند. آنها وسیله ارتباط و نیز عاملان ویژه هستند که از نمادهای تصویری قدرتمند و قوی استفاده می‌کنند تا قدرت پیام فرستاده شده آنها به بالاترین درجه برسد. گفتمان مذهبی فضای مجازی به عنوان نوع متعارف، مجموعه ای از سوالات را  مطرح می‌کند. مثلاً: نقش طراحی کلی یک صفحه چیست؟ نقش رنگ‌ها چیست و تا چه اندازه ای از آنها عمداً به عنوان نمادها استفاده شده است؟ آیا درک شخصی یک صفحه از پیام هدفمند، متفاوت است؟ تاثیرات ایجاد شده به وسیله آنچه "گفته" شد، چیست؟ چه دانشی به عنوان نتیجه این گفتمان شکل گرفت؟  موضوع اصلی دیگر این است تا- درصورت امکان- کسی که انتقال اطلاعات به وب و موقعیت‌ها و دیدگاه‌ها ناشی شده از گفتمان‌شان را انجام می‌دهد، پی ببرد. چقدر امکان‌پذیر است تا به خاطر تعامل ما با گفتمان مذهبی، به طور متفاوت درباره مذهب یا موضوعات مذهبی فکر کنید؟ ایده کلیسای مذهبی می‌تواند یک واقعیت باشد یا یک تصور و داستان مجازی خواهد ماند؟

توپولوژی اول در دیاگرام زیر نشان داده شده است:

 

 شکل 2

توپولوژی نوع دوم

فضای مجازی سال‌های زیادی میدانی برای جولان صرف متخصصان کامپیوتر بود. امروزه استفاده  واقعی از آن حکایت از این دارد که اکنون دنیای کامپیوتر فضای اجتماعی واقعی و جدید را پشتیبانی می‌کند (Cybernauts Awake, 1999)، اما ارتباطات باواسطه کامپیوتری درصدد تغییر مذهب است؟ ریچارد تیم (1997,Richard Thiem) معتقد است که ساختارهای مذهبی  در حال تغییرند و او سه واقعیت معین را از هم تشخیص می‌دهد که ساختارهای مذهبی  آینده را تعیین خواهد کرد: 

• ساختارهای مذهبی به وسیله فضای ایجاد شده به وسیله اقتصاد جهانی شکل خواهد گرفت؛
• ساختارهای مذهبی به واسطه شکل دنیای مجازی تعیین خواهد شد؛
• ساختارهای مذهبی به وسیله پویایی فرهنگ فضایی (Interplanetary) تعیین خواهد شد.

طبق دیدگاه آرتور (1:1993) هر نوع تجلیل و بیان از پارسایی و دینداری انسانی، ناگزیر بیانی رسانه ای و باواسطه است که به واسطه طیفی از وسایل ارتباطی پخش می‌شود؛ کلمات، نمادها، موسیقی، معماری و غیره. مضاف بر این، همانطور که فوره (55:1993) بیان می‌کند نقش حیاتی و اصلی که فعالیت‌های مذهبی دارند و در همه آن مشترکند "نقش ارتباطی" است. با تحول سریع تکنولوژی جهانی، اینترنت فضای جدید جالب و گیرا برای تحول و توسعه انگاره‌‌های مذهبی ایجاد کرده است. در بولتن‌های پیام، افراد همه نوع پیام (از جوک‌های مذهبی گرفته تا تحلیل‌های الهیاتی، معنوی و متافیزیک) می‌نویسند و ارسال می‌کنند.

تنها چند ماه بعد از شکل گیری توپولوژی من، احساس موفقیتی که از روی غرور احساس می‌کردم به طرز معنی‌داری فروکش کرد. نوع اصلی به سه نوع توپولوژی تقلیل یافت. اصطلاح "عینی" تبدیل به دید گاه علمی‌شد تا بر صدای پژوهشگری دلالت کند که ضرورتاً به طور ضمنی به عینیت اشاره نمی‌کند. نوع فردی تحت نام "ذهنی" رده بندی شد و نوع اعترافی را به عنوان نوع سوم نگهداشتم.

 انواع توپولوژی‌های من با تعدادی از مقوله‌های فرعی جدید غنی شد؛ کلیساها، گروه‌ها، سازمان‌ها و افراد که وب سایت‌هایی برای اختصاص دادن به تحلیل‌های نظری، دیدگاه‌های افراد، موقعیت‌ها و شرایط رسمی‌کلیساهای رسمی‌ در مورد موضوعات بحث‌انگیز و  گفتارها و موعظه‌هایی از منابع گسترده پژوهشگران، دانشجویان، مومنان و جست وجوگران به شکل متن و صدا ایجاد کرده بودند، دریافتم که در واقع، کلیساهای مجازی، کنیسه‌های مجازی، مساجد مجازی و cyber-sanghas وجود داشت که هر کدام فرصتی به پیروان خویش می‌بخشند تا زمانی‌که تماس فیزیکی به هر دلیلی، غیرممکن بوده یا خوشایند نباشد، قسمتی از "اجتماع" آنها شوند. فراشبکه‌های (meta-networks) مذهبی، بولتن‌های پیام، گروه‌های خبری و تریبون‌های بحث وجود داشت که به پنج (یا شش) عدد رسید.

گفتمان مذهبی موجود در فضای مجازی بدون دعای مجازی، آیین‌های مذهبی یا زیارت مجازی تکمیل نمی‌شود. همه آنها به صورت آن‌لاین موجودند و هر کدام طیفی از راه‌ها و درگاه‌ها را برای انتخاب، ارائه می‌کنند. انواع زیادی از دعاهای مجازی وجود دارد. می‌توانید برای  کسی یا چیزی دعا کنید؛ می‌توانید از مردم بخواهید تا برای شما یا خانواده‌تان (برای هر چیز قابل تصور) دعا کند. اتاق‌های دعای مجازی، عاملان مجازی و جدول‌های زمانی دعا و نیز سایت‌های مربوط به موضوعات بحث‌انگیز وابسته به دعا (نظیر دعا در مقابل درمان و معالجه پزشکی) وجود دارد.

در آن زمان می‌توانستم دو نوع آیین مجازی را تشخیص دهم: آنهایی که مذاهب نهادی شده، دارند و آنهایی که به عنوان کافران عصر جدید مشخص می‌شود. آیین‌های مذاهب جریان اصلی، عمدتاً متونی هستند که اهمیت و نمادگرایی آیین در آنها توضیح داده می‌شود. حتی برای ما، نحوه عمل و رفتار آیینی و توضیح مشروح چگونگی انجام یک آیین خاص را ارائه می‌دهند.

 با توسعه و تحول ارتباطات آن‌لاین و رشد فزاینده اینترنت، در آینده شکل کشیشی و روحانی مطمئناً تغییر پیدا می‌کند. شاید بتوان گفت که تغییرات قبلاً به دلیل تغییرات در فرهنگ‌مان اتفاق افتاده است و این عمل از طریق شیوه‌های جدید ارتباط مردم و مبادله ارتباطات اتفاق افتاده است و دیدگاه‌ها و عقاید واقعی را بازسازی می‌کند. این تغییر می‌تواند در فعالیت‌های کلیساهای مختلف مربوط به فضای مجازی دیده شود. پاپ ژان پل دوم، در 27می 1990 در اظهارات خود درباره روز ارتباطات جهانی گفت:

"با ظهور ارتباطات راه دور کامپیوتری، کلیسا با ابزارهای بیشتری برای انجام رسالت خویش مجهز شده است ... آشکارا، می‌تواند صدای افکار عمومی ‌را بیشتر بشنود و وارد بحث پیوسته با جهان پیرامون خویش شود، از این رو، بدون واسطه خودش را در مشکلات بسیار  جدی بشریت درگیر کند".

در مارس 1998، Denver's Archbishop Charles Chaput ، کنفرانس بین المللی درباره "تکنولوژی‌های نوین و  شخص انسانی؛ ارتباط دین و اعتقاد در هزاره جدید" را میزبانی و برگزار کرد. مقالاتی در این کنفرانس ارائه شدند که به تاثیر ارتباطات با واسطه کامپیوتری بر زندگی اجتماعی و مذهبی، عدالت، جهانی شدن و غیره اشاره کرده بودند. در سال 1999  کنفرانس اروپایی اینترنت مسیحی (ECIC)، موضوعات مختلفی نظیر بودن کلیسا در اینترنت، حمایت از سوگواران در اینترنت و مراقبت معنوی در اینترنت مورد بررسی قرار داد. مشارکت کنندگان "بیشتر روحانیون" بودند که  اشتیاق خود را در به خدمت گرفتن شبکه در فعالیت‌های روحانی خویش بیان کردند. شاید اغلب موضوعات قابل توجه، ایده مراسم‌ تشییع‌ جنازه‌ سایبر بود [3] .

توپولوژی دوم من در دیاگرام زیر به تصویر کشیده شده است:

 شکل 3

توپولوژی سوم

مذهب روی فضای مجازی و در درون فضای مجازی

زمانی‌که تحقیق من پیشرفت کرد، الگویی متفاوت پدیدار شد کرد که به من دید جدیدی نسبت به گفتمان مذهبی و ارتباط آن با فضای مجازی داد.

اینترنت متعلق به کسی نبود بلکه متعلق یه هر کسی بود و می‌توانست به عنوان ابزار یا محیطی جدید درک شود که در آن مسایلی اتفاق می‌افتد زیرا همانطور که هولمز (در مارک پوستر،1997) بیان می‌کند، "تکنولوژی‌های مجازی خودشان بافت‌هایی هستند که موجب شکل‌گیری جسمانیت‌های (corporealities) جدید و سیاست‌های جدید، مطابق دنیاهای فضایی و دنیاهای زمانی متفاوتی می‌شوند که هرگز در تاریخ بشریت سابقه نداشته است" (هولمز،3:1997).

با در نظر گرفتن این تمایزات، تمایز بین مذهب درباره فضای مجازی و مذهب در فضای مجازی را روشن می‌کنم. آنچه "مذهب روی فضای مجازی" می‌نامم اطلاعات فرستاده شده به وسیله هر نوع مذهب، کلیسا، افراد یا سازمان‌ها است که [در جهان] موجودند و در دنیای آف لاین قابل دسترس اند. در این معنی و مفهوم، اینترنت به عنوان ابزار مورد استفاده قرار می‌گیرد [4].

مذهب در درون فضای مجازی (که من به آن مذهب سایبر می‌گویم) بیان و گفته مذهبی، معنوی و متافیزیک است که منحصراً در فضای مجازی تولید شده و موجود است و از میزان قابل توجهی از "واقعیت مجازی" برخوردار است. اینترنت در اینجا به عنوان یک محیط استفاده می‌شود. تمایز مهم این دو نوع را بررسی می‌کنم زیرا نه تنها این دو پدیده کاملاً از هم متفاوت هستند بلکه بررسی آن تحلیل گفتمان مذهبی الکترونیک را آسان می‌کند و ابزارهایی برای حفظ جنبش‌های نوین مذهبی سایبر (NCRMs) فراهم می‌کند.

مذهب در مذاهب سایبر؛ جنبش‌های نوین مذهبی سایبر

اینترنت (مطابق تعریف) به طور افقی سازمان یافته است نه به شکل عمودی؛ هیچ نوع منبع و مدیریت سلسله مراتبی در آْن وجود ندارد. دقیقاً به خاطر این ویژگی و  به دلیل اینکه رسانه بر پیام تاثیر می‌گذارد، زالسکی نشان می‌دهد که "سرانجام اینترنت آن دسته مذاهب و تعلیمات معنوی را حمایت خواهد کرد که گرایش به آنارشی داشته و  بدون سلسله مراتب پیچیده عمل می‌کنند... و اقتدار، نفوذ و نیروی خود را در شبکه از دست می‌دهند" (زالسکی، 111:1997-12).

مذاهب سایبر به دو شکل ساخته می‌شوند:

نوع اول: اولین نوع کاملاً پدیده جدید با یک بنیانگذار یا بنیانگذارانی است که برای معرفی بینشی جدید به دینداری پست‌مدرن درنظر گرفته می‌شوند. مذاهب مجازی برخی ویژگی‌های مذاهب آف‌لاین را نشان می‌دهد، اما از نظر استانداردهای جریان اصلی غیر معمول به نظر می‌رسند. در واقع برخی تمایل به  هجوآمیز بودن دارند (اگر شک آمیز نباشند)، درحالی‌که سایرین، گرایش کاملاً جدی دارند. مذاهب مجازی که مناسب برای این نوع هستند، عبارتند از:

کیهان‌شناسی (Cosmosophy)، دیجیتالیسم (Digitalism)، تکنولوژی‌شناسی (Technosophy) و Church Ov MOO .

همانطور که بنیانگذاران این مذاهب می‌دانستند، این مثال‌ها طیف گسترده ای از دیدگاه‌های انسانی درگیر تفکر مذهبی، احساسات، عقاید، انگیزش‌ها، اعمال و پاسخ‌ها و واکنش‌هایی برای واقعیت مذهبی را تشریح می‌کنند. 'Church Ov MOO' کاملاً نشان‌دهنده یک مذهب مجازی است. لورنه داوسون و جینا هینبری، در تحلیل مشروح خویش از کلیسا خاطرنشان می‌کنند که سایت "یک تحول و گسترش مشروح " از مجموعه ای است که جایگزین و بدیل کتاب‌ مقدس‌، دستورات خدا، تاریخچه و شرح وقایع ، اسطوره شناسی‌ها، آیین‌ها و مراسم است (داوسون و جینا هینبری 1999:35).

نوع دوم: اینترنت به دلیل ساختارش، فراتر از کنترل هر نوع اقتدار سیاسی و مالی است. در محیط پر از هرج و مرج اینترنت، جنبش‌ها و اجتماعات سایبر (cyber-communities) تحول پیدا کرده که از قوانین، دستورالعمل‌های کاری و رمزگان عمل مخصوص به خود برخوردار است. همه این مسائل به وسیله خود اعضا (نه هر نوع قدرت خارجی) تنظیم می‌شود. در چارچوب این پارامتر است که نوع دوم مذاهب مجازی، در ذیل جنبش‌های جدید مذاهب سایبر (New Cyberreligious Movements') قرار می‌گیرد. "جدید"، به این خاطر که آنها با به کارگیری رسانه نوین، موضوعاتی را مورد توجه قرار دهند و در نتیجه احتمالات و امکانات جدید را معرفی کنند. "سایبرمذهبی"، به این دلیل که آنها اساساً موجود بوده و به صورت آن لاین ایفای نقش می‌کنند. علاوه براین، به طور بالقوه می‌توانند تمام جمعیت انسانی را بسیج و فعال کنند. جنبش‌های جدید مذاهب سایبر ممکن است شکل پاسخ یا عکس‌العمل یا دعوتی برای عمل یا حتی شورش و طغیانی علیه یک  موسسه و تشکیلات مذهبی دنیای آف‌لاین به خود بگیرد. دو مثال مشخص از جنبش‌های جدید مذاهب سایبر، Falun Gong  و  Partenia هستند. در حالیکه Partenia  کاملاً در فضای مجازی قرار دارد، Falun Gong  در جایی میان "در" و "بر" روی فضای مجازی وجود دارد و کلیساهای سایبر، کنیسه‌های سایبر و غیره دارد؛ به این معنا که هم  در دنیای آن لاین و نیز در دنیای آف لاین فعالیت می‌کنند.

توپولوژی نوع سوم من در دیاگرام زیر به تصویر کشیده شده است:

 شکل 4

نتیجه گیری

طبق دیدگاه جنیفر کاب، فضای مجازی فرصت‌هایی برای نقش تحول اجتماعی فراهم می‌کند و تحقیقات سیاسی و معنوی را قادر می‌کند تا در شیوه‌های جدیدی بسط و گسترش یابند (کاب، 76:1998). همچنین، فضای مجازی محیطی را فراهم می‌کند که در ذیل آن، تصورات انسانی می‌تواند اعمال و عقاید فلسفی را بسازد (شکل دهند). آیا گسترش مذاهب سایبر تاثیر مخرب یا تقویت‌کننده بر مذهب (موجود در جامعه معاصر) خواهد گذاشت؟ به نظر من مذهب تحول می‌یابد و در قلمروی فراتر از درک معمول خواهد رفت. مذاهب سایبر ظهور نوآوری‌ها و بدایع مذهبی و جست‌و‌جو و خواست‌های فلسفی نسل‌های آینده خواهد شد. یک توپولوژی گفتمان مذهبی که:

• جست‌و‌جوی برساخت‌های تکنو-مذهبی را تسهیل می‌کند؛
• ما را قادر می‌سازد تا ایجاد مذاهب سایبر جدید و توسعه مذاهب سایبر موجود را ادامه دهیم؛
• نقشه ای برای تشخیص جنبش‌های جدید مذاهب سایبر و ارتباط آنها با تکنولوژی فضای مجازی ارائه می‌کند؛
• این امر را امکان‌پذیر می‌سازد که پاسخ‌ها و عکس‌العمل‌های ارایه شده به صورتبندی‌های مذاهب سایبر را تشحیص دهیم؛
• ابزاری ضروری برای مشاهده تغییر احتمالی مذاهب درباره فضای مجازی و مذاهب در فضای مجازی فراهم می‌کند.

در عصر الکترونیکی امروزی، توپولوژی من کاملاً تغییر یافته است زیرا فهمیدم که گفتمان مذهبی یا بر روی فضای مجازی است و یا در درون فضای مجازی قرار دارد و به انواع ثابت و جدا از هم طبقه بندی نمی‌شود. گفتمان مذهبی به صورت سیال وجود دارد زیرا خود فضای مجازی همواره در حال حرکت، گسترش و تحول است. دسترسی بی‌نظیر تعامل مذهبی چندصدایی از طریق فضای مجازی، مفاهیم کنش و عمل، تجربه و آگاهی مذهبی را در نحوه تحول و توسعه، پیوسته باز می‌سازد.

موفقیت فوق العاده اینترنت نشان داده است که فضای مجازی به درخواست‌ها و علایق قدیمی‌دست یافته و گرایش عرفانی و معنوی ما را برای آگاهی مطلق به‌راه انداخته است زیرا این فضا معانی جدید، اظهارنظر‌های جدید و تعاملات جدید را تولید کرده است؛ با مرزهای بی‌نهایت و تعداد فزاینده محل‌ها، بخش‌ها، حوالی و کشورها. فضای مجازی بیش از یک نقشه ساده است. دنیای موازی است که مانند همتای فیزیکی اش در یک جنبش، تحولی ابدی و همیشگی است. طالبان مثال خوبی برای تشریح نظر من است زیرا یک موضوع و  مساله بین المللی حی‌و‌حاضر است. همانطور که در تحلیل توپولوژی نوع اول ذکر شد، تحقیق سال‌های 97-1996 [5] در صفحه 895 مربوط به طالبان را منعکس کرد، یکی از این سایت‌ها سایت رسمی‌بود. در 16 آوریل 2001، تعداد صفحات سایت‌ها 329000 شد. همچنین در سال1997، یک سایت رسمی‌که در صفحه اول تحقیق ظاهر شد و بقیه سایت‌ها نقدهایی از رژیم یا بازنمایی‌های از موقعیت و شرایط عمومی‌ در افغانستان بود و تعداد زیادی از صفحات به تخریب و انهدام پیکره و مجسمه بودا اختصاص یافته بود. تحقیق 18 سپتامبر 2001،  116000 مورد را گردآوری کرد و شش روز بعد تعداد سایت‌ها به 132000 افزایش یافته بود. اکنون سایت رسمی گروه ‌طالبان قابل دسترس نیست. مطابق موتورهای جست وجو،  میزان ترافیک صفحه موقتاً پایین است و اکثریت گسترده سایت‌ها که از تنوع گسترده منابع (رسانه‌های خبری، آکادمیک، سازمان‌ها، گروه‌ها و افراد) برخوردار هستند، درگیر درباره حوادث مهیب اخیر در ایالات متحده هستند. سایت افغانستان آن‌لاین دوباره طراحی شده است. علامت "دوستانه ترین کشور در جهان، شاید در کل جهان" هنوز [در سایت] هست، اما در زیر آن اعلامیه ای با فونت تیره قرمز نوشته شده است:

لطفاً به یاد داشته باشید: افغانستان آن‌لاین، یک سایت خصوصی است و از داخل آمریکا اداره می‌شود. ما وب سایت دولتی نیستیم. هیچ نوع عمل تروریستی را حمایت نمی‌کنیم  و هر شکلی از آن را محکوم می‌کنیم.

در قسمت سیاسی، لینک "حقیقتی درباره طالبان" جایگزین شده است. اکنون لینک‌هایی برای شرایط جاری، تاریخ/ سیاست افغانستان، تریبون بحث، گالری عکس طالبان و کارتون‌های سیاسی وجود دارد (به شکل 5 نگاه کنید).

 

شکل 5

 بدون شک اینترنت، چه به عنوان ابزار  و چه به عنوان محیط، امکانات بیشماری برای کاربرانش ارائه می‌کند همانطور که جیمز کوستیگان بیان می‌کند که"هر کسی رویکرد اندکی متفاوت برای استفاده از اینترنت اتخاذ می‌کند و انتظارات کمی‌متفاوت دارد. این تنوعات می‌توانند استفاده‌های جدیدی از این فضا را ایجاد کنند" (کوستیگان، 1999:xxi). بنابراین فردا احتمالاً درخواست‌ها و کاربردهای جدید و ابعاد جدید را کشف خواهم کرد در نتیجه توپولوژی من دوباره باید تغییر کند. با بررسی همه متغیر‌های موجود، یک چیز قطعی است؛ مذهب در فضای مجازی اینجا است، بنابراین با پیروی از پیشنهاد براشر "وصل شوید و نام کاربری و پسورد را درج کنید" (براشر، 23:2001).

یادداشت‌ها:

[1] ارتباطات با واسطه کامپیوتری یا فضای مجازی هر دو برای اشاره به یک مجموعه یکسان پدیده‌ها به کار می‌روند که می‌توان گفت آنها اصطلاحات کلی هستند و به "خوشه ای از تکنولوژی‌های مختلف، برخی آشنا، بعضی تنها اخیراً  قابل دسترس اند، برخی درحال توسعه بوده و هنوز در مرحله بررسی اند، اشاره می‌کنند، همه آنها در توانایی شبیه سازی محیط‌ها درچارچوبی که انسان‌ها می‌توانند تعامل برقرار کنند، مشترکند" (فدرستون و بارو، 5:1995).

[2] آخرین زمانی که به این سایت دسترسی پیدا کردم در این تاریخ (05/01/01 17.30) بود و آگهی خاص با آگهی دیگر جایگزین شده بود که تعطیلات را در تاهیتی ترویج می‌کرد.

[3] اولین سایت یادبود سایبر در 1995 ایجاد شد. از آن به بعد، تحول و گسترش غیر قابل پیش‌بینی از  قبرستان‌های سایبر، باغ‌های یادبود سایبر ثبت شده اند.

[4] انواع مختلفی از مذهب روی فضای مجازی در توپولوژی‌های 1و 2 بررسی شده است.

[5] همه پژوهشگران اینترنت بعد از سال 1999  از موتور جست وجوی یکسان(گوگل) و واژگان کلیدی یکسان (طالبان) استفاده کردند. موتور جست وجوی آلتاویستا برای تحقیق سال‌های 98- 1996 استفاده شد.

 منابع:

- Arthur, Chris (ed.)(1993). Religion and the Media: an Introductory Reader. Cardiff: University of Wales Press.

- Aycok, Alan (1995). Technologies of the Self: Michel Foucault Online . Retrieved 10 June 1997.

- Brasher, Brenda E. (2001). Give Me That Online Religion. San Francisco: Jossey-Bass.

- Bruckman, Amy S (1992). 'Identity Workshops; Emergent Social and Psychological Phenomena in Text-based Virtual Reality. Master's thesis, MIT Media Laboratory.

- Burke, Greg et al (1996). 'Finding God on the NET', TIME Magazine December 16:44-50.

- Cobb, Jennifer(1998). Cybergrace: The Search for God in the Digital World. New York: Crown.

- Costigan, James T (1999). 'Introduction: Forests, Trees and Internet Research. Doing Internet Research,pp. xvii-xxiv. Ed. by Steve Jones. CA: Sage.

- Davis, Eric(1998). Techgnosis: Myth, Magic, and Mysticism in the Age of Information. New York: Harmony Books.

- Dawson, Lorne L.,and Jenna Hennebry(1999). 'New Religions and the Internet: Recruiting in a New Public Space', Journal of Contemporary Religion 14:17-39.

- Featherstone, Mike, and Roger Burrows(1995). Cyberspace /Cyberbodies/Cyberpunk: Cultures of Technological Embodiment.

London: Sage.

- Fore, William F(1993). 'The Religious Relevance of Television', in Religion and the Media: an Introductory Reader pp. 55-65. Ed. by Chris Arthur. Cardiff: University of Wales Press.

- Hamelink, Cees J(2000). The Ethics of Cyberspace. London: Sage.

- Heim, Michael(1993). The Metaphysics of Virtual Reality. New York, Oxford: Oxford University Press.

- Henderson, Charles(2000). Spiritual Surfers, in Secondary Spiritual Surfers: Interview with Scott Simon PBS program, Online transcript: http://www.godweb.org/transcript.html retrieved 01/07/00.

- Holmes, David(1997). Virtual Politics: Identity and Community in Cyberspace. London, Thousand Oaks, CA: Sage.

- Horn, Stacy(1998). Cyberville: Clicks, Culture and the Creation of an Online Town. New York: Warner Books.

- Jones, Steven G(1997). Virtual Culture: Identity and Communication in Cybersociety. Thousand Oaks, CA: Sage.

- Jordan, Tim(1999). Cyberpower: The Culture and Politics of Cyberspace and the Internet. London: Routledge.

- Matheson, Kimberly(1992). 'Women and Computer Technology', in Contexts of Computer-MediatedCommunication pp. 66-85. Ed. by Martin Lea. New York: Harvester

- Wheatsheaf. O'Leary, Stephen D(1996). 'Cyberspace as Sacred Space: Communicating Religion on Computer Networks', Journal of the American Academy of Religion 59:781-808.

- Poster, Mark(1997). 'Cyberdemocracy: The Internet and the Public Sphere', in Virtual Politics. Ed. by David Holmes. London: Sage.

- Reid, Elisabeth(1995). 'Virtual Worlds: Culture and Imagination', in CyberSociety: Computer-Mediated Communication and Community. Ed. by Steven G. Jones. London: Sage.

- Rheingold, Howard(1994). The Virtual Community: Finding Connection in a Computerised World. London: Secker and Warburg.

- Salmon, Gilly(2000). E-Moderating: The Key to Teaching and Learning Online. London: Kogan Page.

- Shields, Rob (ed.) (1996). Cultures of Internet: Virtual Spaces, Real Histories, Living Bodies. Thousand Oaks, CA: Sage. Religious Discourse and Cyberspace 289

- Smith, Mark A., and Peter Kollock (eds) (1999). Communities in Cyberspace. London: Routledge.

- Spender, Dale(1997). 'The Position of Women in Information Technology - Or Who Got There First and with What Consequences?', Current Sociology 45(2):135-147.

- Thieme, Richard(1997). The Future Shape of Religious Structures. CMC Magazine, March. Online: Accessed 30/03/97.

- The Foreign Liaison Group of Falun Dafa Research Society(1997). June 15, Falun Dafa Bulletin Board: http://falundafa.ca/FLDFBB Accessed 10/07/98.

- Turkle, Sherry(1995). Life on the Screen: Identity in the Age of the Internet. London: Weidenfeld and Nicolson.

- Wertheim, Margaret(1999). The Pearly Gates of Cyberspace. Virago.

- Zaleski, Jeffrey P(1997). The Soul of Cyberspace: How New Technology is Changing Our Spiritual Lives.

- San Francisco: HarperEdge. Web Sites Note: All web sites were visited the 25th September 2001. All sites, except the Newtech 1998 and the Church ov MOO were up and running.

- DISKUS <http://www.uni-marburg.de/fb03/religionswissenschaft/journal/diskus/welcome. html-articles> accessed 10/11/00, 10 a.m

- Church of England <http://www.church-of-england.org/>, accessed 10/11/00, 10 a.m.

- Athos, the Holy Mountain <www.medialab.ntua.gr/athos.html>, accessed 10/11/00,

10 a.m.

- Jehovah's Witnesses <http://www.watchtower.org/html>, accessed 10/11/00, 10 a.m.

- The Vatican <http://www.vatican.va/>, accessed 10/11/00, 10 a.m.

- The Christiadelphians <http://www.christadelphian.com/>, accessed 10/11/00, 10 a.m.

- Shinto shrines <www.asahi-net.or.jp/_LM2O-ARKW/shrine.html>, accessed 10/11/00, 10 a.m.

- The Monastery of Christ in the Desert <www.christdesert.org/pax.html>, accessed 10/11/00, 10 a.m.

- For personal pages see:

- http://www.geocities.com/Tokyo/6774/>,

- http://hometown.aol.com/mildrednelms/mildr(ed.)html>, <http://members.home.net/chelle/>, accessed 25/8/00, 2.30 a.m.

- The truth about Taliban <http://www.afghan-web.com/politics/taliban.html>, accessed 25/8/00, 2.30 a.m.

- Afghanistan on Line <http://www.afghan-web.com/>, accessed 25/8/99, 2.30 p.m.

- Cybernauts Awake <http://starcourse.org/sciteb2/starcourse/cyber/> accessed 6/12/99, 03.00 a.m.

- Cyber-churches <http://www.virtualchurch.org/vcwelc.htm>, accessed 25/11/00, 14.30 p.m.

- Cyber-sanghas http://clint.aldigital.algroup.co.uk/wpb/oshocs.htm>, accessed 25/11/00, 14.30 p.m.

- Cyber-synagogues <http://www.syn2000.org/>, accessed 25/11/00, 14.30 p.m.

- Cyber-mosques  <http://www.premamusic.com/CyberTemple/islam.html>, accessed

25/11/00, 14.30 p.m.

- Prayer warriors <http://www.sperience.com/prayer/>, accessed 25/11/00, 00.30 a.m. 290 A. Karaflogka

- Prayer vs. medical treatment  <http://www.holisticonline.com/Prayer/hol-prayer-

home.htm>, accessed 25/11/00, 00.30 a.m.

- Pilgrimage <http://home5.swipnet.se/_w-54012/sanktmikael/PilgEng4.htm>, accessed 25/11/00, 00.30 a.m.

- Pilgrimage <www.jesus2000.com/>, accessed 25/11/00, 00.30 a.m.

- Pilgrimage <http://www.22auchincruive.freeserve.co.uk/celticpilgrimage.htm>, accessed 25/11/00, 00.30 a.m.

- Cyber-rituals <http://www.ping.de/sites/systemcoder/necro/ritual.htm>, accessed 25/11/00, 19.30 p.m.

- Cyber-rituals (institutionalised religions)

<http://haldjas.folklore.ee/Folklore/vol5/ylorist1.htm>, accessed 25/11/00, 02.00 a.m.

- Ritual's etiquette <http://www.thedance.com/rituals/circetsamp.htm>, accessed 25/11/00, 19.30 p.m.

- Statement of Pope John Paul II: <http://www.cs.cmu.edu/afs/cs.cmu.edu/user/spok/www/catholic/computer-culture.html#note5>, accessed 17/8/99, 05.00 a.m.

- Newtech '98 <www.sni.net/archden/dcr/1998100101.html>, accessed 21/9/99, 00.30 a.m.

- European Christian Internet Conference (ECIC)  <www.ecic.org/ecic4/workshopdevelop.html>, accessed 21/9/99, 00.30 a.m.

- One of Falun Gong's sites is: <www.falundafa-newengland.org/>, accessed 02/11/00, 13.00 p.m.

- Partenia <www.partenia.org>, accessed 22/11/00, 11.00 p.m.

- Church Ov MOO <http://members.xoom.com/gecko23/moo>, accessed 02/11/99, 03.00 p.m.

این متن ترجمه‌ای از کتاب زیر است:

 - Karaflogka, Anastasia(2002). Religious Discourse and Cyberspace,  Religion No, 32, Elsevier Science Ltd, P 279-291