آسیب‌شناسی زبان مطبوعات گزیده‌ای از یک تحقیق مفصل از سوی دکتر حسن ذوالفقاری، پژوهشگر و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس است. در بخش اول از این مجموعه مقالات زبان معیار و شاخص‌های آن توصیف و تشریح شد. در بخش دوم مهمترین غیرمعیارها در زبان مطبوعات مورد بررسی قرار گرفت. اینک در بخش سوم با پربسامدترین غلط‌های رایج در مطبوعات و چگونگی پرهیز از آنها آشنا می‌شویم.

اشاره: آسیب‌شناسی زبان مطبوعات گزیده‌ای از یک تحقیق مفصل از سوی دکتر حسن ذوالفقاری، پژوهشگر و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس است. در بخش اول از این مجموعه مقالات زبان معیار و شاخص‌های آن توصیف و تشریح شد. در بخش دوم مهمترین غیرمعیارها در زبان مطبوعات مورد بررسی قرار گرفت. اینک در بخش سوم با پربسامدترین غلط‌های رایج در مطبوعات و چگونگی پرهیز از آنها آشنا می‌شویم.

***

۲. اسم

۱. ۲. کاربرد اسامی بیگانه. قرض گیری زبانی (linguistic borrowing) به دلایل سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، علمی، اقتصادی، تاریخی، پی آمد برخوردها، تماس ها، آمیزش های مسالمت آمیز یا قهرآمیز جوامع انسانی با یکدیگر رخ می دهد. رایج ترین نوع قرض گیری، «واژگانی» است که نتیجة مستقیم ترین و فوری ترین تماس هاست. این فرایند از گذشته وجود داشته، لیکن در سده های اخیر سرعت بیشتری به خود گرفته است.

۲. ۲. کاربرد نشانه ها و قواعد عربی. برخی از نشانه های خاص کلمات عربی که نباید با کلمات فارسی به کار رود.

۳. ۲. استفاده از صفت نامناسب. نبود تناسب میان صفت و موصوف از مهم ترین مصادیق صفت نامناسب است:

نادرست: جاده سریع

درست: جاده پرکشش

همچنین در خبرنویسی مطبوعات باید تا جایی که ممکن است از به کار بردن صفاتی که نشان دهندة ارزش گذاری روزنامه نگار بر رویدادها یا پدیده هاست، پرهیز شود. خبری که حاوی صفت یا شعار باشد از ارزش مطلب می کاهد. صفات سنجشی را فقط در صورتی که منابع خبری گفته باشند، آن هم به نقل از خود آنها می توان بیان کرد. در جمله های زیر نیز صفت سنجشی به کار رفته است که از مصادیق صفت نامناسب است:

در تصادف وحشتناک اتوبوس و کامیون ۳۵ نفر کشته شدند.

که می توان آنها را به شکل صحیح، این گونه نوشت:

در تصادف اتوبوس و کامیون، ۳۵ نفر کشته شدند.

۴. ۲. ضمایر نامناسب. ضمیر، از نظر شخص، افراد و جمع، ذی روح و غیر ذی روح بودن، به کار رفتن برای انسان و غیر انسان و... باید با مرجع خود تناسب داشته باشد. گاهی نیز به دلیل ابهام در کاربرد ضمیر، مرجع آن در جمله مشخص نیست. مثلاً در جملة «علی به حسن گفت که پدرش از سفر برمی گردد.» مشخص نیست که ضمیر «ش» به پدر علی بازمی گردد یا پدر حسن.

۵. ۲. قید نامناسب. کاربرد نامناسب قید معمولاً به شکل های زیر رخ می دهد:

ـ استفاده از قید تأکید زمانی که تأکیدی در کار نباشد، مانند: البته امروز هوا بارانی است.

ـ کاربرد قیدهای بلند به جای قیدهای کوتاه.

ـ کاربرد قیدها به جای هم بدون این‌که از نظر معنایی یکسان باشند.

ـ کاربرد قیدی که با معنای جمله همخوانی ندارد.

ـ کاربرد قید در غیر جایگاه دستوری خود مثلاً به جای اسم، یا صفت.

مقایسة کلی نشریات از نظرکاربرد نادرست اسم

۳. اشکالات مربوط به کاربرد حرف

۱. ۳. حرف اضافه زائد. اشکال در استفاده از حرف اضافه، از مهم ترین اشکالات زبانی محسوب می شود که در زبان مطبوعات هم نمونه هایی از آن دیده می شود.

به کاربردن حرف اضافه 'به عنوان' به همراه فعل های 'شناخته شدن'، 'شمرده شدن'، 'محسوب شدن' و افعال هم معنی آنها. این غلط ناشی از ترجمة as است که در زبان انگلیسی به همراه افعالی معادل فعل های یاد شده به کار می رود، اما در ترجمه آن به فارسی معمولاً می توان as را از ترجمه ساقط کرد؛ بدون آن‌که لطمه ای به معنا بخورد.

نادرست: عمارت عالی قاپو به عنوان یکی از آثار فرهنگی مهمِ این شهر به حساب می آید.

درست: عمارت عالی قاپو یکی از آثار فرهنگی مهمِ این شهر به حساب می آید.

برخی 'به عنوان' را با فعل ربطی نیز به کار می برند و جملة سه جزئی با مسند را به سه جزئی با متمم (با فعل ربطی) تبدیل می کنند.

نادرست: گلستان به عنوان یکی از آثار مهم سعدی است.

درست: گلستان یکی از آثار مهم سعدی است.

۲. ۳. حرف اضافه نامناسب. حرف اضافه، بر وابستگی متممِ فعل به فعل یا جانشین فعل دلالت دارد. متمم فعل، اگر مفعول صریح باشد، حرف اضافه نمی خواهد. برای هر فعلی، حرف اضافه معینی مناسب است. برای برخی افعال، بیش از یک حرف اضافه مناسب وجود دارد و فعل با هر یک از آنها معنای دیگری پیدا می کند: مثلاً 'پرداختن به...' به معنی 'مشغول شدن به...' و 'پرداختن از...' به معنی 'فارغ شدن از...' است (سمیعی، ۱۳۷۵: ۱۶۲).

موارد زیر از کاربرد نامناسب حرف اضافه در مطبوعات بررسی شده، دیده شده است:

نادرست: با وجود تلاش بازیکنان این تیم، تیم بارسلونا بازی را برای حریف واگذار کرد. ? درست:.... بازی را به حریف واگذار کرد.

نادرست: اجساد متعلق به یک زن و مرد آمریکایی در یک خانه مسکونی در ایالت ویرجینیا کشف شد.

درست: اجساد یک زن و مرد آمریکایی در یک خانه مسکونی...

نادرست: ماجرای فروش محصولات خانگی را می توان تنها به عنوان قدم های کوچک برای رسیدن به چنین موفقیتی دانست.

درست: ماجرای فروش محصولات خانگی را می توان تنها قدم های کوچک برای رسیدن به چنین موفقیتی دانست.

توضیح این‌که مورد اخیر (استفاده از 'به عنوان' همراه با فعل هایی نظیر 'دانستن، به شمار آوردن، محسوب شدن و...' یکی از خطاهای بسیار رایج در زبان فارسی و زبان مطبوعات است که لازم است برای رفع آن دقت کافی صورت گیرد.

۳.۳. عطف نامناسب

درست: در سال های نود، سینمای ایران و هنر به مفهوم عام تولدی دوباره پیدا کرد.

نادرست: در سال های نود سینما و هنر ایران دوباره متولد شد.

3.4. حذف حرف اضافه

نادرست: در نتیجه خواننده از تحولات پس و پیش وقایع مورد بحث آگاهی یابد.

درست:: در نتیجه خواننده از تحولات پس و پیش از اتفاق های مورد بحث آگاهی یابد.

۵. ۳. حرف ربط زائد. یکی دیگر از اشکالات مربوط به کاربرد حروف، استفاده از حرف ربط مزدوج زائد است. به کار بردن 'اگرچه... اما '، 'هرچند... ولی' و مانند آنها همراه هم در یک جمله (که در مقولة حشو نیز قرار می گیرند) از جملة این اشکالات است.

نادرست: هرچند اروپا دارای منابع زیرزمینی از قبیل معادن زغال سنگ و نفت در دریای شمال است، اما این منابع تکافوی صنایع عظیم این قاره را نمی کند.

درست: اروپا منابع زیرزمینی از قبیل معادن زغال سنگ و نفت در دریای شمال دارد، اما این منابع برای صنایع عظیم این قاره کافی نیست.

۶. ۳. 'رای' نابه جا. به کار بردن 'را' پس از فعل از پربسامدترین غلط هایی است که در سال های اخیر در کاربرد زبان معیار دیده می شود. 'را' نقش نمای مفعولی است و باید بلافاصله پس از گروه اسمی ای که نقش مفعولی دارد به کار رود. به کاربردن 'را' پس از گروه فعلی، غلط و نامعیار است (نجفی، ۱۳۷۵: ۶۳ـ۱۵۹). گذشته از این جنبة دستوری، خواندن متنی که در آن پس از فعل، 'را' به کار می رود، دشوار است؛ زیرا به فاصله اندکی دو مکث در عبارت به وجود می آید: یک مکث پس از فعل و مکث دیگر پس از 'را' بسامد کاربرد این الگو بیش از سایر الگوهای نامعیار مربوط به حروف است.

اما نکتة مهمی که در خصوص نقش نمای 'را' باید مطرح شود و کمتر به آن توجه می شود، افراط در جابه جا کردن 'را' است. در مواردی مفعول جمله دارای وابسته هایی همچون قید است که طبیعتاً باید در کنار مفعول قرار گیرند و 'را' بعد از آنها بیاید، اما برخی نویسندگان و یا ویراستاران مطبوعات، با تصور این‌که در اینجا هم باید 'را' حتماً به مفعول بچسبد، آن را جابه جا می کنند:

پلیس این کشور افراد دستگیر شده در مرزهای شمالی در دسامبر گذشته را هنوز هم آزاد نکرده است.

عبارت «افراد دستگیرشده در مرزهای شمالی در دسامبر گذشته» به تمامی مفعول است و 'را' به درستی بعد از آن آمده است. همین جمله در یکی از مطبوعات به این صورت آمده است:

پلیس این کشور افراد دستگیر شده را در مرزهای شمالی در دسامبر گذشته، هنوز هم آزاد نکرده است.

پیداست که این شکل از جمله، هم از نظر دستوری غلط است و هم از نظر معنایی ابهام دارد.

7. 3. حذف را

نادرست: واقعیت اسلام و تشیع اگر تنها و تنها یک نفر فهمیده باشد کسی نیست جز همام بن عباده بن خیثم که یکی از اصحاب حضرت امیر علیه السلام بود.

درست: واقعیت اسلام و تشیع را اگر تنها و تنها یک نفر فهمیده باشد کسی نیست جز همام بن عباده بن خیثم که یکی از اصحاب حضرت امیر علیه السلام بود.

8. 3. رای زائد

نادرست: از این رو، این هشدار را به خانم‌های جوانی که بیش از حد به افزایش وزن خود حساسیت نشان می‌دهند، می دهیم.

درست: از این رو، به خانم‌های جوانی که بیش از حد به افزایش وزن خود حساسیت نشان می‌دهند، هشدار می دهیم.

9. 3. حرف ربط نامناسب

نادرست: او در راند سوم با این‌که تا دقایق پایانی از ووشوکار ژاپنی پیش بود و پیروزیش محرز به نظر می‌رسید، با رأی ناعادلانه سه داور از پنج داور حاضر مبارزه را به حریف واگذار کرد تا تعجب دیگر کشورها نیز برانگیخته شود.

درست: او در دور سوم تا دقیقه های پایانی از ووشوکار ژاپنی پیش بود و به نظر می رسید پیروز شود، ولی با رأی ناعادلانه سه داور از پنج داور مسابقه در میان تعجب همگان، مبارزه را باخت.

10. 3. حذف ربط

نادرست: دو برادر دارد، یکی مهندس شیمی و دیگری مهندس صنایع...

درست: دو برادر دارد؛ که یکی از آنها مهندس شیمی و دیگری مهندس صنایع است.

نادرست: اگر نسل دوم مدیران نظام اسلامی با همدلی و همفکری بخواهند کارهای عقب افتاده را پایان برند.

درست: اگر نسل دوم مدیران نظام اسلامی بخواهند با همدلی و همفکری کارهای عقب افتاده را به پایان برند.