دیر زمانی است که مردمان ایرانی و بسیاری از جوامع دیگر، در آغاز فصل زمستان مراسمی را برپا می‌دارند که در میان اقوام گوناگون، نام‌ها و انگیزه‌های متفاوتی دارد. در ایران و سرزمین‌های هم‌فرهنگ مجاور، از شب آغاز زمستان با نام «شب چله» یا «شب یلدا» نام می‌برند که همزمان با شب انقلاب زمستانی است. به دلیل دقت گاه‌شماری ایرانی و انطباق کامل آن با تقویم طبیعی، همواره و در همه سال‌ها، انقلاب زمستانی برابر با شامگاه سی‌ام آذرماه و بامداد یکم دی‌ماه است.

پیشگفتار

دیر زمانی است که مردمان ایرانی و بسیاری از جوامع دیگر، در آغاز فصل زمستان مراسمی را برپا می‌دارند که در میان اقوام گوناگون، نام‌ها و انگیزه‌های متفاوتی دارد. در ایران و سرزمین‌های هم‌فرهنگ مجاور، از شب آغاز زمستان با نام «شب چله» یا «شب یلدا» نام می‌برند که همزمان با شب انقلاب زمستانی است. به دلیل دقت گاه‌شماری ایرانی و انطباق کامل آن با تقویم طبیعی، همواره و در همه سال‌ها، انقلاب زمستانی برابر با شامگاه سی‌ام آذرماه و بامداد یکم دی‌ماه است.

درباره شب یلدا دیدگاه های مختلفی ابراز شده است که از این میان می توان به دو دیدگاه عمده اشاره کرد. از دیدگاه اول جشن شب چله، همچون بسیاری از آیین‌های ایرانی، ریشه در رویدادی کیهانی دارد. خورشید در حرکت سالانه خود، در آخر پاییز به پایین‌ترین نقطه افق جنوب شرقی می‌رسد که موجب کوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریکی شب می‌شود. اما از آغاز زمستان یا انقلاب زمستانی، خورشید دگرباره بسوی شمال شرقی باز می‌گردد که نتیجه آن افزایش روشنایی روز و کاهش شب است. آغاز بازگردیدن خورشید بسوی شمال‌شرقی و افزایش طول روز، در اندیشه و باورهای مردم باستان به عنوان زمان زایش یا تولد دیگرباره خورشید دانسته می‌شد و آنرا گرامی و فرخنده می‌داشتند. 

در گذشته، آیین‌هایی در این هنگام برگزار می‌شده است که یکی از آنها جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بوده است. جشنی که از لازمه‌های آن، حضور کهنسالان و بزرگان خانواده، به نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز بوده است و همچنین خوراکی‌های فراوان برای بیداری درازمدت که همچون انار و هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشند.

دیدگاه دیگری که درباره شب یلدا وجود دارد، نگاهی اسطوره‌ای است که بر اساس آن نور، روز و روشنایی خورشید، نشانه‌هایی از آفریدگار بود در حالی که شب، تاریکی و سرما نشانه‌هایی از اهریمن. مشاهده تغییرات مداوم شب و روز مردم را به این باور رسانده بود که شب و روز یا روشنایی و تاریکی در یک جنگ همیشگی به سر می‌برند. پیشینیان بر این باور بودند که در پایان این شب طولانی که اهریمنی و نامبارکش می‌دانستند، تاریکی شکست می‌خورد، روشنایی پیروز و خورشید زاده می شود و روزها رو به بلندی می‌نهد. بنابر‌این  پیروزى نیکى بر بدى و روشنایى بر تاریکى را گرامى مى‌داشتند.  در مقاله ها و پژوهش‌های فراوان که درباره یلدا شده، درلغت نامه دهخدا، چکیده ای از برهان قاطع، حواشی علامه قزوینی بر آثار الباقیه، شرح پورداود بر یشت ها، فرهنگ فارسی دکتر معین و یادداشت های مرحوم دهخدا به شوم و نامبارک بودن این شب اشاره شده است:
'یلدا، اول زمستان و شب آخر پاییز است که درازترین شب های سال است. در آن شب، یا نزدیک بدان، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و قدما آن را سخت شوم و نامبارک می‌انگاشتند.  در بیشتر نقاط ایران در این شب مراسمی انجام می شود. شاعران زلف یار و همچنین روز هجران را از حیث سیاهی و درازی بدان تشبیه کنند.' (روح الامینی، 1383)

جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب‎نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‎شود. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادی دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند. در این شب، فال گرفتن از کتاب حافظ نیز مرسوم است.

پیشینه 'شب یلدا'

یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است و پیروان آیین مهر (میتراییسم) آن را از هزاران سال پیش در ایران برگزار می‌کرده‎اند. در این باور یلدا روز تولد خورشید، میترا یا مهر است.

در هزاره های دور، مردمانی که در طبیعت زندگی می‌کردند بر اثر مشاهده خورشید و ماه و ستارگان و تجربه تغییرات طبیعی فصول و کوتاهی و بلندی روز و شب، فعالیت های روزانه خود را بر بنیان این پدیده های طبیعی و دگرگونی های آنها تنظیم می‌کردند و از آن ها بهره‌های فراوان می‌بردند. از این روی زندگی بخشی این پدیده‌های طبیعی را ستودند و آنان را تجلی وجود خداوند دانستند و از میان این پدیده‌های طبیعی ، خورشید که با پرتوهایش (مهر) به این زمین و همه زیستمندان روی آن گرمای زندگی می‌بخشید، بیش از همه مورد ستایش قرار گرفت. سپس مردمان با اندیشیدن و ژرف نگری در بزرگترین منشاء نور مادی (خورشید) و شناخت اثرات زندگی بخش پرتو‌های آن (مهر) به شناخت بزرگترین منشاء نور معنوی (خداوند) دست یافتند . آنگاه مهر معنوی خداوند را ستودند و کوشیدند تا این صفت خداوندی را که به معنای صلح و دوستی ، محبت و پیمان داری و میانه روی است، در نهاد خود نیز پرورش دهند.

مهر، در زبان سنسکریت «Mitra»، در اوستایی «Mithra»، در زبان پهلوی «Mitr» و در پارسی امروزی «Mitra یا  Mehr » گفته می شود. آیین مهر در ایران زاده شد ، به بالندگی رسید و هزاران سال به چهره‌ها و جلوه‌های گوناگون در همه سرزمین‌های پهناور ایرانی پایدار ماند. 'کهن‌ترین سندى که نام مهر یا میترای مورد باور ایرانیان و هندیان در آن آمده و به دست ما رسیده، لوح‌هایی است متعلق به ۱۴۰۰سال پیش از میلاد که در سال ۱۹۰۷ میلادی در «کاپادوکیه» (Cappadocia) کشف شده است و این پیمانى است که میان هیتى‌ها و میتانى‌ها بسته شده است. این سند هم اکنون (۲۰۰9 میلادى) عمرى ۴۱۰۰ ساله دارد. با این همه پژوهشگران بر این باورند که پیشینه آیین مهر به هزاران سال پیش از آن بازمی گردد'.

در سده  اول پیش از میلاد ، این آیین در چهره ای نو با نام آیین میترا (میتراییسم) توسط رومی های تحت نفوذ فرهنگ ایران، در سراسر قاره اروپا، غرب و شمال آفریقا و آسیای صغیر و نواحی اطراف دریای سیاه منتشر شد و طی پنج سده در بخش بزرگی از جهان گسترش یافت و معابد میترا توسط پیروان آیین میترا در سراسر اروپا ساخته شد؛ به گونه‌ای که بر اساس شواهد باستان شناختی و تاریخی موجود، در آغاز سده چهارم میلادی بیش از 300 معبد میترا در ایتالیا وجود داشت و این آیین توسط لژیونرهای رومی به سرزمین های زیر نفوذ آن امپراتوری از جمله آلمان، اتریش و انگلستان انتقال یافت. اما از اوایل سده چهارم میلادی با گسترش مسیحیت به تدریج میتراییسم و سنن آن در اروپا کمرنگ شد.

'یلدا واژه‌ای سُریانی[1] و به معنای « زاده شدن » است که توسط مسیحیان سُریانی به ایران آورده و ماندگار شد. ' (روح الامینی، 1383) تا ظهور مسیحیت مهرپرستی یکی از آیین های رایج در اروپا بود و رومیان بزرگداشت مهر را آغاز سال می‌دانستند و روز 21 دسامبر را به این مناسبت جشن می ‌گرفتند.  پس از پذیرش مسیحیت به عنوان دین رسمی در سال 314 میلادی توسط کنستانتین، ارباب کلیسا و دولت‌های حاکم تلاش کردند بقایای نظام های اعتقادی دیگر را از میان ببرند و در عوض آیین‌های مسیحی را حاکم کنند. در این فرآیند مسیحی سازی،  طرفداران برخی از سنن از جمله مهرپرستان (میترائیسم) مقاومت کردند. کلیسا به ناچار جشن تولد مهر را به عنوان زاد روز عیسی پذیرفت.  پس از قرن چهارم میلادی در پی اشتباهی که در محاسبه کبیسه ها رخ داد این روز به 25 دسامبر انتقال یافت و از سوی مسیحیان به عنوان روز کریسمس جشن گرفته شد. از این روست که تا امروز بابا نوئل با لباس و کلاه موبدان ظاهر می شود و درخت سرو و ستاره بالای آن هم یادگاری از کیش مهر است. (کزازی،1383)

شاعر بزرگ ایرانی، سنایی نیز به این تقارن اشاره داشته است:  

به صاحب دولتی پیوند، اگر نامی همی جویی      که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا

'ایرانیان به دو درخت سرو و کاج، مخصوصاً سرو به چشم مظهر مقاومت در برابر تاریکی و سرما می نگریستند و در' خور روز' (روز پس از شب یلدا)؛ در برابر سرو می ایستادند و عهد می کردند که تا سال بعد یک نهال سرو دیگر کشت کنند. پیشتر، ایرانیان (مردم سراسر ایران زمین) در ' خور روز' به استراحت می پرداختند و تعطیل عمومی بود. در این روز عمدتاً به این لحاظ از کار دست می کشیدند که نمی‌خواستند احیاناً مرتکب کار بدی شوند که میترائیسم ارتکاب هر کار بد کوچک را در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ می شمرد.' (سایت راسخون)

بیان مسئله تحقیق:

هزاران سال پیش، ایرانیان دریافته بودند که از آغاز دی ماه روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاه تر می شود و خورشید هر روز بیش تر در آسمان می‌ماند و نور و گرمی می‌پراکند. از این روی در پایان آخرین شب پاییز (درازترین شب سال) و سپیده دم نخستین روز زمستان، برآمدن «نخستین پرتوهای خورشید تابان» را که «مهر» می نامیدند، به عنوان لحظه «زایش  مهر» جشن می‌گرفتند که بعد ها جشن «یلدا»  و یا جشن «شب چله»[2] نامیده شد و تا امروز باقی مانده است.

ایرانیان باستان گاه‌شماری خود را بر اساس چهل روز، چهل روز تقسیم کردند. در فرهنگ ایرانیان و نیاکان ما عدد چهل مانند عدد شش و دوازده قداست خاصی دارد. واژه‌های «چله نشستن»، «چل چلی» و در طبرستان واژه‌های «پیرا چله،‌ گرما چله» نشانه اهمیت این عدد در میان فرهنگ ایرانی است. آنها در اصل ماه را به چهل روز تقسیم کردند و نه ماه داشتند. اما پس از مدتی این روزها به سی روز تغییر پیدا کرد و ماه سی روزه شد (جنیدی، 1383).

ایرانیان  از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه (جشن سده) [3] را  که 40 روز است «چله بزرگ» می‌نامیدند و از دهم بهمن ماه تا بیستم اسفند ماه را  نیز «چله کوچک» می‌خواندند.  چون در این 40 روز دوم یا چله کوچک از شدت سرما نسبت به چله بزرگ کاسته شده است (پارسی، سپنا، بنیاد میراث پاسارگاد).
در شب یلدا معمولاً رسم بر این است که افراد از دور و نزدیک در منزل بزرگ خانواده گرد هم می‌آیند و تا پاسی از شب با خوردن میوه و آجیل به  جشن و شادی می‌پردازند. خوردن هندوانه، خربزه، انار، سیب، ازگیل و به و نیز انواع خشکبار، به خصوص آجیل شیرین و تخمه بو داده شور، در این شب معمول است که همه جنبه نمادی دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.

یکی دیگر از رسم های شب یلدا، «فال حافظ گرفتن» است. 'اگر رسم ها و آیین های دیگر یلدا را میراثی از فرهنگ چند هزار ساله بدانیم، گرفتن فال حافظ در شب یلدا در سده های اخیر به رسم های شب یلدا افزوده شده است' (روح الامینی، 1383). شاهنامه خوانی و قصه گویی پدربزرگ و مادربزرگ دور کرسی برای کوچکترها نیز از آیین های یلدا است که خاطرات شیرینی برای بزرگسالی آنها فراهم می آورد.   

'جعفرشهری'، در کتاب 'تهران قدیم' درباره خوراکی های مخصوص این شب و راز همنشینی آنها می نویسد: 'ایرانیان می گفتند با خوردنی های شب یلدا، مثل خوراکی های پای سفره هفت سین طبیعت گرم را می توانند سرد و طبیعت سرد خود را گرم کنند. به این صورت که اگر از گرمی مزاج رنج می برند هندوانه و انار و اگر از سردی ناراحت می شوند توت، کشمش، خرما و مثل آن بخورند.'  عده ای نیز بر این باور هستند که اگر هندوانه در شب یلدا بخورند در سراسر زمستان سرما و بیماری سراغ آنها نخواهد آمد.

یلدا را میتوان  جشن خانوادگى دانست و شاید یکى از دلایل ماندگارى اش همین است چرا که هنوز در ایران خانواده رکن اصلى جامعه است. یلدا هرسال به خانه هاى ایرانى سر مى زند و  یادآورى مى کند که غیر از مشکلات زندگى آیین و جشنى هم هست. اگرچه کمى شکل و شمایل آن تغییر کرده و سفره هاى یلدا رنگین تر از روزگار باستان شده است اما این نشان می‌دهد یلدا همچنان ماندگار است.
مسئله این تحقیق، بررسی دیدگاه مردم تهران درباره شب یلدا و مراسم آن است.

پرسش های تحقیق:

• از دید مردم تهران دلیل جشن گرفتن شب یلدا در چیست؟
• از نظر مردم تهران از چه زمانی برگزاری مراسم شب یلدا رسم شده است؟
• چه تعداد از مردم شهر تهران شب یلدا مراسمی برگزار می‌کنند؟
• مردم شهر تهران در جشن شب یلدا چه مراسمی دارند؟
• از دید پاسخگویان اهمیت برگزاری مراسم شب یلدا در چیست؟
• از نظر پاسخگویان چه مشکلاتی برای برگزاری مراسم شب یلدا وجود دارد؟

ضرورت و اهمیت تحقیق:

یلدا، جشن مهرورزی و صلح و دوستی جهانی است که به صورت همگانی و غیر رسمی در خانواده های ایرانی و برخی دیگر از کشورها، از هر قشر و با هر دین و مذهب برگزار می‌شود. یلدا جشنی است که در آن مردمان به انتظار سپیده دم و دریافت گرمای مهر تابان می‌نشینند و این گرمای زندگی بخش را که از طبیعت گرفته‌اند به همدیگر هدیه می‌دهند. نزدیک بودن زمان برپایی کریسمس یا جشن میلاد عیسی مسیح (25 دسامبر) و جشن یلدا (21 دسامبر) و مشابهت سنت های این آیین های زیبا نشان از همدلی همه مردمان زمین با هر دین و آیین است.

پس شناسایی بهتر این جشن کهنسال به عنوان میراث مشترک بشری ضمن این که می تواند آن را به همه ملت های جهان  بیشتر بشناساند ، امکان حفظ  ارزش های جهانی نهفته در این جشن و انتقال بهتر آن را به نسل های بعدی بشر فراهم خواهد آورد. 

دکتر فریدون جنیدی متخصص اسطوره شناسی و تاریخ باستان در همایش 'شب چله' گفت: 'جشن شب یلدا، جشن بزرگداشت علم است. نیاکان ما در هزاران سال پیش، به گاه‌شماری خورشیدی دست پیدا کردند و با تفکر و تامل دریافتند که اولین شب زمستان بلندترین شب سال است. وی استمرار و ادامه برگزاری این جشن و جشن‌های امثال آن را نشانه پیوند ناگسستنی ایرانیان امروز با فرهنگ نیاکانشان اعلام کرد.' (خبرگزاری میراث فرهنگی،1383)

'در تاریخ 30 آذر 1387 پس از پیگیری و درخواست تعدادی از انجمن‌های غیر دولتی فعال میراث فرهنگی، آیین و مراسم شب یلدا به با شماره هشت در فهرست میراث معنوی ثبت شد. ثبت میراث معنوی که با هدف حفاظت، ترویج و انتشار فرهنگی برخی یادگارهای فرهنگی ایرانی انجام می گیرد، این بار «شب یلدای ایرانی» را با قدمت بیش از هشت هزار سال شامل شد.' (روزنامه سرمایه، 1378).

حمید بقایی، قائم مقام سازمان میراث فرهنگی در این مراسم گفت: 'ما ایرانی ها، سنت و آیین‌های بزرگی داریم که تقابلی با شرایط فعلی و دین ما ندارد، باید درباره آنها تحقیق کنیم و بکوشیم این آیین‌ها به شرایط فعلی نزدیک شوند. در بررسی ها و پژوهش‌های انجام شده، به سنت های مردمی توجه کمتری شده است، در صورتی که بسیاری از آیین‌های ایرانی مردمی است. وی گفت: شب یلدا از این جهت مورد تکریم ماست که کیان و نظام خانواده را در ایران مورد توجه قرار می‌دهد' (ایرنا، 1387).

همچنین فریبرز دولت آبادی، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در مراسم ثبت ملی شب یلدا، قدمت این شب را بیش از هشت هزار سال دانست و درباره نحوه ثبت یادگارهای دیرینه مردمی و فرهنگی گفت: «برای ثبت یک اثر بیش از همه به مستند سازی کامل نیاز داریم تا آن آیین را بشناسیم و به تفکیک مناطق جغرافیایی آن را به صورت مکتوب و مصور درآوریم.»
اهمیت به مراسم های ملی مانند مراسم های دینی می‌تواند تاثیر مثبتی بر اتحاد ملی نیز داشته باشد. محمد میرشکرایی، مدیر پیشین پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی درباره اهمیت شب یلدا می‌گوید: 'یلدا به لحاظ گستره رواج و پیشینه کهن اش، هم سنگ نوروز است و هرگز از دایره فرهنگی مردم خارج نشده و به فرهنگ رسمی وارد نشده است. از این رو یلدا مردمی‌ترین جشن همگانی فرهنگ ایرانی است. یلدا تنها جشن ایرانی است که شب هنگام برگزار می شود و یک جشنی آیینی است' (اعتماد، 1387).
توجه به مراسمی مانند شب یلدا نه تنها خانواده را تکریم و صله رحم برقرار می‌کند بلکه شرایطی را فراهم می‌کند تا آیین های گذشته را به نسل جدید منتقل و واقعیت‌های آن را بیان کنیم.

پژوهش و مطالعهً کمی دربارهً برگزاری آیین ها و رسم هایی که همگانی است و جنبهً خانوادگی دارد آسان نیست، و تنها می توان نمونه هایی انگشت شمار را مشاهده و مطالعه کرد.  در جامعه امروز با وجود اشاعه و دگرگونی‌های فنی و صنعتی، انجام تحقیقاتی در این زمینه لازم و ضروری به نظر می‌رسد. باید تلاش کنیم با انجام اینگونه پژوهش‌ها، این جشن و آیین، به عنوان گوشه‌ای از نمود‌های فرهنگی و قومی و تاریخی این مرز و بوم، به دست فراموشی سپرده نشود.

اهداف تحقیق:

ایرانیان از قدیم به داشتن جشن های گوناگون و فراوان شهره بوده اند. شب یلدا بلند ترین شب سال و یکی از بزرگترین جشن ایرانیان است که هنوز زنده و پابرجاست . استمرار و ادامه برگزاری این جشن و جشن هایی مانند آن نشانه پیوند ناگسستنی ایرانیان امروز با فرهنگ نیاکانشان است.

هدف کلی این تحقیق دستیابی به مجموعه اطلاعات و پاسخ هایی است که نگرش مردم شهر تهران را درباره «شب یلدا» و مراسم آن بیان می کند و نشان می دهد چه تعداد از مردم این آیین باستانی را گرامی می‌دارند.
از اهداف فرعی این تحقیق می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• میزان شناخت شهروندان تهرانی از پیشینه شب یلدا.
• دستیابی به نظرات شهروندان تهرانی در مورد علت برپا داشتن جشن شب یلدا.
• شناخت دیدگاه‌های مردم تهران در مورد اهمیت برگزاری مراسم شب یلدا
• اهمیت برگزاری مراسم شب یلدا از دیدگاه مردم تهران
• مشکلات برگزاری مراسم شب یلدا از نظر مردم تهران

پیشینه تحقیق:

در هفتاد و پنج سال اخیر، کتاب، مقاله و پژوهش های فراوانی، درباره جشن ها و آئین های کهن و باستانی ایرانی از جمله 'شب یلدا' تالیف گردیده است. برخی از کتاب ها و پژوهش ها بدین شرح است:

- گاهشماری و جشن های ملی ایرانیان، از دکتر ذبیح الله صفا،1355
- گاهشماری و جشن های ایران باستان، هاشم رضی،1358
- آئین برگزاری جشن های ایران باستان، اردشیر آذرگشب، 1356
- جشن های باستانی ایران، علی خوروش، 1336
- آئین ها و جشن های کهن در ایران امروز، محمود روح الامینی، 1383

همچنین، سازمان ها و موسسه هایی که به مطالعه و پژوهش مردم شناسی می‌پردازند، در کنار پژوهشهای دیگر، به مطالعه شیوه برگزاری جشن ها، در شهرها،روستا ها و عشیره های ایران پرداخته‌اند که از آن جمله است:
1. مرکز مردم شناسی ایران: این مرکز پژوهش های ارزنده ای در زمینه فرهنگ عامه، جشن ها و آیین های فرهنگی و سنتی ایران، منتشر ساخت. دوره مجله فرهنگ و مردم مجموعه ارزشمندی درباره آیین ها است.
2. مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی: با پژوهش ها، گردآوری ها، و مونوگرافی ها در شناختن و شناساندن آیین ها سهمی درخور توجه دارد. 
کوشش ها و پژوهش های این دو مرکز، تجربه گران سنگی در شناخت و گردآوری شیوه های برگزاری جشن ها و آیین های سنتی، محلی و منطقه ای بود و بسیاری از مقاله های نشریه‌ها به قلم پژوهشگران این سه مرکز آموزشی و پژوهشی نوشته شده است.

برگزاری جشن‌ها، همان گونه که در 'درازای زمان' به یک شیوه و روال بر جای نمانده، در 'پهنای مکان' نیز به یک گونه برگزار نمی شود. هر شهر، منطقه و آبادی، جشن‌ها و آیین‌های سنتی را متناسب با وضع اقلیمی، قومی، تاریخی و اعتقادی ویژه آن محل برگزار می‌کند. شیوه‌ای که نمی توان آن را 'تعمیم' داد. و برای آشنایی با این تفاوت ها است که پژوهش‌هایی، که معرف برگزاری جشن یا جشن ها در منطقه ای معین است، مورد توجه قرار می‌گیرد.

جامعه آماری:

شهروندان مناطق 22 گانه تهران که دارای خط تلفن هستند.

نمونه گیری، روش و ابزار تحقیق:

این پژوهش یک تحقیق توصیفی است که قصد دارد نگرش شهروندان تهرانی را درباره «شب یلدا» مورد سنجش و توصیف قرار دهد. برای این منظور از روش پیمایشی به عنوان یک روش پهنا نگر استفاده شده است و با استفاده از نمونه‌گیری تصادفی نظرات عامه مردم به صورت تلفنی (نظرسنجی تلفنی) گردآوری شده است.

این گزارش حاصل جمع آوری پاسخ 600  نفر از مردم تهران به پرسشنامه تهیه شده توسط واحد نظرسنجی تلفنی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای موسسه همشهری است که با استفاده از نمونه‌گیری تصادفی و بر اساس مراجعه به فهرست شماره تلفن‌ها (از 22000000 الی 88999999) انتخاب شدند.  حجم نمونه از طریق فرمول کوکران بدست آمده است: 

جامعه نمونه:

در این تحقیق نمونه آماری شامل 600 نفر از مردم تهران است. از این تعداد 50 درصد مرد و 50 درصد زن هستند.

زمان اجرای نظرسنجی:

این نظرسنجی از تاریخ 21 تا 24 آذر ماه 1388 توسط گروه نظرسنجی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ای روزنامه همشهری انجام شده است.

چکیده:

طرح نظرسنجی حاضر، بررسی نگرش مردم شهر تهران درباره «شب یلدا» و مراسم آن است. یافته‌های این طرح به قرار زیر است:

- 50 درصد از پاسخگویان زن و 50 درصد مرد هستند.

- 30درصد پاسخگویان در گروه سنی 21 تا 30 سال قرار دارند.

-  مدرک تحصیلی 47 درصد از پاسخگویان دیپلم است.

- 41 درصد اعلام کردند جشن شب یلدا از قدیم رسم بوده است و به طور مشخص نمی‌دانستند که به چه زمانی برمی‌گردد و  15 درصد معتقد بودند جشن شب یلدا از زمان ایران باستان رسم شده است.

- از میان پاسخگویان، 41 درصد  علت جشن گرفتن شب یلدا را طولانی ترین شب سال و 39 درصد حفظ آداب و رسوم می‌دانند.

- از میان پاسخگویان  72 درصد در شب یلدا مراسمی برپا می‌کنند.

-  از میان پاسخگویانی که شب یلدا مراسمی برگزار می‌کنند، 40 درصد با خانواده و 33 درصد با بزرگترهای فامیل (پدربزرگ و مادربزرگ)  شب یلدا را جشن می‌گیرند.

-  از میان پاسخگویانی که شب یلدا مراسمی برگزار می‌کنند، 50 درصد خوردن میوه و آجیل شب یلدا، 12 درصد فال حافظ و تجدید خاطرات و 38 درصد، همه موارد فوق (فال حافظ، تجدید خاطرات و خوردن میوه و آجیل) را از جمله مراسم خود اعلام کردند.

-  47 درصد از پاسخگویان معتقدند رسانه‌ها نقش بیشتری در برگزاری مراسم شب یلدا دارند.

-  از میان پاسخگویی که شب یلدا مراسمی برگزار می‌کنند، 40درصد به دلیل تحکیم روابط خانوادگی، مراسم شب یلدا برایشان اهمیت دارد، حفظ آداب و رسوم، دلیل بزرگداشت شب یلدا از نظر 39رصد از پاسخگویان است.

-  از میان پاسخگویانی شب یلدا مراسمی برپا می‌کنند، 19 درصد وظیفه شهرداری را در بهتر برگزار شدن مراسم شب یلدا، عرضه میوه و آجیل شب یلدا اعلام کردند.

-  51درصد از پاسخگویانی که شب یلدا مراسمی برپا می‌کنند، گرانی را به عنوان مهمترین مشکل برای برگزاری شب یلدا بیان کرده‌اند.

توصیف یافته‌ها

جنس پاسخگویان

بر اساس جدول شماره 1، از میان 600  نفر پاسخگو، 50 درصد مرد و  50 درصد زن هستند.

جدول شماره 1- توزیع پاسخگویان براساس جنس

جنس	تعداد	درصد
زن	300	50
مرد	300	50
جمع	600	100

نمودار شماره 1- پراکندگی پاسخگویان بر اساس جنس

سن پاسخگویان

جدول شماره 2، نشان ‌دهنده توزیع سنی پاسخگویان این تحقیق است. همان طور که مشاهده می‌شود بزرگ‌ترین گروه سنی در 600 نفر پاسخگوی این تحقیق را گروه سنی 21 تا 30 سال (30 درصد) و کوچک‌ترین گروه سنی را، 71 سال به بالا (4 درصد) تشکیل می‌دهند.

جدول شماره 2- توزیع پاسخگویان براساس سن

سن	تعداد	درصد
21 تا 30 سال	177	30
31 تا 40 سال	165	27
41تا 50سال	111	17
51تا60 سال	57	10
61 تا 70 سال	34	6
15تا20 سال	34	6
71 به بالا	22	4
جمع	600	100

نمودار شماره 2- پراکندگی پاسخگویان بر اساس سن

سطح تحصیلات پاسخگویان

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 3، از میان 600 نفر پاسخگو، 47درصد دارای مدرک تحصیلی دیپلم و 1 درصد دارای مدرک دکترا هستند.

جدول شماره 3- توزیع فراوانی پاسخگویان بر اساس سطح تحصیلات

تحصیلات	تعداد	درصد
دیپلم	223	37
کار شناسی	127	21
زیر دیپلم	119	20
کاردانی و دانشجو	86	14
بی‌سواد	24	4
کارشناسی ارشد	17	3
دکترا و بالاتر	4	1
جمع	600	100

نمودار شماره 3- پراکندگی پاسخگویان بر اساس سطح تحصیلات

توزیع پاسخگویان برحسب منطقه سکونت

توزیع پاسخگویان برحسب مناطق سکونت در جدول شماره 7 تنظیم و ارائه شده است. مناطق 4 و 5 به ترتیب دارای بالاترین حجم نمونه و مناطق 22 و 8 و 21 دارای کمترین تعداد نمونه بوده­اند.

جدول 4- توزیع فراوانی پاسخگویان بر اساس منطقه سکونت

منطقه سکونت پاسخگویان	فراوانی	درصد
منطقه 4	67	11
منطقه  5	53	9
منطقه 2	45	8
منطقه 1	43	7
منطقه 15	43	7
منطقه  3	36	6
منطقه 14	35	6
منطقه  16	33	6
منطقه  20	32	5
منطقه 11	25	4
منطقه 12	24	4
منطقه 7	18	3
منطقه 18	21	3
منطقه  19	20	3
منطقه 10	17	3
منطقه 17	16	3
منطقه 13	15	2
منطقه 6	13	2
منطقه  9	12	2
منطقه 21	12	2
منطقه 8	10	2
منطقه 22	10	2
جمع	600	100

دلیل جشن گرفتن شب یلدا از نظر پاسخگویان

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 5، از میان پاسخگویان، 41 درصد  علت جشن گرفتن شب یلدا را طولانی ترین شب سال و 39 درصد حفظ آداب و رسوم می‌دانند.

جدول شماره 5- توزیع پاسخگویان بر اساس دلیل جشن گرفتن شب یلدا

درصد	تعداد	دلیل جشن گرفتن شب یلدا
41	247	طولانی ترین شب سال
39	233	حفظ آداب و  رسوم
16	95	نمی دانم
4	25	ورود به زمستان
100	600	جمع

نمودار شماره 5- پراکندگی پاسخگویان بر اساس دلیل جشن گرفتن شب یلدا

قدمت شب یلدا از نظر پاسخگویان

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 6، از میان  پاسخگویان، 41 درصد اعلام کردند جشن شب یلدا از قدیم رسم بوده است و به طور مشخص نمی‌دانستند که به چه زمانی برمی‌گردد و  15 درصد معتقد بودند جشن شب یلدا از زمان ایران باستان رسم شده است.

 جدول شماره 6- توزیع پاسخگویان بر اساس قدمت شب یلدا

قدمت جشن شب یلدا	تعداد	درصد
از قدیم رسم بوده	246	41
نمی دانم	238	39
ایران باستان	88	15
زرتشت	28	5
جمع	600	100

نمودار شماره 6- پراکندگی پاسخگویان بر اساس قدمت شب یلدا

 

پاسخگویان در شب یلدا مراسمی برپا می‌کنند؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 7، از میان پاسخگویان، 72 درصد در شب یلدا مراسمی برپا می‌کنند.

جدول شماره 7- توزیع پاسخگویان بر اساس گرفتن مراسم در شب یلدا

شب یلدا مراسمی دارید؟	تعداد	درصد
بله	433	72
خیر	167	28
جمع	600	100

نمودار شماره 7- پراکندگی پاسخگویان بر اساس گرفتن مراسم در شب یلدا

پاسخگویان با چه کسانی مراسم شب یلدا را برگزار می‌کنند؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 8، از میان 433 نفر پاسخگویی که شب یلدا مراسمی برگزار می‌کنند،  40 درصد با خانواده و 33 درصد با بزرگترهای فامیل (پدربزرگ و مادربزرگ)  شب یلدا را جشن می‌گیرند. 

جدول شماره 8- توزیع پاسخگویان بر اساس کسانی که با آنها شب یلدا می‌گیرند

پاسخگویان با چه کسانی مراسم شب یلدا را  برگزار می‌کنند؟	تعداد	درصد
خانواده	210	48
بزرگترهای فامیل (مادربزرگ و پدربزرگ)	141	33
اقوام	74	17
دوستان و آشنایان	8	2
جمع	433	100

نمودار شماره 8- پراکندگی پاسخگویان بر اساس کسانی که با آنها شب یلدا می‌گیرند

پاسخگویان در این شب چه مراسمی دارند؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 9، از میان 433 نفر پاسخگویی که شب یلدا مراسمی برگزار می‌کنند، 50 درصد،  خوردن میوه ها و آجیل مخصوص این شب را از جمله مراسم خود معرفی کردند. 38 درصد به همه موارد باهم شامل: فال حافظ، خوردن میوه‌ و ‌‌آجیل شب یلدا و تجدید خاطرات اشاره کردند.

جدول شماره 9- توزیع پاسخگویان بر اساس نوع مراسم شب یلدا که برگزار می‌کنند

مراسم شب یلدای پاسخگویان	تعداد	درصد
خوردن میوه و آجیل مخصوص شب یلدا	215	50
همه موارد (فال حافظ، خوردن میوه‌و‌‌آجیل و تجدید خاطرات)	163	38
فقط تجدید خاطرات	40	9
فقط فال حافظ	15	3
جمع	433	100

نمودار شماره 9- پراکندگی پاسخگویان بر اساس نوع مراسم شب یلدا

چه نهادهایی از نظر پاسخگویان در برگزاری مراسم شب یلدا نقش بیشتری دارند؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 10، از میان پاسخگویی که شب یلدا مراسمی برگزار می‌کنند، 47 درصد معتقدند رسانه‌ها نقش بیشتری در برگزاری مراسم شب یلدا دارند. 27 درصد  نمی دانستند چه نهاد‌هایی در برگزاری مراسم شب یلدا نقش دارند.

جدول شماره 10- توزیع پاسخگویان بر اساس نهاد های فعال در برگزاری مراسم شب یلدا

نهاد هایی که نقش بیشتری در برگزاری جشن شب یلدا دارند؟	تعداد	درصد
رسانه‌ها (روزنامه‌ها و صدا و سیما)	204	47
نمی دانم	116	27
هیچ نهادی	66	15
شهرداری	40	9
آموزش و پرورش	7	2
جمع	433	100

نمودار شماره 10- پراکندگی پاسخگویان بر اساس نهاد های فعال در برگزاری مراسم شب یلدا

 

شهرداری در بهتر برگزار شدن مراسم شب یلدا چه کارهایی می‌تواند انجام دهد؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 11، از میان پاسخگویی که شب یلدا مراسمی برگزار می‌کنند، 19 درصد وظیفه شهرداری را در بهتر برگزار شدن مراسم شب یلدا، عرضه میوه و آجیل شب یلدا اعلام کردند. 29 درصد نمی‌دانستند نقش شهرداری در اینگونه مراسم در چیست.

جدول شماره 11- توزیع پاسخگویان بر اساس نقش شهرداری در برگزاری مراسم شب یلدا

نقش شهرداری در برگزاری مراسم شب یلدا	تعداد	درصد
نمی‌دانم	127	29
عرضه میوه و آجیل شب یلدا	82	19
آشنا کردن مردم با پیشینه شب یلدا از طریق تبلیغات	75	17
تهیه و اجرای جشن شب یلدا	58	14
اختصاص مکان‌های خاص برای این مراسم	47	11
هیچ کاری نمی‌تواند انجام دهد	39	9
کاهش ترافیک	5	1
جمع	433	100

نمودار شماره 11- پراکندگی پاسخگویان بر اساس نقش شهرداری در برگزاری مراسم شب یلدا

از نظر پاسخگویان اهمیت برگزاری مراسم شب یلدا در چیست؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 12، از میان پاسخگویی که شب یلدا مراسمی برگزار می‌کنند، 40 درصد به دلیل تحکیم روابط خانوادگی، مراسم شب یلدا برایشان اهمیت دارد، حفظ آداب و رسوم، دلیل بزرگداشت شب یلدا از نظر 39رصد از پاسخگویان است.

جدول شماره 12- توزیع پاسخگویان بر اساس اهمیت برگزاری مراسم شب یلدا

اهمیت برگزاری مراسم شب یلدا از نظر پاسخگویان	تعداد	درصد
تحکیم روابط خانوادگی و فامیلی	171	40
حفظ آداب و رسوم ایرانی	168	39
شادی مردم	53	12
حفظ آداب و رسوم، تحکیم روابط خانوادگی و شادی مردم	27	6
نمی‌دانم	14	3
جمع	433	100

نمودار شماره 12- پراکندگی پاسخگویان بر اساس اهمیت برگزاری مراسم شب یلدا

مشکلات برگزاری مراسم شب یلدا از نظر پاسخگویان

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 13، از میان پاسخگویی که شب یلدا مراسمی برگزار می‌کنند، 51درصد گرانی را به عنوان مهمترین مشکل برای برگزاری شب یلدا بیان کرده‌اند، 32درصد مشکل خاصی برای برگزاری شب یلدا نداشته‌اند.

جدول شماره 13- توزیع پاسخگویان بر اساس مشکلات برگزاری مراسم شب یلدا

مشکلات برگزاری مراسم شب یلدا	تعداد	درصد
مخارج بالا (گرانی)	219	51
هیچ مشکلی وجود ندارد	139	32
ترافیک و شلوغی	29	7
گرفتاری و مشغله	20	5
تاخیر در دیر رسیدن به سرکار و مدرسه در روز بعد	14	3
بی‌توجهی از سوی نهادهای رسمی	11	2
جمع	433	100

نمودار شماره 13- پراکندگی پاسخگویان بر اساس مشکلات برگزاری مراسم شب یلدا

منابع:

- روح الامینی، محمود، 1383، آئین ها و جشن های کهن در ایران امروز، تهران: انتشارات آگاه، ص96- 89.
-  رضی، هاشم ، 1384، پژوهشی در گاه شماری و جشن های ایران باستان، تهران: انتشارات بهجت.
- سخنرانی دکترمیرجلال‌الدین کزازی در همایش ' کاوشی در شب چله '، دانشگاه تهران، 1383،
- شب یلدا به عنوان مردمی ترین جشنن ایران ثبت ملی شد، روزنامه اعتماد، شماره 1848، یکم دی ماه 1387، ص 14
- ثبت آیین های شب یلدا،  خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) 30 آذر ماه 1387.
-  تنها جشن شبانه ایرانی به ثبت رسید، روزنامه سرمایه، شماره 909 ، یک شنبه 1 دی،  1387، ص4.
-  خبرگزاری میراث فرهنگی، 1383
- سایت راسخون

 

---

 

[1] سُریانی زبان مردم سوریه و شمال عراق ، قبل از میلاد مسیح تاچند قرن بعد از آن یعنی تاظهور اسلام است و هنوز نیز گویندگانی دارد.

[2] یک دوره 40 روزه را «چهله» یا «چله» می نامند.

[3]   روز دهم بهمن ماه برابر با روز۳۰ ژانویه ، بر پایه یک باور ایرانى روزی است که آتش توسط «هوشنگ» پادشاه استوره‌ای کشف شد و بر این پایه در این روز «جشن سده» یا جشن پیدایش آتش برپا می شود.