آسیب‌شناسی زبان مطبوعات گزیده‌ای از یک پژوهش مفصل از سوی دکتر حسن ذوالفقاری پژوهشگر و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس است که بخش اول آن پیش از این از نظرتان گذشت.
در بخش اول مقاله ضمن تعریف زبان معیار و شاخص‌های آن، زبان مطبوعات و نقد و مشکلات آن مطرح شد. در بخش دوم مقاله محقق به تشریح مهم‌ترین غیرمعیارها در زبان مطبوعات پرداخته است.

اشاره: آسیب‌شناسی زبان مطبوعات گزیده‌ای از یک پژوهش مفصل از سوی دکتر حسن ذوالفقاری پژوهشگر و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس است که بخش اول آن پیش از این از نظرتان گذشت.
در بخش اول مقاله ضمن تعریف زبان معیار و شاخص‌های آن، زبان مطبوعات و نقد و مشکلات آن مطرح شد. در بخش دوم مقاله محقق به تشریح مهم‌ترین غیرمعیارها در زبان مطبوعات پرداخته است.

***

غیرمعیارهای زبان مطبوعات را می توان در سه حوزة ویرایش فنی، ویرایش زبانی و ویرایش بلاغی بررسی کرد.

ویرایش فنی

حوزه ویرایش فنی ناظر بر نشانه‌گذاری، املای نادرست، غلط تایپی، رسم الخط و عددنویسی است.

برای مطالعه متن کامل، همراه با نمودارها و جداول، یکی از دو پیوستی را که در انتهای مطلب آمده است بارگذاری کنید.

۱. نشانه گذاری

نشانه‌گذاری (سجاوندی، نقطه گذاری) به کار بردن علامت‌ها و نشانه‌هایی است که خواندن و در نتیجه فهم مطلب را آسان و به رفع برخی ابهام‌ها کمک می کند.

از میان یازده نشانه پربسامد زبان فارسی، در مطبوعات معمولاً به ترتیب کاربرد، نشانه های نقطه، ویرگول و نقطه ویرگول بیشترین کاربرد درست و نادرست (به صورت های کاربرد نابجا و زائد یا عدم کاربرد) را دارند و از هشت نشانه دیگر یا به طور محدود استفاده شده یا اصلاً استفاده نشده است (مثل قلاب یا علامت سؤال).

از مجموع ۱۵۵۲۸ اشکال در ۷۲۲۴ جمله 22 نشریه سراسری مورد بررسی این پژوهش، تعداد ۳۶۳۱ مورد، معادل ۴/۲۳ درصد از کل اشکالات مربوط به نشانه گذاری است که این رقم در مقیاس کل اشکالات بسیار زیاد است. این مسئله بیانگر آن است که در مطبوعات به امر نشانه گذاری که صوری ترین و قانونمندترین مقولة معیارسازی است توجه نمی شود.

۲. رسم الخط

از مجموع ۱۵۵۲۸مورد اشکال، اشکالات رسم الخطی ۹۳۱ مورد یعنی ۶درصد کل اشکالات و ۶/۱۳ درصد از کل اشکالات فنی است. عمده ترین مصداق های غیرمعیارها در حوزه رسم الخط، پیوسته‌نویسی کلمات طولانی، کاربرد نادرست همزه، پیوسته نوشتن ب و... است.

در زبان فارسی به دلایل زیر برخی شکل‌های نادرست املایی دیده می شود؛ از جمله:

ـ وجود صداهایی که صورت های نوشتاری متفاوت دارند. مانند صدای /Z / که چهار معادل خطی (ز، ذ، ض، ظ) دارد؛

ـ گونه‌های مختلف نوشتاری یک حرف در آغاز، میانه و پایان کلمه؛

ـ شکل‌های مختلف نگارشی کلمات بیگانه در زبان فارسی؛

ـ تلفظ‌های مختلف برای کلمه‌ای واحد در لهجه‌های مختلف؛

ـ یکسان نبودن گفتار و نوشتار در کلماتی مثل خواندن.

در مطبوعات بررسی شده در حوزه ویرایش فنی تنها ۱۵ مورد اشکال در مقولة املای نادرست دیده می‌شود که به دلیل کم بودن تعداد، قابل تحلیل نیست؛ اما می‌توان گفت بیشتر این اشکالات از منطبق نبودن صورت مکتوب و ملفوظ کلمات ناشی می‌شود.

۳. املای نادرست

۴. عدد نویسی

۵. غلط تایپی

۶. جمع بندی و ویرایش فنی

در حوزة ویرایش فنی، از مجموع ۵۰۷۱ مورد اشکال در مقوله های نشانه گذاری، رسم الخط، غلط تایپی، عددنویسی و املای نادرست، نشریات رسالت و طاق بستان به ترتیب با تعداد ۳۶۴ و ۳۳۱ مورد و نشریات امین و خبر جنوب به ترتیب با تعداد ۱۲۶ و ۱۷۷ مورد اشکال، دارای بیشترین و کمترین اشکالات هستند.

در حوزه ویرایش فنی، از مجموع اشکالات مقوله‌های نشانه‌گذاری، رسم الخط، غلط تایپی، عددنویسی و املای نادرست، موضوعات اقتصادی و ورزشی بیشترین و کمترین اشکالات هستند.

ویرایش زبانی

در این حوزه از میان ۴۰ مورد غیرمعیارهای زبانی در طرح اولیه در سه حوزة اسم و فعل و حرف، ۲۳ مورد انتخاب شد زیرا میزان اشکالات در بقیة موارد قابل اعتنا نبود.

۱. اشکالات مربوط به کاربرد فعل

فعل از مهم‌ترین ارکان جمله است. هر گونه اشکالی در کاربرد افعال، علاوه بر آنکه ممکن است موجب تغییر معنای جمله یا ابهام آن شود، بر ساختمان نحوی جمله نیز تأثیر می‌گذارد. رایج ترین اشکالاتی که در کاربرد فعل در زبان مطبوعات دیده می‌شود شامل موارد زیر است:

۱. ۱. ناهماهنگی نهاد و فعل. فعل باید از نظر جمع و مفرد بودن با فاعل خود مطابقت داشته باشد. اشکال در تطابق فعل و فاعل از نظر مفرد و جمع بودن در زبان مطبوعات معمولاً وقتی پیش می‌آید که با برخی از اسم های جمع سروکار داریم.

۲. ۱. حذف بی قرینه فعل. این اشکال دستوری و نحوی ریشه در زبان اداری دارد و به ویژه در مکاتبات اداری میان سازمان های نظامی بسیار دیده می‌شود. دلیل آن هم ظاهراً رعایت اختصار و کوتاهی است. مثال:

نادرست: لایحه... در جلسه امروز شورای نگهبان مطرح و مغایر با شرع و قانون اساسی شناخته نشد.

درست: لایحه ... در جلسه امروز شورای نگهبان مطرح شد و مغایر با شرع و قانون اساسی شناخته نشد.

۳. ۱. زمان نامناسب فعل. این اشکال چنان که از عنوانش پیداست زمانی بروز می کند که گونه‌ای از فعل برای جمله به کار رود که زمان آن با زمان جمله متفاوت است. این مورد اغلب در فعل های خاصی چون 'بایستن' رخ می‌دهد.

نیروهای پاسدار صلح می‌بایست حداکثر تا دو ماه آینده در این مناطق مستقر شوند.

نیروهای پاسدار صلح باید حداکثر تا دو ماه آینده در این مناطق مستقر شوند.

۴. ۱. مجهول نامناسب. در زبان فارسی، استفاده از فعل مجهول زمانی لازم است که نخواهیم از فاعل اصلی جمله یاد کنیم. در زبان هایی مانند انگلیسی و فرانسه، صیغة مجهول فعل کاربرد گسترده ای دارد و این کاربرد، از طریق ترجمه به زبان فارسی هم وارد شده و عمومیت یافته است. در بسیاری از جمله های مطبوعات، با آنکه فاعل و عامل اصلی جمله مشخص است و به صراحت در جمله ذکر شده است، فعل به صورت مجهول می‌آید:

از این میزان ۸۵ میلیارد ریال آن، سود و متفرعات وام است که به گفتة قائمیان اگر پرداخت شود، دیرکرد پول آنها از سوی بانک بخشوده می‌شود.

در جملة فوق، 'بانک' فاعل جمله است و نیازی نیست که فعل به صورت مجهول بیاید. بنابراین شکل صحیح این جمله چنین خواهد بود:... اگر پرداخت شود، بانک دیرکرد بدهی آنها را می‌بخشد.

در کنار کاربرد فعل مجهول، برخی از کلمات و عبارات کلیشه‌ای هم در زبان فارسی رواج یافته اند که در زبان مطبوعات هم با بسامد بالایی دیده می شوند. عبارت‌های 'از سوی'، 'توسط'، 'به وسیله' و... و نیز ساختار 'مورد... قرار گرفتن' همگی مربوط به کاربرد صیغه مجهول فعل هستند:

نادرست: ۹۲ هزار زائر ر و مسافر نوروزی توسط آموزش و پرورش اسکان داده شدند.

درست: آموزش و پرورش، ۹۲ هزار زائر و مسافر نوروزی را اسکان داد.

ساختار جمله مجهول + حرف اضافه 'توسط' از طریق ترجمه و از زبان های خارجی وارد زبان فارسی شده است. در زبان فارسی اگر قرار باشد نهاد در جمله بیاید، هیچ گاه نباید آن را پس از 'توسط' و فعل جمله را مجهول آورد.

۵. ۱. دوری اجزای فعل مرکب. فعل های مرکب، دست کم دو جزء دارند: جزء فعلی یعنی جزئی که شناسه دارد و جزء اسمی که در واقع همان تکواژ یا تکواژهای مستقلی است که به جزء فعلی اضافه شده است. یکی از ویژگی های فعل مرکب هم این است که نمی توان بین جزء اسمی و جزء فعلی آن تکواژهای نکره ساز و تفصیلی ساز، نشانه های جمع، صفت بیانی و مضاف الیه آورد.

یکی از اشکالات موجود در زبان مطبوعات همین است که کلمه یا کلماتی میان اجزای فعل مرکب فاصله می‌افکنند:

نادرست: موفقیت ایران در این پرونده بستگی به عوامل مختلفی دارد.

درست: موفقیت ایران در این پرونده به عوامل مختلفی بستگی دارد.

۶.۱. کاربرد وجه وصفی. کاربرد نابه جای وجه وصفی و به ویژه افراط در آن از اشکالات رایج در برخی مطبوعات است. این کاربرد که عمدتاً از سبک نوشتار فارسی در قرون گذشته ناشی شده است، امروزه در زبان معیار فارسی جایگاهی ندارد.

نادرست: روغن را در ماهی تابة بزرگی ریخته و روی حرارت بگذارید.

درست: روغن را در ماهی تابه بزرگی بریزید و روی حرارت بگذارید.

۷. ۱. فعل نامناسب. مقصود از فعل نامناسب، کاربرد نادرست افعالی مانند گردیدن، نمودن، می باشد، هست (به جای است)، منطبق نبودن زمان افعال با یکدیگر و کاربرد فعل در غیر معنی وضع شده و مشهور آن است. نیز کاربرد افعال طولانی به جای افعال کوتاه و آوردن معین های نامناسب و وجه نامناسب و نظایر آن است:

مرحلة دوم اردوی تیم ملی کاراتة جوانان و امید ایران ۲۵ اسفند در تهران برپا می‌شود.

بسیاری از نیازمندی‌های دفاعی خود را می توانند تهیه کنند.

در مثال اول فعل «برپا می‌شود» با بقیة جمله تناسب ندارد و باید به جای آن از «برگزار می شود» استفاده شود. در مثال دوم نیز فعل «تهیه کنند» معنای جمله را دچار اشکال کرده است. به جای آن می توان گفت: رفع کنند یا برطرف کنند.

فعل های کمکی نیز کاربرد و حوزة معنایی خاصی دارند، ولی امروزه استفادة نادرست از برخی از این افعال یا استفاده از آنها به جای هم در زبان فارسی و حتی زبان نوشتاری رسمی رایج شده است که طبق قواعد زبانی غلط محسوب می‌شود و باید از کاربرد آنها در زبان مطبوعات پرهیز کرد:

ارتباط برقرار شده با همکارمان در محل نمایشگاه بین المللی تهران و ان شاءالله سعی می کنیم آخرین اخبار و اطلاعات این نمایشگاه را در خدمت شما باشیم.

در جملة فوق، فعل «باشیم» کاملاً نادرست به کار رفته است. شکل صحیح جملة فوق می تواند چنین باشد:

... سعی می کنیم آخرین اخبار و اطلاعات این نمایشگاه را در اختیار شما قرار دهیم.

چنان که در جدول ۲ ملاحظه می شود،برای مطالعه متن کامل، همراه با نمودارها و جداول، یکی از دو پیوستی را که در انتهای مطلب آمده است بارگذاری کنید

در حوزة فعل، از مجموع ۱۴۰۸ مورد رسالت و استقلال جوان دارای بیشترین و کمترین اشکالات هستند.