فرآیند کنترل به قدمت فرآیند ارتباط است. تردیدی نیست که همیشه، همه‌ی اخبار به دست ما نمی‌رسد. همان طورکه لئو روستن در سال 1937 یادآوری می کند، روزنامه یک تقویم، سالنامه یا روز شمار تاریخ نیست، بلکه کل فرآیند روزنامه نگاری در «انتخاب» خلاصه شده است.

مقدمه:   

قرن ها پیش، زمانی که بشر اشکال اولیه‌ی ارتباط جمعی را ابداع کرد، به فکر راه‌های کنترل آن نیز افتاد. در واقع، فرآیند کنترل به قدمت فرآیند ارتباط است. تردیدی نیست که همیشه، همه‌ی اخبار به دست ما نمی‌رسد. همان طورکه لئو روستن در سال 1937 یادآوری می کند، روزنامه یک تقویم، سالنامه یا روز شمار تاریخ نیست، بلکه کل فرآیند روزنامه نگاری در «انتخاب» خلاصه شده است. بیش ازیک دهه بعد در سال 1949، ویلبر شرام در این باره می نویسد: «هیچ یک از جنبه های ارتباط، به اندازه‌ی تعداد زیاد انتخاب و عدم انتخاب در شکل دهی افکارگیرنده و ارتباط گر موثر نیست». پیام‌هایی که از طریق رسانه‌ها به ما می رسند و یا حتی نمی رسند، تصویر ذهنی و آگاهی های ما را از جهان پیرامون شکل می‌دهند. هیچ کس نمی تواند ادعا کند که این تصویر، تصویری دقیق، روشن و کامل است. اخبار و رویدادها تا به گوش ما برسند، از صافی هایی عبور می کنند که معلوم نیست با محتوای آنها چه می کنند. مسکوت گذاشتن بعضی اخبار، گفتن بخشی از واقعیت یا تحریف آن، بزرگ و کوچک کردن رویدادها، انتخاب زمان و نحوه‌ی تنظیم و آرایش مطالب و یا حتی نوع رسانه حامل پیام، خبر را در چنبره ای از فعل و انفعالات گوناگون قرار می‌دهد؛ به  این ترتیب می توان گفت که تصویری مخدوش از جهان پیرامون برای ما ترسیم می‌شود. سانسور، خودسانسوری، گروه‌های فشار، گرایش‌های شخصی و سلیقه‌های فردی، منافع گروهی، محدودیت های مکان و زمان، محدویت فرصت تصمیم گیری، تکنیک های خاص روزنامه نگاری، جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی و... همه از عواملی هستند که بر جریان گزارش دهی و خبر رسانی توسط رسانه‌ها تاثیر می گذارند (بروجردی علوی، 1380، ص61).

باوجود بیش از 350 اثر منتشر شده در زمینه‌ی برجسته‌سازی، سوالات تحقیقی مهم بسیاری در رابطه با فرایند برجسته‌سازی بی جواب باقی مانده است. مفهوم 'دروازه بان' (Gatekeeper) چارچوبی برای ارزشیابی به متخصصان داد تا مشخص شود که انتخاب ها چگونه صورت می گیرند و چرا بعضی از عناوین خبری رد می شوند. این مفهوم، همچنین ساختاری برای مطالعه‌ی فرآیندهایی به جز انتخاب فراهم کرد، نظیر اینکه محتوا چگونه شکل می‌گیرد، ساخته می‌شود و مکان و زمانش مشخص می‌شود. مفهوم دروازه‌بانی در طول تاریخ، دستخوش تغییر و تحولاتی اساسی بوده است. بسیاری از صاحب نظران بر این باورند که در جریان انتقال اخبار از منبع به خوانندگان، چندین دروازه بان خبری در مراحل مختلف دست به گزینش اخبار می زنند. براساس این باور، دروازه بان خبری در اولین مرحله، منبعی است که سرچشمه‌ی خبر یا گزارش بوده است. در آخرین مرحله، مخاطب است که این نقش را بر عهده دارد؛ زیرا مخاطب قادر است خود از میان مطالبی که در مراحل پیشین از چندین دروازه عبور کرده اند، به دلخواه مطالبی را بر اساس معیارهای خود انتخاب کند.

اصطلاح 'دروازه‌بانی' (Gatekeeping) برای اوّلین بار در سال 1947 توسط یکی ازمتخصّصان حوزه روانشناسی اجتماعی به نام کورت لوین (Curt Lewin) به کار برده شد. نظریه‌ی لوین برای درک این موضوع به وجود آمد که چگونه یک نفر می تواند تغییرات اجتماعی گسترده ای در جامعه به وجود آورد. لوین در تحقیقاتی که در زمینه‌ی عادات غذایی انسان انجام داد، به این نتیجه رسید که از آنجا که غذا قبل از رسیدن بر سر میز غذا از کانال‌هایی عبور می‌کند، تغییر عادات غذایی برابر با تغییر دادن غذاهایی است که از این کانال‌ها عبور می‌کنند. مراکز خاصی در این کانال ها قرار دارند که نقشی مانند دروازه دارند و محلی برای اتخاذ تصمیمات قلمداد می شوند. لوین معتقد است چگونگی عبور مطالب از کانال‌ها، به میزان زیادی به عملیاتی که در محل دروازه بر روی آن ها صورت می‌گیرد، بستگی دارد و در نتیجه، نمود مطلب قبل و بعد از محل دروازه، کاملاً متفاوت است (بروجردی علوی، 1380، ص62).

بعد از لوین در سال 1950، دیوید منینگ وایت (David Manning White) که دستیار تحقیقاتی لوین در دانشگاه آیوا بود، نظریه‌ی مجراها و دروازه بانان را به صورت یک طرح تحقیقاتی درآورد و این اصطلاح را وارد حوزه‌ی ارتباطات کرد. وایت، یک 'ادیتور اخبار خبرگزاری ها' را انتخاب کرد و او را 'آقای دروازه' (Mr.gate) نامید و از او خواست که تمام خبرهایی که از سه خبرگزاری «یونایتدپرس»، «آسوشیتد پرس» و «خبرگزاری بین المللی» INS دریافت می کند، نگه دارد. مدت اجرای این طرح، یک هفته در فوریه 1949 بود و قرارشد که هرخبری را که 'آقای دروازه' رد می کند، علت آن را با یک توضیح کوتاه، روشن سازد. طبق این تحقیق، انتخاب های آقای دروازه کاملاً ذهنی بود. یک سوم مطالب انتخاب نشده، براساس ارزیابی های ذهنی آقای دروازه و دو سوم بقیه، به علت کمبود یا نبود جا و یا به این علت که مطالب مشابه، چاپ شده یا درحال چاپ است، رد شده بودند (بروجردی علوی، 1380، ص63).

یکی از اولین نظریه هایی که اثر بسزایی در روند مطالعات پس از خود داشت، نظریه ای بود که گالتونگ و روژ (Galtung & Rog) در سال 1965 مطرح ساختند. این دو پژوهشگر از منظری دیگر، به بررسی و مطالعه‌ی فرایند گزینش اخبار توسط دروازه بانان خبری پرداختند. آن ها ویژگی هایی را مشخص ساختند که سبب می شوند یک رویداد تبدیل به خبر شود. گالتونگ و روژ به تشریح فرایندی پرداختند که بر اساس آن، رویداد های جهان توسط رسانه‌ها به تصاویر رسانه ای تبدیل می شوند و در اختیار مخاطبان قرار می گیرند. این دو پژوهشگر در پژوهش خود، به تجزیه و تحلیل 9 عامل مؤثر در جریان انتقال اخبار پرداخته اند. این 9 عامل عبارتند از: تواتر، آستانه، وضوح یا فقدان ابهام، مجاورت فرهنگی، همخوانی، غیرمنتظره بودن، استمرار، ترکیب و ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی دروازه‌بانان خبری و دریافت کنندگان. همه‌ی عوامل ذکر شده، بر روند انتخاب یا عدم انتخاب رویداد های خبری مؤثرند. مهم ترین نتیجه ای که می توان از این مدل گرفت، این است که فرایند انتخاب اخبار، نسبتاً نظام مند و تا حدودی قابل پیش بینی است. شایان توجه است که این مدل تنها مربوط به فرایند انتخاب اخبار خارجی است.

در سال 1966، پاول اسنایدر  (Paul B.Shnider)، این تحقیق را با همان 'آقای دروازه' قبلی تکرارکرد. با این تفاوت که این دفعه آقای دروازه با یک خبرگزاری کار می کرد (دفعه‌ی قبل سه خبرگزاری بود) و 16 سال هم پیرترشده بود. نتیجه تقریباً همان نتیجه‌ی آزمایش قبلی بود: انتخاب های آقای دروازه بر پایه‌ی مسایلی بود که خودش دوست داشت و فکر می کرد که خوانندگانش می خواهند. او در آزمایش دوم، ازعلایق انسانی کمتر استفاده می کرد و به اخبار صرف، علاقه‌ی بیشتری داشت (نصراللهی، 1382، ص41).

مفهوم دروازه‌بانی

دروازه در وسایل ارتباط جمعی، محل عبور جریان اطلاعات و اخبار است. دروازه‌بانی، فراگرد کنترل جریان و گردش اطلاعات در سیستم های گوناگون اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی است (عباسی،1382، ص8). درآثاربرخی افراد (مک کوئیل و ویندال، 1983)، (شومیکر، 1991) و (شکرخواه، 1374) تایید شده است که برای نخستین بار 'کورت لوین' روانشناس آمریکایی، مفهوم گزینشگری خبر را تدوین کرده و به آن وجه عملی داده است. مفهوم گزینشگری که «دروازه‌بانی، مرزبانی، سوزبانی و خبربانی» نیز ترجمه شده است، نخستین بار توسط کورت لوین، در زمان جنگ جهانی دوم مطرح شد (بدیعی، 1369، صص 45-40).

 «هر وسیله‌ی ارتباط جمعی، اعم از روزنامه، رادیو، تلویزیون و ... باید در بین کهکشانی از داده‌های خبری و اطلاعاتی که دنیای امروز مشحون از آن است، دست به گزینش زند، زیرا هرگز قادر نیست تمامی حوادث را منعکس کند.» (ساروخانی، 1371، ص 65). معمولا تصور می‌شود که دروازه بانی، انتخاب خبر برای روزنامه است، ولی دروازه‌بانی خبر، چیزی بیش ازیک انتخاب ساده است. به گفته 'تیچر'، دروازه‌بانی باید این طور تعریف شود: «فرآیند گسترده ای ازکنترل اطلاعات، شامل تمام جنبه های رمز گذاری پیام، نه فقط انتخاب، بلکه ممانعت از نشر، انتقال، شکل دهی، ارائه و عرضه، تکرار، زمان بندی درطول مسیر انتقال از منبع به گیرنده. به عبارتی، دروازه‌بانی شامل تمام جنبه های انتخاب، نگه داشتن و کنترل پیام است.» در یک تحلیل دقیق‌تر، می توانیم بگوییم: دروازه‌بانی، فرآیند دوباره سازی یک چارچوب ضروری برای رویداد و تبدیل آن به خبر است و ارتباط گران، عناصری از پیام را انتخاب و بقیه را رد می کنند. عناصر انتخاب شده به طور برجسته ای نمایش داده می شوند: با بیشترین سرعت و بطور مکرر. اغراق نیست اگر بگوییم تمام دست اندرکاران امر ارتباط، به نحوی دروازه بان هستند؛ چون دروازه‌بانی یک امر ضروری در سراسر فرایند انتخاب و تولید پیام است. نه تنها انتقال همه‌ی خبرها ممکن نیست، بلکه انتقال مواد خامی که شکل و شمایل خبر را نداشته باشد هم غیرممکن است (بروجردی علوی،1380، ص66).

 'میکائیل گامبل و تری کوال گامبل' تعریف مشترکی از دروازه‌بانی به این شرح داده اند: «هر شخصی که توانایی محدود کردن، تفسیر یا دوباره تفسیر کردن اطلاعات ارسالی توسط رسانه یا دریافتی از آن را دارد، دروازه‌بان تلقی می‌شود.» (عباسی،1382، ص8). «شومیکر به بیانی ساده، گزینشگری را این گونه تعریف نموده است: 'گزینشگری فرایندی است که طی آن میلیاردها پیام در سراسر جهان خلاصه و به صد ها پیام تغییر شکل یافته تبدیل می شوند و به اشخاص مفروض در یک زمان مفروض می رسند.' به نظر شرام، در یک سیستم اجتماعی، هر فردی به عنوان یک دروازه بان بالقوه برای دیگران عمل می کند فعالیت دروازه‌بانی از نقطه ای شروع می‌شود که درآن یک ارتباط گر درباره‌ی یک پیام واقعی یا بالفعل، چیزی را می فهمد و در نقطه ای پایان می یابد و این پیام های تا حدودی تغییر یافته به گیرنده منتقل شده است. یک دروازه، نقطه‌ی تصمیم ورود یا خروج است (بروجردی علوی، 1380، ص67).

می توان گفت قدرت عظیمی در داخل وسیله‌ی ارتباط جمعی نهفته است و منابع معنی موجود در این وسایل، با اهداف بسیار متنوع و امکاناتی که روز به روز بر آن افزوده می‌شود، در حال تولید پیام هستند. دروازه‌بانان آشکار و پنهانی در انتخاب پیام، حذف پیام و تغییر شکل پیام دست دارند. مثلاً هر کدام از دست اندرکاران تولید پیام‌های خبری وسایل ارتباط جمعی، می توانند نقش یک فیلتر را در تبدیل یک واقعیت به اطلاعات ایفا کنند و این اطلاعات که محتوای پیام‌های خبری این وسایل است، اغلب از فیلترهای گوناگون عبور می‌کند (محسنیان راد، 1384، ص367). ویلبر شرام درباره‌ی اهمیت کار دروازه بان می گوید: «در کشورهای در حال توسعه، فرایند انتقال اطلاعات از حاکمان به مردم و بالعکس و همچنین بین مردم، آشکارا به دروازه بان بستگی دارد» (عباسی،1382، ص8).

جان بیتنر (John Bittner) سه وظیفه دروازه بان را مشخص می‌کند که عبارتند از: 1. محدود کردن اطلاعات دریافتی از طریق جرح و تعدیل آن 2. توسعه حجم اطلاعات دریافتی با افزودن وقایع و ایده ها 3. تفسیر دوباره و تنظیم مجدد اطلاعات (عباسی،1382، ص8).

برنامه ریز ارتباطی به عنوان دروازه بان، با تعیین اینکه چه اطلاعاتی را باید کنار گذارد و به چه اطلاعاتی اجازه عبور دهد، می تواند تا اندازه ای در فراگرد ارتباطی اعمال قدرت کند. با این حال، دروازه‌بانی غالباً امری عادی است که با مجموعه ای از سوال های مرسوم، نظیر سوال های زیر هدایت می‌شود:

• مخاطبان به کدام یک از این مواد اطلاعاتی نیاز دارند؟
• مخاطبان چه چیزی را می خواهند بدانند؟
• چه چیزی را از قبل می دانند؟
• چه چیزی را خواهند فهمید؟
• از پذیرفتن چه چیزی امتناع خواهند کرد؟

با اینکه این سوال ها عادی هستند ولی دارای اهمیتند. دلایلی است که نشان می‌دهد همه‌ی انواع برنامه ریزی ها، مجموعه ای از معیارهای گزینش دارند که خاص خودشان است (ویندال و دیگران،1376، ص220).

معیارهای گزینش و ارزش‌های خبری

«گزینشگری مفهوم بسیار مهمی در رشته‌ی ارتباطات است. رسانه‌ها همیشه مشغول تاثیرگذاری بر یک پدیده و یا تاکیدزدایی از آن هستند. امروزه تاثیرات این تاکیدگذاری و تاکیدزدایی بیش از هر زمان دیگری آشکار شده است. هارولد دتیز، از صفت 'جهت گیری' (Bias) استفاده کرده و می گوید که هر رسانه ای به خودی خود، جهت گیری دارد. نیل پستمن می گوید: رسانه‌ها کارشان این است که ساختارهای واقعی را در زمان انتقال ارزش گذاری می‌کنند و با این کار، پدیده ای را مهم تر و پدیده دیگری را نازل تر نشان می‌دهند» (شکرخواه، 1382، ص183). کارکرد حرفه ای دروازه‌بان ها این است که تصمیمات عینی و منصفانه ای بگیرند که برای محصول خبری نهایی، سرنوشت ساز است. در بیشتر مطالعات مربوط به دروازه‌بانی، تلاش می‌شود تا فشارهایی که این تصمیمات را تحت تاثیر قرار می‌دهند و یا به مسیر تعصب و تبعیض می کشانند، بررسی شوند. معمولاً فشارها از عوامل زیر ناشی می شوند:

0. نظام ارزشی ذهنی خود دروازه‌بان ها، مانند دوست داشتن ها و دوست نداشتن های آنها
0. وضعیت کاری بلاواسطه‌ی آنها
0. آن دسته از نظارت های قانونی، دیوانسالارانه و تجاری شناسایی پذیر که تصمیمات دروازه بان ها را تحت تاثیر قرار می‌دهند (لربینکر،1376، ص178).

«میزان انتخاب خبرها بر اساس معیارهای ذهنی و قضاوت های شخصی و دستیابی به ارزش‌های خبری و بدان گونه که برنامه های خبری رسانه‌ها بر اساس آن عمل می‌کنند، از جمله اهدافی است که معمولاً در مطالعه‌ی نظریه دروازه‌بانی توسط محققان دنبال می‌شود» (مهرداد، 1380، ص135). تحقیقات برجسته‌سازی نشان می‌دهد مطالبی که به دفعات بیشتری از دروازه ها می گذرند، به نظر مخاطبان مهم تر می آیند (بروجردی علوی،1380، ص70).

امروزه گزینش خبر به یک تکنیک تبلیغاتی خبری تبدیل شده است و رسانه‌ها برای تاثیرگذاری بر مخاطبان، از این شیوه استفاده می‌کنند. اصل در این تکنیک، تصمیم‌گیری مخاطبان براساس اطلاعات دریافتی است. به مفهوم ساده‌تر، مخاطبان براساس اطلاعات به دست آمده، اقدام به تصمیم‌گیری می‌کنند، بنابراین زمانی که رسانه‌ها اخبار و اطلاعات را در جهت منافع خود انعکاس می‌دهند، مخاطبان نیز براساس همان اطلاعات در جهت منافع خود رسانه عمل خواهند کرد. رسانه‌های خبری در این تکنیک، تنها به گزینش اخبار مطلوب خود می‌پردازند و این اخبار را در اولویت اول قرار می‌دهند و به این ترتیب، اخبار مورد نظر بیشتر جلب توجه می کند. البته در این شیوه، دیگر عمل سانسور انجام نمی‌شود، بلکه اخبار ناخوشایند به صورت خلاصه یا ابتر پخش می‌شوند تا قابل استفاده برای مخاطب نباشد و مخاطب نتواند از آن برای تصمیمات مغایر رسانه‌ خبری استفاده کند.

فانکاوزر (Fankahouser) علاوه بر جریان واقعی رویدادها، فهرستی از پنج مکانیسم پیشنهاد کرده است که در تاثیرگذاری بر میزان توجه رسانه‌ها به یک موضوع دخالت دارند. این مکانیسم ها عبارتند از:

1. سازگاری رسانه‌ها با جریانی از رویدادها

2. گزارش افراطی رویدادهای مهم ولی غیرعادی

3. گزارش گزینشی جنبه های دارای ارزش خبری موقعیت هایی که به خودی خود دارای ارزش خبری نیستند

4. شبه رویدادها یا آفریدن رویدادهای دارای ارزش خبری

5. خلاصه رویدادها یا وضعیت هایی که رویدادهای فاقد ارزش خبری را به شیوه ای دارای ارزش خبری ترسیم می‌کنند (سورین و تانکارد، 1384، ص350).

فرایند گزینش رویداد و تبدیل آن به خبر فرایندی دو عنصری است: گزینش و استحاله.

در فرایند تبدیل شدن یک رویداد به یک خبر، بروز 'جانبداری' می تواند امری اجتناب ناپذیر باشد؛ یا به عبارت دیگر، جهان رسانه ای می تواند جهان واقعی نباشد، جهان رسانه ای شده، جهانی است که با قضاوت همراه شده است. پس به این ترتیب می توان گفت تا وقتی که پای خود رویداد در میان است، ارزش‌های خبری موجود در رویداد می توانند به امر گزینش رویداد برای تبدیل شدن به خبر تا حدودی کمک کنند، اما افزون بر این ارزش‌ها، می توان به دو دسته عناصر تاثیر گذار در زمینه‌ی عوامل استحاله کننده اشاره کرد:

0. عوامل درون سازمانی: مثل اهمال نظر آشکار و پنهان مدیریت خبر، تاثیر پذیری کادرهای درون رسانه ای از ارزش‌های جامعه‌ی خارج از رسانه، اعمال نظر خبرنگاران و گزینشگران درون رسانه و همچنین امکانات هر رسانه از لحاظ کمی و کیفی برای ارائه خبر.
0. عوامل برون رسانه ای: اعمال نظر منابع خبری، گروه‌های فشار، آگهی دهندگان، محدودیت های قانونی و اعمال نفوذ اشخاص حقیقی و حقوقی (شکرخواه، 1374، صص 83-82).

 «همزمان با تلاش خوانندگان برای تفکیک خبر از نظر و القائات، پژوهشگران پهنه‌ی ارتباطات معتقدند که در فرایند خبر، نحوه‌ی گزینش رویدادها برای خبرسازی، ساده سازی مقولات و دامن زدن به احساسات، به مثابه‌ی مکمل ارزش خبری عناصری هستند که دراستحاله رویدادها نقش دارند» (شکرخواه،1374، ص 86).

'استوارت هود' معتقد است که اکثر دروازه بانان رسانه‌ها، سیاست‌های دلخواه طبقات میانه را اجرا می‌کنند و در حقیقت، اجماع و وفاقی که ایجاد می‌کنند، معطوف به طبقه‌ی میانه است و گزینش و دروازه‌بانی آنان از همین منظر صورت می‌گیرد (شکرخواه، 1374، ص 90). این موضوع بدیهی است که علاوه بر نخبگان قدرت، آمیزه ای از نیروهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در کنترل جریان خبرها در تمامی مراحل شکل گیری، تولید، توزیع و اشاعه آن، حکم دروازه بانان خبری را ایفا می‌کنند (مولانا، 1371، ص38).

بنا به گفته شرام، امروزه دورازه بانان یکی از مهم ترین نقش ها را در امر ارتباط اجتماعی ایفا می‌کنند و معدودی از دروازه بانان مهم، قدرتی بس عظیم بر دیدگاه های ما نسبت به محیط مان اعمال می‌کنند. به همین جهت، کار پژوهش در ارتباط بر دروازه‌بانی نظر دارد که چه در مجراهای رسمی و چه در مجراهای غیر رسمی ارتباط، نسبت به شرکت کنندگان معمولی، تماس بیشتری با پیام دارند و در نظام های غیر رسمی، این دروازه بانان، ارتباط گران مرکزی در نظام های شایعه پراکنی به شمار می آیند و در شبکه ارتباط میان فردی نفوذ و قدرت دارند. در مجراهای رسمی این دروازه‌بانان همان گزارشگران، سردبیران خبر، سردبیران سرویس های مخابره خبر و نظایر آنها در رسانه‌های گروهی و روسای دوایر، روسای بخش ها، روسای هیئت مدیره و غیره در سازمان های رسمی هستند (بلیک و دیگران، 1378، ص138).

مک کوئیل می گوید شرایطی که بر فعالیت های رسانه‌ها اثر می گذارند، در گزینش نیز سهم دارند. او این روابط را چنین مشخص می‌کند:

• روابط با جامعه
• روابط با مشتریان، صاحبان و عرضه کنندگان
• روابط با منابع
• روابط درون سازمانی
• روابط با مخاطبان

مک کوئیل عقیده دارد که مفهوم 'دروازه' به گونه‌ی مرزی که رسانه را از محیط جدا می‌کند، تا اندازه ای گمراه کننده است، زیرا همه‌ی رسانه‌ها از جمع طیف وسیعی از اطلاعات، ناگزیر به گزینش عده ای هستند. او همچنان می گوید: «مفهوم دروازه‌بانی، با وجود مفید بودن و قابلیت هایی که برای کاربرد در بسیاری از موقعیت های رسانه ای دارد، از یک محدودیت درونی رنج می برد و آن این که چنین تلقی می‌شود که اخبار به صورت داستان و رویداد حاضر و آماده و بدون مشکل به دروازه رسانه می‌رسد و در آن جا پذیرفته و یا حذف می‌شود». مک کوئیل می افزاید که عوامل اصلی که بر انتخاب رویداد اثر می گذارند، مردم، زمان و مکان هستند. او از افراد و نهادهایی نام می برد که به دلایل خاص، مورد توجه و پوشش خبری قرارمی گیرند؛ همچنان به نظر او جاهایی که قدرت در آن ها متمرکز است، بی هیچ گفتگویی خبر آفرین هستند و رسانه‌ها همواره در چنین جاهایی خبرنگاران و نمایندگانی دارند. او از زمان نیز به مثابه عامل فشار بر انتخاب خبر نام می برد؛ زیرا خبر یعنی تازگی (مهرداد، 1380، صص139-135).

آنچه به خبر هویت می‌دهد، ارزش‌های آن است و این ارزش‌ها ساختار خبر را تشکیل می‌دهند. ارزش‌های خبری معیارهایی هستند که به کمک آنها می توانیم رویدادهای مناسبی را برای مخاطبان انتخاب کنیم. هر رویداد در وجود خود حاوی یک ارزش یا مجموعه ای از ارزش‌هاست. خصوصیت مهم ارزش‌های خبری این است که علاوه بر اینکه خبرنگار را در شناخت و فهم خبر (سوژه یابی) کمک می کنند، در تهیه و تنظیم خبر، خصوصاً لید خبر نیز او را یاری می‌دهند. اگر بپذیریم که خبر یک فرایند و جریان است که در طول زمان شکل می‌گیرد، این فرایند را با عنوان 'فرایند ارزش گذاری عناصر یک رویداد' تعریف می کنیم. زیرا رویدادهای فاقد ارزش، توان تبدیل به خبر را نزد خبرنگاران ندارند. فرایند ارزش گذاری تحت عنوان حرفه ای 'ارزش‌های خبری' به جریانی اشاره دارد که به انتخاب، ساخت و ارائه مناسب خبر در مطبوعات و رادیو و تلویزیون می پردازد: «ارزش‌های خبری به عنوان شیوه‌ی ممکن فکری درباره رویدادها، معمولاً با تعیین قواعد خبرنویسی توسط سازمان خبری تعیین می‌شود وحاصل نیازهای تولید در صنعت خبری سازمان ها است» (مسعودی،1381، ص18).

«در ماهیت هر رویداد، تعدادی از ارزش‌های خبری به نسبتی نهفته است. ارزشی که هر رویداد واقعی در ماهیت خود دارد، عینی ثابت و تغییرناپذیر است» (بدیعی، 1378، ص37). ارزش خبری یک رویداد تحت تاثیر عوامل متعددی است که شامل این موارد است: الف- با عطف توجه به گیرندگان خبر، رویداد مذکور در کجا اتفاق افتاده است. ب- میزان تاثیری که آن رویداد از نظر شخصی بر یکایک گیرندگان خبر دارد. ج- تضعیف یا برتری افراد درگیر در رویداد. د- و رقابت رویدادهای خبری درگیر درآن لحظه» (بلیک و دیگران،1378، ص67).

شولز تقسیم بندی متفاوتی از ارزش‌های خبری مطرح کرده است. تقسیم بندی وی شامل 19 عامل متفاوت است که به شش بخش تقسیم بندی می شوند. این عوامل به شرح زیر هستند:

1.  موقعیت اجتماعی: ملت برگزیده، نهاد اجتماعی برگزیده، شخص برگزیده

2.  تعیین هویت: مجاورت، قوم مداری، شخصیت سازی، هیجانات

3.  ظرفیت: تجاوز، جدال، ارزش‌ها، پیروزی

4.  هماهنگی: موضوع، کلیشه سازی، قابلیت پیشگویی

5.  وابستگی: نفوذ، مرتبط بودن

ج- پویایی ها: زمان تازگی خبر، شک، غیر منتظره بودن (پورنوروز، 1380، ص241).

فیلیپ گایار (Philip Gaillard (1369 ارزش‌های خبری را به سه دسته تقسیم می‌کند:

0. رویدادهای روز بودن: اهمیت و ارزش هر خبر از نقطه نظر روزنامه نگاری در این است که تازه باشد. مهم ترین و هیجان انگیزترین خبرها نیز اگر بعد از چند روز به دست خبرنگاران یا خواننده برسد، ارزش به مراتب کمتر از خبر ساده و ظاهراً بی اهمیتی است که در کوتاه ترین زمان ممکن در رسانه‌ها منعکس می‌شود.
0. اثرگذاری: این ضابطه در عین حال به اصل رویداد مربوط است؛ دامنه انعکاس آن زمان و مکان را نیز در بر می‌گیرد.
0. سودمندی: این ضابطه تا حدی پیچیده تر از دو ضابطه‌ی قبلی است، زیرا نه فقط با اصل رویداد، بلکه به طرز تلقی مردم نیز ارتباط دارد. اگر این ضابطه نادیده گرفته شود، همه‌ی رسانه‌های جهان شکل و محتوای مشابهی خواهند داشت.

گایار می گوید: علاوه بر این ضوابط، عوامل دیگری نیز مانند جنبه دراماتیک و فاجعه آمیز وقایع، یا اسم و شهرت عاملان یک رویداد و فاصله های جغرافیایی نیز در میزان اثرگذاری اخبار موثرند (صص 39-33).

هرمن و چامسکی (Chomsky and Herman (1377 عواملی را که در گزینش خبر در رسانه‌های آمریکایی تاثیر می گذارند، به پنج دسته (که می توان پنج نوع فیلتر نامید) تقسیم بندی می‌کنند:

0. میزان تمرکز مالکیت وسایل ارتباط جمعی
0. اعتقاد و وابستگی وسایل ارتباط جمعی به اخبار و اطلاعاتی که دولت، سازمان های مهم تجاری و متخصصین صاحب نام به عنوان منابع اصلی ارتباطی و خبری در اختیارشان می گذارند
0. منابع خبری وسایل ارتباط جمعی: وسایل ارتباط جمعی به عنوان منبع اطلاعات قرار می گیرند
0. انتقاد از وسایل ارتباط جمعی
0. ضدیت با کمونیسم (ص22).

معیار ها و ضابطه های انتخاب اخبار از نظر معتمد نژاد (1372) نیز دو دسته است:

الف) معیارهای عینی: آنهایی هستند که با واقعیات مادی و قابل درک منطبق هستند. به عبارت دیگر، جنبه منطقی و عقلانی دارند و افراد با معلومات و تحصیلات بالا بیش از عامه مردم به آنها توجه می‌کنند. معیارهای عینی به سه دسته تقسیم بندی می شوند:

0. اهمیت ذاتی: منظور از اهمیت ذاتی، ارزشی است که در طبیعت برخی وقایع وجود دارد و وقایع دیگر فاقد آن هستند. با توجه به این موضوع می توان رویدادهای اجتماعی را به 'مهم'، 'نسبتاً مهم'، 'کم اهمیت' یا 'بی اهمیت' تقسیم کرد.
0. مجاورت: به دو دسته مجاورت جغرافیایی و مجاورت معنوی تقسیم بندی می‌شود.
0. ندرت: شامل دو دسته است؛ ندرت مطلق: اینگونه اخبار شامل وقایع است که نظیر آن در تاریخ به وجود نیامده است مثل سفر انسان به کره ماه. ندرت نسبی: شامل وقایعی است که هنوز کمیاب و کم نظیر هستند مثل سقوط هواپیماها

ب) معیارهای شخصی: آنهایی هستند که بر خلاف معیارهای عینی، جنبه منطقی و استدلالی ندارند، بلکه با احساسات و عواطف و جنبه های روانی وجود انسان سروکار دارند و به طور کلی علاقه ها و توجهات شخصی افراد را تحریک می‌کنند (ص291).

 چانان ناوه (2003) می گوید: معیارهای اصلی مربوط به ارزش‌های خبری، در گزینش وقایع و رویدادها و خلق انواع اخبار به ترتیب زیر هستند:

• ایدئولوژی به عنوان گرایش مهم سردبیر خبر 
• تازه و شگفت‏ انگیز بودن خبر 
• اخبار باید مهم باشد، جنبه بین المللی داشته باشد و باید از نظر رهبران و جوامع به نخبگان قدرتمند جهانی اشاره کند 
• وقایع خشونت‏ آمیز و به تعبیر دیگر، وقایع منفی پوشش بهتری خواهند داشت
• برای جوامع و ملت هایی که رسانه‌ها آنها را تحت پوشش قرار می‌دهند، باید وقایعِ مربوط به این ملت ها را منعکس کرد و این وقایع از نظر پوشش قابل دسترسی باشد
•  نهایتا روزنامه‏ نگاران دنبال وقایعی هستند که مطابق با الگوهای خبری پیشین، شناخته شده و مانوس باشند

در مورد رسانه‌های جریان اصلی غرب، چند شاخص مهم برای تعیین ارزش‌های خبری ایفای نقش می‌کنند:
(http://nedads.com/2006/11/26/04,56,32)

- پایگاه قدرت و نقش فرد در واقعه
- ارتباط شخصی با گزارشگر
- محل رخداد
- موقعیت قدرت
- قابل پیش‌بینی بودن و یا روزمره بودن
- همخوانی با مخاطب هدف
- زمان و اولیت زمانی
- زمان‌بندی در فرآیند خبررسانی
- اختصاصی بودن ('ارزش‌هایی که تغییر می کند'،1385).

شومیکر و ریز  (Shomaker and Rise) بر اساس کار هربرت گنز (Herbert gans) و تار گیتلین (Todd gitline)، پنج دسته‌ی اصلی از اثر بر محتوای رسانه‌ها را به ترتیب مطرح کرده اند:

0. اثرهای ناشی از فرد فرد کارکنان رسانه‌ها: از جمله این اثرها، ویژگی های کارکنان ارتباطی، زمینه های شخصی و حرفه ای، نگرش‌های شخصی و نقش های حرفه ای است.
0. اثرهای مربوط به رویه های رسانه‌ها: آنچه که به رسانه‌های جمعی می‌رسد، تحت تاثیر اعمال روزانه ارتباط گران از جمله مهلت اتمام کار و سایر محدودیت های زمانی، ضرورت های مربوط به فضا در یک نشریه، ساختار هرم وارونه برای نوشتن گزارش خبری، ارزش‌های خبری، معیار عینیت و اتکای گزارشگران به منابع رسمی است.
0. نفوذهای سازمانی بر محتوا
0. اثر و نفوذ بر محتوا خارج از سازمان های رسانه ای: این نفوذ ها، گروه‌های ذینفع که در جهت (یا در مخالفت با) انواع خاصی از محتوا اعمال نفوذ می‌کنند، اشخاصی که شبه رویدادها را خلق می‌کنند تا پوشش رسانه‌ها را بگیرند و حکومت را که به طور مستقیم و از طریق قوانین افترا و پرده دری، محتوا را تنظیم و تابع مقررات می‌کند، در بر می‌گیرد.
0. اثر ایدئولوژی: در آمریکا «عقیده به ارزش نظام اقتصادی سرمایه داری، مالکیت خصوصی، سودجویی کارآفرینان و بازارهای آزاد» است.

شومیکر و ریز، این عوامل را 'سلسله مراتب نفوذها' (Hierarchy of  influences) می خوانند که ایدئولوژی در راس سلسله مراتب قرار می‌گیرد و از صافی دیگر سطوح می گذرد و به پایین می‌رسد (سورین و تانکارد،1384، ص353).

نقش تقویمی رسانه‌ها

کارکرد صحنه پردازی در رسانه‌ها که با توجه به نقش تقویمی آنها تحلیل شده است، در سال های 1970 توسط متخصصان آمریکایی در علوم سیاسی پیشنهاد شد. در نقطه‌ی شروع تحلیل، دو نظر وجود دارد: یکی اینکه رخدادها آن قدر فراوانند که رسانه‌ها نمی توانند به همه‌ی آنها توجه یکسان نشان دهند، دوم اینکه عموم نمی توانند تمام آنچه را که از رسانه‌ها می‌رسد، هضم کنند و به اجبار، نوعی گزینش در میان رخدادها انجام می‌گیرد. به این دلیل است که رسانه‌ها برای ارائه‌ی رخدادها، از تقویم استفاده می‌کنند و برای عرضه‌ی موضوعات ترتیب قائل می شوند.

آنچه در بطن این دو نظریه وجود دارد، تقویم یا برنامه ریزی برای افکار عمومی است. مک کامز و شاو ، صاحبان اصلی مفهوم تقویم، اعلام داشتند که ممکن است دراغلب اوقات مطبوعات موفق نشوند به افراد بگویند چه فکر کنند، اما با تاثیر فوق العاده ای که بر آنها دارند، می توانند بگویند به چه چیز باید فکر کنند. از این رو پژوهشگران به طرح فرضیه زیر دست زدند: چنانچه درست باشد که رسانه‌های همگانی در جهت دادن به گرایش‌ها و رفتارهای عامه یا شدت بخشیدن به آنها تاثیر ناچیزی دارند، باید دانست که با برنامه‌ریزی های زمان بندی شده‌ی خود در عرصه‌ی رخدادها، موفق می شوند بر گرایش‌های مردم به موضوع های سیاسی تاثیر بگذارند (لازار، 1385، ص138).

دو نوع کنترل در دروازه‌بانی

در فرایند دروازه‌بانی، یکی از انواع کنترل ها، کنترل فیدبک یا کنترل پس فرست (Feedback control) است. رسانه‌ها چه در درون خود و چه در چارچوب نقش اجتماعی خود، فیدبک ها را کنترل می‌کنند. پژوهشگران متعددی هستند که معتقدند کارکرد کنترل فیدبک رسانه‌ها در قالب مفاهیمی مانند: نظارت و یا رکن چهارم تجلی می یابد. از دیدگاه آنان، این نوع از کنترل فیدبک در جوامع پلورالیستی نقش مهمی را ایفا می‌کند. در هر صورت، این نقش نظارتی (Surveillance) برخاسته ازکنترل فیدبک، یکی از انواع کنترل هاست که در دروازه‌بانی طرف توجه قرار می‌گیرد.

فرایند دوم در دروازه‌بانی، کنترل توزیع (Distribution control) است. در این نوع از کنترل، دانش و اطلاعات می تواند در یک جا جمع شده و یا به طور انتخابی توزیع شود. عدم توزیع و یا بازسازی اطلاعات در مرحله‌ی توزیع، هر دو می تواند به نحوی از انحا در حفظ یک سیستم موثر واقع شود. در این مرحله، زمان توزیع اطلاعات نیز می تواند نقش مهمی ایفا کند. دسترسی سریع تر و یا دیرتر به اطلاعات، هر دو پیامدهای خاص خود را دارد. هر دو فرایند کنترل فیدبک و کنترل توزیع در امر دروازه‌بانی در عرصه تبادل دانش - نه فقط اطلاعات- نیز مصداق دارند (شکرخواه، 1380، ص35).

اکنون شاهد دو نگره‌ی متضاد در دروازه‌بانی هستیم. از یک سو نظریه پردازان متکی بر فرهنگ، از یک شرایط تازه مبتنی بر گفتگوی بین المللی و تقویت اقلیت ها در شرایط جهانی شدن سخن به میان می آورند و از دیگر سو، اقتصاد دانان سیاسی از احیای دوباره‌ی سرمایه داری و پیروزی همگن سازی و خلع سلاح دموکراسی ها به جهانیان خبر می‌دهند.

دروازه‌بانی در نگره‌ی اول، رو به مرگ و در نگره‌ی دوم، در حال تحکیم مواضع خود است. اما به نظر می‌رسد هیچ یک از این دو نگره قادر نیستند به راحتی همدیگر را حذف کنند. اینترنت فضای تازه ای را در این زمینه به وجود آورده است؛ اینترنت یکی از مدارک نگره‌ی اول در زمینه مرگ دروازه‌بانی است اما هنوز قدرت و سرمایه در تولید اطلاعات، حرف اول را می زند. این درست است که وقتی همه اطلاعات قابل عرضه است، نقش دروازه بانان کمرنگ می‌شود، اما نباید فراموش کرد که آنکه قدرت تولید بیشتری در زمینه اطلاعات دارد، در عین تولید کلان خود، دروازه‌بانی نیز می‌کند (شکرخواه،1380، ص37).

عده ای ناقوس مرگ دروازه‌بانی را می نوازند و برخی دیگر، از احیای دوباره دروازه‌بانی خبر و رسانه سخن می رانند. به عبارت دیگر، نظریه پردازان فرهنگ گرای سیاست محور، گفت و گوی فرهنگ ها را پایان دوره‌ی اقتدار صاحبان رسانه می دانند و بر این باورند که جهانی شدن، زمینه ساز دیدگاه‌های بومی و محلی است. دسته ای دیگر، از حیات دوباره‌ی سرمایه داری، دموکراسی غیر مستقیم، جامعه مدنی کلیشه ای و فرهنگ وارداتی خبر می‌دهند. در رویارویی حیات یا ممات دروازه‌بانی خبر، میزان تولید اطلاعات، سنجش صواب یا ناصواب بودن نظریه های مذکور است. قاعده 'محدودیت در عین توانگری' از اصول نانوشته‌ی دروازه‌بانی در خبر و رسانه است. به عبارت دیگر، اینترنت به عنوان تحفه ای جهانی، همه‌ی شئون حیات سیاسی اجتماعی انسان رسانه ای را در بر گرفته است، لیکن فقدان دانش فنی و امکانات سخت افزاری در کشورهای در حال توسعه، مانع تولید خبر و اطلاعات شده است. این در حالی است که کشورهای توسعه یافته به خوبی از آن بهره مندند و این خود نوعی دروازه‌بانی در خبر و رسانه محسوب می‌شود (ملکی،1383، ص18).  

در حال حاضر، سایت های معتبر امکاناتی را فراهم آورده اند که کاربران با تکیه بر آن ها می توانند صرفاً مطالب مورد نظر خود را دریافت کنند و این یک نوع جدید دروازه‌بانی است که اینترنت خالق آن بوده است. نکته‌ی دیگر در باب تغییر شکل دروازبانی در رسانه‌های اینترنتی، این است که وقتی امکان ارایه همه‌ی اطلاعات در اینترنت وجود داشته باشد، نقش دروازبانان سنتی کم رنگ می‌شود، اما در عین حال باید به این مسئله هم توجه کرد که تولید اطلاعات در شبکه‌ی جهانی نیز نیاز به سرمایه دارد و کسانی که به واسطه‌ی اقتصاد قوی، قدرت تولید بیشتری در زمینه اطلاعات داشته باشند، می توانند در حین تولید کلان، خود دروازه‌بانی هم بکنند. به نظر می‌رسد هنگامی دروازه بانان و دروازه ها  در کوتاه مدت نقش کمرنگ تری خواهند یافت، که رقابت در تولید و توزیع اطلاعات و به عبارت دیگر، رقابت در کنترل پس خورد و کنترل توزیع  اطلاعات، بسیار شانه به شانه باشد (شکرخواه، 1380، ص37).

 دروازه‌بانی خبری و محیط جدید رسانه ای

ظهور یکباره رسانه‌های تعاملی در نیمه دوم دهه 1990، توجه صاحب نظران حوزه ارتباطات را به خود جلب کرده است. استفاده از رسانه‌هایی چون اینترنت باعث شده است تا مخاطبان سنتی پیام های رسانه ای، بتوانند خود نقشی فعال در خلق این پیام ها داشته باشند. با این وجود، مخاطبان تنها کسانی نیستند که از این تغییرات تأثیر پذیرفته اند. فرستندگان سنتی پیام های رسانه ای که همان روزنامه نگاران هستند، از طرفی با شیوه های جدید ارسال اخبار و اطلاعات آشنا شده اند و از طرف دیگر، نقش خود را در فرایند ارتباط دچار تغییر و تحولی بنیادی یافته اند. آنچه جمع آوری و ارائه اخبار را چه در سطح ملی و چه در سطح جهانی تحت تاثیر قرار می‌دهد، توانایی مخاطب در انتخاب اخباری است که مورد علاقه اش قرار دارد. بر خلاف اخبار رادیو یا تلویزیون که شنونده یا بیننده در آن نقش فعالی ندارد، مخاطب اینترنتی می تواند با استفاده از امکان جست و جو، اخبار دلخواه خود را پیدا کند (پریدمور، 1383، ص244).

شاید این گونه به نظر برسد که با گسترش اینترنت، دیگر جایی برای فرایند دروازه‌بانی باقی نمانده باشد. اینترنت بهترین نمونه برای اشاره به رسانه‌های پسامدرن است. دیگر لازم نیست کاربران اینترنت برای دستریی به اطلاعات مورد نیاز خود، منتظر پردازش و بسته بندی شدن آن ها بمانند. با وجود این که مطالعات و پژوهش های اندکی، به وجود فرایند دروازه‌بانی در محیط آنلاین اشاره کرده اند، شواهد موجود حاکی از آن است که نه تنها فرایند دروازه‌بانی ناپدید نشده است، بلکه خود را با شرایط جدید نیز وفق داده است. در واقع دست اندر کاران حوزه ارتباطات، باید در تعریف خود از مفهوم دروازه‌بانی تغییراتی دهند و آن را با شرایط جدید سازگار سازند.

فرآیند دروازه‌بانی

در این بخش، عواملی را که باعث می‌شود یک خبر مورد توجه ارتباط گر قرار بگیرد، مشخص می کنیم. این عوامل شامل این موارد است:
1. راه های ورود خبر به مجرا
2. نیروهای دو طرف دروازه
3. مشخصات موضوعات خبری
4. ارزش‌ها و نگرش‌های شخصی فرد گزینشگر (بروجردی علوی، 1380، صص 69-67).
هر یک از این عوامل را به اختصار توضیح می دهیم:

1. راه های ورود خبر به مجرا: اطلاعات از طریق مجراهای گوناگون به سازمان های خبری می‌رسد. سیگال  (Sigal) درسال 1973، راه های ورود خبر به مجرا را به سه دسته تقسیم کرد:

0. مجراهای عادی
0.  مجراهای غیررسمی
0. اخبار تولیدی

1/1. مجراهای عادی: شامل جریانات رسمی مثل محاکمات، مسائل دادگاه ها، مسائل انتخابات، بیانیه های مطبوعاتی که ازطریق رادیو و خبرگزاری رسمی به اطلاع می‌رسد، کنفرانس‌های خبری ازجمله خلاصه گزارش‌های خبری که به وسیله سخنگویان رسمی و مصاحبه هایی که توسط سخن پراکنی ها ارائه می‌شود و وقایعی که جبنه فوریت ندارد، مثل سخنرانی‌ها و جشن‌ها.

2/1. مجراهای غیررسمی: شامل گزارش‌های خبری ازسایر سازمان های خبری و دستوراتی نظیر بخشنامه ها.

3/1.  اخبار تولیدی: اخباری هستند که توسط کادر خبری یک سازمان ارتباطی تهیه می شوند.

2. نیروهای دو طرف دروازه: همان طورکه ذکر شد، یکی از اندیشه های اصلی لوین این بود که عواملی در دو طرف دروازه وجود دارند که تمایل دارند جهت تصمیم را عوض کنند. اگر خبری از دروازه رد شد، عامل منفی تبدیل به مثبت می‌شود و یا بالعکس. مثلاً رویدادی در منطقه ای دوردست که شبکه تلویزیون در آنجا خبرنگار ندارد، اتفاق می افتد. مسئله نداشتن خبرنگار، دوری راه و هزینه زیاد تهیه خبر از آنجا، عوامل منفی هستند، ولی اگر مقامات اجرایی فکر کنند که این موضوع آنقدر مهم است که هزینه گزاف هم می تواند برای آن صرف شود، تمام عوامل منفی قبلی تبدیل به عامل مثبت می شوند، چون شبکه، پول زیادی برای به دست آوردن آن اخبار خرج کرده، پس احتمال زیاد دارد که از دروازه های پیاپی بعدی با موفقیت بگذرد و به صورت برجسته، در بهترین زمان ممکن مثلاً در اخبار غروب تلویزیون پخش شود.

3. مشخصات «موضوعات خبری»: بعضی از خبرها، به طور مشخص دارای ارزش خبری بیشتری از سایر خبرها هستند. در مورد ارزش‌های خبری مختلف، فهرست‌های گوناگونی تهیه شده ولی ارزش‌های زیر در همه فهرست ها به چشم می خورند:

تازگی، مجاورت، اهمیت، دربرگیری، علایق، درگیری، تضاد، احساسات، نوظهوری، استثناء و شگفتی.

4. ارزش‌ها و نگرش‌های شخصی فرد گزینشگر: سوال این است که گزینشگر، چه نوع ارزش‌ها و نگرش‌هایی را به خود به دروازه می آورد؟ در پاسخ به این سوال، وایت در سال 1950 گفته بود که نگرش‌ها و ارزش‌های شخصی 'آقای دروازه' تاثیر زیادی بر روی انتخاب دارد. این نظریه به وسیله فلیگل  (Flegel) و شفه (Shaffee) تایید شد. آنها در مورد دو روزنامه محافظه کار و لیبرال مطالعه کردند. ازگزینشگران روزنامه سوال شد که 'تحت تاثیر کدام یک از عوامل زیر قرارگرفتند: نگرش‌های شخصی، خواست ها و نیازهای مخاطبان، ادیتورها یا صاحبان آگهی ها؟' خبرنگاران هر دو روزنامه اذعان داشتند که در درجه اول، تحت تاثیر نگرش‌های خود و در مرحله بعد، ادیتورها و سپس خوانندگان و در مرحله آخر، صاحبان آگهی ها هستند. به این ترتیب آنها عامل فشار خارجی را منکر شدند. از این گزارش چنین نتیجه گرفته شد که یک گزارشگر حرفه ای، باید اول تعصب‌های خودش را بشناسد و بعد سعی کند که آنها را درگزارش‌های عینی مهارکند.»

 نقش اجتماعی «دروازه‌بانی خبر»

فرآیند دروازه‌بانی فرآیند خلق واقعیت‌های اجتماعی است. اگر یک رویداد توسط دروازه بان رسانه ای که ما ازآن استفاده می کنیم رد بشود، آن رویداد جزء واقعیت های اجتماعی ما نخواهد شد ولی اگر یک رویداد از دروازه بگذرد و منتشر شود، نه تنها برای ما به عنوان مخاطب تبدیل به واقعیتی اجتماعی می‌شود، بلکه به شدت بر جهان بینی ما نیز تاثیر خواهد گذاشت. تاثیر برداشت های دروازه بانان از واقعیت های اجتماعی بر روی مخاطبان، بدیهی ترین تاثیر دروازه‌بانی بر روی شناخت مخاطبان و شکل دهی جهان بینی آنان است. این موضوع 'نقشه‌های شناختی' نامیده می‌شود. اطلاعاتی که از دروازه گذشت، جزیی از واقعیات اجتماعی می‌شود و توانایی آن را دارد که نگرش‌های مخاطبان را تحت تاثیر قراردهد. باید به این نکته توجه داشت که فرآیند دروازه‌بانی خبر، بر نگرش‌ها و افکار عمومی اثر می گذارد؛ به شرطی که پیام‌های حمایت کننده و متضاد و هر دو از دروازه بگذرند. مثلا توانایی نیروی نظامی امریکا درکنترل دسترسی به اطلاعات مربوط به جنگ 1991 خلیج فارس، حجم عظیم مطالب خبری را در مورد درگیری آمریکا در جنگ کاهش نداد. اما تعداد بسیار کمی از این مطالب منفی بود. نه تنها جنگ در رأس مسائل عمومی قرار داشت، بلکه بعد از جنگ میزان مقبولیت جورج بوش در افکار عمومی به سطح بی سابقه ای رسید.

بسیاری از مقوله ها یا رویدادهایی که تحت پوشش قرار نمی گیرند، برای بسیاری از اعضای جامعه مخاطبان وجود ندارند. وجود یک صنعت تبلیغاتی گسترده در ایالات امریکا بر پایه این فرض استوار است که پوشش رسانه ای، قدرت موقعیت و اعتبار را به آن افراد و سازمان‌هایی می‌دهد که راه خود را در رسانه‌ها بازکنند (بروجردی علوی، 1380، ص70).

نظریه پردازی «دروازه‌بانی خبر»

موضوع مهم در ساختن نظریه برای دروازه‌بانی خبر، تعیین سطح سنجشی است که نظریه برآن بنا می‌شود. به عبارت دیگر در این مورد، پیچیدگی واحد های اجتماعی مطالعه می‌شود. طیف سطوح سنجش، از تک تک افراد تا یک ملت متفاوت است. ما در این قسمت پنج سطح تحلیل را مشخص می کنیم:

1. ارتباط گر به عنوان یک شخص
2. شیوه ها ورویه های کارمطبوعاتی
3. سطح سازمانی
4. سطح نهادی واجتماعی
5. سطح نظام اجتماعی

عقاید لوین به این نظریه منتهی می‌شود که دروازه‌بانی فرآیندی است که بر سطح فردی تحلیل عمل می کند. به این معنی که یک شخص دروازه را باز می کند و می بندد. شرام عقیده داشت که جریان خبرها از طریق سازمان مورد بررسی قرارمی گیرند.

1. سطح فردی: سؤال این است که افراد تا چه اندازه در انتخاب خبرها نقش دارند و مسئول هستند؟ این نقش و مسئولیت، برحسب نوع سازمان ارتباطی متفاوت است. نتیجه یک کار تحقیقی که درسال 1989 انجام شد، نشان می داد که دروازه بانان تلویزیون درکارخود دارای خود مختاری بیشتری نسبت به همتایان خود در روزنامه ها هستند. وقتی که ما دروازه بان را به عنوان یک شخص درنظر می گیریم، باید به یک رشته عواملی که با او مرتبط هستند، توجه کنیم که عبارتند از: الگوهای تفکر، استراتژی تصمیم گیری، مشخصات شخصیتی، زمینه ها، ارزش‌ها، تجارب شخصی و رهگشایی شناختی (Cognitive Heuridtic).

2. شیوه ها ورویه های کار مطبوعاتی: همان طور که لوین فرآیند دروازه‌بانی را توصیف کرده، حرکت در یک مجرا، از دروازه ای به دروازه دیگر، به وسیله یک دروازه بان و از طریق یک رشته قوانین بیطرف که به آنها 'قوانین کار روزمره ارتباطی' می گویند، کنترل می‌شود. این قوانین عبارتند از: اعمال تکراری، طرح ریزی شده و روشمند که دست اندرکاران رسانه‌ها برای انجام کار روزانه شان از آنها استفاده می کنند. این قوانین عادی، نه تنها برای جمع آوری، پردازش و انتقال خبر به کار می رود، بلکه برای ارتباطات میان فردی هم کاربرد دارد.

3. سطح سازمانی: اگرچه شیوه های کار مطبوعاتی در بسیاری از سازمان های ارتباطی به صورت مشترک وجود دارد، ولی عوامل مورد نظر ما، عواملی هستند که درسازمان های مختلف متفاوتند. مطالعه دروازه‌بانی در سطح سازمان ضروری است؛ چرا که سازمان و شیوه های کار هستند که خبر را می سازند. این سازمان ارتباطی است که افراد را استخدام و قوانین را وضع می کند. توانایی استخدام و اخراج، یکی از بزرگ ترین قدرت های سازمان است و این امکان را به سازمان می‌دهد که آینده را شکل دهد و گذشته را تغییر دهد. از نقطه نظر سازمان، 'دروازه بان موفق' کسی است که علایق سازمان را کاملاً بفهمد. اگر یک سازمان، طریقی را که 'دروازه' عمل می کند نپسندد، دروزاه بان را اخراج می کند.

4. سطح نهادی- اجتماعی خارج از رسانه: باید در نظر داشت که یک سازمان ارتباطی درون یک نظام اجتماعی و درکنار سایر نهادهای اجتماعی قرار دارد که بسیاری ازآنها برکار دروازه‌بانی تاثیر می گذارند. برای مثال: منابع خبر، مخاطبان، سایر رسانه‌ها، روابط عمومی ها و دولت.

5. سطح نظام اجتماعی: دروازه‌بانی خبر، وابستگی های مشخصی به نظام اجتماعی دارد. لوین درسال 1947، برای اولین بار، دروازه‌بانی را فرآیندی دانست که باعث تغییر اجتماعی می‌شود. بعضی از عواملی که یک دروازه را محاصره کرده اند، بر روی سطح تحلیل نظام اجتماعی اثر می گذارد و پایه و اساسی برای سایر سطوح تاثیر فراهم می کنند. چند متغیر در سطح نظام اجتماعی عبارتند از: فرهنگ، ساختار اجتماعی، ساختار علایق و ایدئولوژی (بروجردی علوی، 1380، صص 71و72).

شاید بتوان گفت که امروزه کمترین نقش دروازه‌بانی را، به ویژه در جهان سوم، خود روزنامه نگاران بر عهده دارند، زیرا مختار و مخیر در انتخاب و انتشار اخبار واقعاً دلخواه مردم نیستند. آنان در بسیاری از موارد، علی رغم تشخیص این موضوع که بعضی از خبرها بسیار مورد علاقه مردم است، به علل گوناگون قادر به انتشار آنها نیستند. به طورکلی سه گروه را می توان به عنوان دروازه سازان عمده خبر نام برد:

گروه اول: هیات حاکمه و سیاستگذاران که به انحاء مختلف، جلو انتشار آنچه را که به صلاح خود نمی بینند، می گیرند. گر چه این کار در بسیاری از اوقات تحت پوشش حفظ منافع ملی صورت می‌گیرد، ولی عملاً در اکثر موارد و در غالب کشورها، در خدمت حفظ قدرت و مشروع جلوه دادن وضعیت موجود است. 

گروه دوم: بخصوص در عصر ما، سرمایه داران و صاحبان قدرت های مالی و تامین کنندگان هزینه های مطبوعات از طریق آگهی ها هستند.

گروه سوم: مدیران و سردبیران مطبوعات جهان سوم هستند که در بسیاری از موارد انتصابی اند. خطر این عامل، از سانسور مستقیم بیشتر است، زیرا ظاهراً حکومت را آزادیخواه و مدافع آزادی مطبوعات قلمداد می کند، اما در عمل تاثیر منفی آن بر عملکرد مطبوعات از سانسور مستقیم بیشتر است. 

اینها دروازه سازان اصلی هستند اما دروازه بانان فرعی هم وجود دارند. درحالی که مردم باید دروازه سازان اصلی باشند، ولی اغلب به صورت کمرنگ و ظاهری به خواسته های شان توجه می‌شود و نقش ضعیفی را در این فرآیند ایفا می کنند. سایر عواملی که بر فرایند دروازه‌بانی اثر می گذارند عبارتند از:

1. ضعف آموزش روزنامه نگاری وآگاهی های اجتماعی روزنامه نگاران
2. فقدان استقلال حرفه ای روزنامه نگاران و وابستگی مالی آنها به سازمان ارتباطی
3. سطح سواد و آگاهی‌های عمومی جامعه
4. نبود امنیت کامل قضایی و اجتماعی روزنامه نگاران
5. مسائل و مشکلات اقتصادی حاکم بر جامعه (بروجردی علوی، 1380، ص 73).

مدل های دروازه‌بانی

چهار مدل دروازه‌بانی از نظر دوریس گریبر (Doris grabber) عبارتند از:

0. مدل آیینه ای (Mirror Model): اخبار باید انعکاس دقیقی از واقعیت باشد.
0. مدل حرفه ای (Professional Model): حرفه ای های رسانه باید خودشان را در معرض حوادثی که در گوشه و کنار جهان اتفاق می افتد، قرار دهند و مهم ترین و جالب ترین وقایع را برای پخش انتخاب کنند.
0. مدل سازمانی (Organization Model): این مدل می گوید که تعیین ارزش خبری مناسب، بر اساس فشارها و فرایندهای سازمانی در کسب و کار خبری است. این مدل، بر افزایش تعداد مخاطبان تلویزیون تمرکز دارد.
0. مدل سیاسی (Political Model): این مدل فرض را بر این قرار داده است که تصمیمات خبری بر اساس تمایلات سیاسی افراد درگیر در این گونه مسایل است (نخبگان دموکرات به گرایشات لیبرالی و دموکرات های مردمی به گرایشات محافظه کارانه معتقدند). (Media Agenda-Setting/ Models of Gatekeeping, nd)

مدل باس (Buss)

باس درسال 1969 فکرش را بدین صورت مطرح کرد که تمام دروازه بانان به یک شکل، عمل دروازه‌بانی را انجام نمی‌دهند. او مدلی ارائه کرد و آن را 'جریان داخلی دو مرحله ای دروازه‌بانی' نامید. دروازه به دو دسته تقسیم می‌شود: یک دسته 'خبر جمع کن‌ها' (News gathers) هستند، شامل نویسندگان، گزارشگران و سردبیران محلی و کارشان این است که اخبار خام را که از مجراهای گوناگون به دست آنها می‌رسد، تنظیم می کنند. دسته دوم 'پردازندگان خبر' (News processors) هستند. که خبر تنظیم شده را به محصول نهایی آماده برای چاپ تبدیل می کنند. 'پردازندگان خبر' شامل سردبیران کل، مصحح ها و مترجمان هستند‌. (نمودار یک)

 مدل وستلی و مک لین

در سال 1957 وستلی و مک لین، مدلی ارائه کردند که تلفیقی بود از نظریه ای که دروازه‌بانی خبر را یک فعالیت سازمانی می دانست، با نظریه ABX نیوکام. (نمودار 2)

در این مدل X نشانه‌ی هررویداد و واقعه ای در محیط اجتماعی است که در مورد آنها از طریق رسانه‌ها ارتباط صورت می‌گیرد وA، نقش مبلغ و حمایتی دارد و اشاره دارد به افراد یا سازمان هایی که درباره x حرفی برای گفتن دارند. A می تواند یک سیاستمدار، تبلیغات چی یا منبع خبر باشد. به طور کلی، A یک ارتباط گر هدفمند  (Purposive Communicator) است. C یک سازمان رسانه ای یا افراد داخل آن سازمان است. او برحسب ' نیازهای مخاطب' X های مختلف را مستقیما و یا از طریق A دریافت می کند و به عبارتی ' ارتباط گر غیرهمدفمند' است. B یا گروه مخاطبان نیز کارگزینشگری را ادامه می‌دهد و در میان اخبار ارائه شده، با توجه به نیازهای خبری خود، عمل گزینش را انجام می‌دهد (نصراللهی، 1382، ص42).

مدل ویندال و مک کوئیل

در سال 1981 مدل دروازه وایت توسط ویندال و مک کوئیل به صورت نمودار زیر نشان داده شد:

در این مدل، دروزاه بان می تواند یک یا چند نفر باشد که به طور هماهنگ عمل می کنند. دروازه‌بانی خبری، ماهیتی بسیار درونی و ذهنی دارد و عملکرد آن براساس تجربیات، نگرش ها و انتظارات شخص دروازه بان است. محدودیت این مدل این است که به این موضوع توجه نکرده که چند دروازه بان، نقطه نظرهای متفاوتی درباره‌ی جمع آوری، شکل دهی و نحوه‌ی ارائه پیام خواهند داشت.

 منابع

1. بدیعی، نعیم (1369). معیارهای گزینش خبر: کدام خبر،چرا؟ فصلنامه رسانه، شماره1، سال اول.

2. بدیعی،نعیم؛ قندی، حسین (1378). روزنامه نگاری نوین، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.

3. بروجردی علوی، مهدخت (1380). دروزاه بانی خبر چیست و دروازه بانان کیستند؟ روزنامه نگاری حرفه ای، مجموعه مقالات، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.

4. بلیک، رید؛ هارولدسن، ادوین (1378). طبقه بندی مفاهیم در ارتباطات (مسعود اوحدی،مترجم). تهران: انتشارات سروش. (نشر اثر اصلی بی تا).

5. پرید مور، جف (1383).  الفبای کار در رسانه‌ها (بیتا غفاری، مترجم). تهران: موسسه انتشاراتی روزنامه ایران. (نشر اثر اصلی 2000).

6. پور نوروز، منیژه (1380). ارزش‌های خبری. فصلنامه پژوهش و سنجش، شماره 27،سال هشتم.

7. چانان ناوه (2003). نقش رسانه در تصمیم ‏گیری سیاست خارجی: یک چارچوب نظری. گلوبال مدیا ژورنال (بهنام رضا قلی زاده و حسین بصیریان، مترجمان). از:

http://dcsfs.ut.ac.ir/gmj/1-2.asp                   

8. دادگران، محمد (1379). مبانی ارتباطات جمعی، تهران: انتشارات فیروزه.

9. ساروخانی، باقر (1371). جامعه شناسی ارتباطات، چاپ سوم، تهران: انتشارات اطلاعات.

10. سورین، ورنر؛ تانکارد، جیمز (1384). نظریه های ارتباطات(علیرضا دهقان، مترجم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران. (نشر اثر اصلی بی تا).

11. شکرخواه، یونس (1374). خبر، چاپ اول، تهران: انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.

12. شکرخواه، یونس (1380). 'خبر، رسانه‌های خبری و کنترل دروازه ها'، فصلنامه پژوهش و سنجش، شماره27، سال هشتم.

13. شکرخواه، یونس(1382). جنگ روانی: صورت شدید انگاره سازی. فصلنامه پژوهش و سنجش، شماره 34، سال دهم.

14. عباسی، حجت الله (1382). دروازه‌بانی خبر در تلویزیون. ماهنامه افق (ماهنامه تخصصی آموزش معاونت سیاسی)، شماره45، سال چهارم.

15. گایار، فیلیپ (1369). فن روزنامه نگاری (فضل ا...جلوه، مترجم). تهران: انتشارات آموزش انقلاب اسلامی. (نشر اثر اصلی بی تا).

16. لازار، ژودیت (1385).  افکار عمومی (مرتضی کتبی، مترجم). تهران: نشر نی. (نشر اثر اصلی 1995).

17. لربینکر، اتو(1376).  ارتباطات اقناعی (علی رستمی، مترجم). تهران: مرکز تحقیقات مطالعات و سنجش برنامه ای صدا وسیما. (نشر اثر اصلی بی تا).

18. محسنیان راد، مهدی (1384).  ارتباط شناسی، تهران: انتشارات سروش.

19. مسعودی، امید (1381). ماهنامه افق ، شماره 43، سال چهارم.

20. معتمدنژاد، کاظم (1372). روزنامه نگاری، تهران: نشر سپر.

21. ملکی، مصطفی (1383). حیات یا زوال دروازه‌بانی. مجموعه مقالات بایسته های خبر،چاپ اول، تهران: آموزش معاونت سیاسی صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران.

22. مولانا، حمید (1371). جریان بین المللی اطلاعات (یونس شکرخواه، مترجم). چاپ اول، تهران: مرکزمطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.

23. مهرداد، هرمز (1380). مقدمه ای بر نظریات و مفاهیم ارتباط جمعی، تهران: انتشارات فاران.

24. نصراللهی، اکبر (1382). دروازه‌بانی خبر در رسانه. ماهنامه افق، شماره45، سال چهارم.

25. ویندال سون، سیگنایزر بنو، اولسون جین (1376). کاربرد نظریه‌های ارتباطات (علیرضا دهقان، مترجم). تهران: مرکزمطالعات و تحقیقات رسانه‌ها. (نشر اثر اصلی بی تا).

26. هرمن،ادوارد؛ چامسکی،نوام (1377). فیلترهای خبری (تژا میر فخرایی، مترجم). چاپ اول، تهران: انتشارات موسسه ایران. (نشر اثر اصلی بی تا).

27. 'ارزش‌هایی که تغییر می‌کند'(1385). از   http://nedads.com/2006/11/26/04,56,32

28. 'Media Agenda- Setting /Models of Gate keeping', n.d. From the world wide web: http://gladstone.uoregon.edu/~jbloom/american/media.txt