آسیب‌شناسی زبان مطبوعات که اکنون آخرین قسمت آن از نظرتان می‌گذرد  تحقیق جامعی از سوی دکتر حسن ذوالفقاری پژوهشگر و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس است. پیش از این 4 قسمت از این تحقیق با عناوین: 'زبان معیار و شاخص‌های آن'، 'غیرمعیارها در زبان مطبوعات' ، 'غلط‌های پرشمار مطبوعات' و مشکلات ویرایش بلاغی زبان مطبوعات از نظرتان گذشته است.

اشاره: آسیب‌شناسی زبان مطبوعات که اکنون آخرین قسمت آن از نظرتان می‌گذرد  تحقیق جامعی از سوی دکتر حسن ذوالفقاری پژوهشگر و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس است. پیش از این 4 قسمت از این تحقیق با عناوین: 'زبان معیار و شاخص‌های آن'، 'غیرمعیارها در زبان مطبوعات' ، 'غلط‌های پرشمار مطبوعات' و مشکلات ویرایش بلاغی زبان مطبوعات از نظرتان گذشته است. در این پژوهش ۱۲هزار و ۳۲۰ جمله از ۲۲ نشریه انتخاب و مورد بررسی قرار گرفته است که شامل 6 هزار 720 جمله از روزنامه‌های سراسری، 4 هزار و 480 جمله از نشریات عامه‌پسند و یک‌هزار و 120 جمله از نشریات محلی می‌شود. نشریات از یک روز و از هر مجله به طور مساوی ۵۶۰ جمله در هشت گروه موضوعی شامل: اجتماعی، ورزشی، فرهنگی، دینی، سیاسی، حوادث، اقتصادی و علمی انتخاب شده است. از میان قالب‌های مطبوعاتی جملات از هر چهار قالب خبر، گزارش، مصاحبه و مقاله انتخاب و مورد بررسی قرار گرفته است.
دکتر ذوالفقاری در آخرین بخش این مقاله ضمن ارائه یک گزارش مختصر آماری از مشکلات زبان مطبوعات، راهکارهایی را برای مسائل و مشکلات زبان مطبوعات و رسانه‌ها ارائه می‌کند.

***

زبان مطبوعات امروز بر اثر عوامل مختلف دچار آسیب‌های جدی شده است که در لزوم رفع آن‌ها هیچ تردیدی نیست و البته این آسیب‌ها قابل کنترل و پیشگیری استت. این اشکالات عمدتاً ناشی از ناآگاهی و آموزش‌ندیدگی پدیدآورندگان متون مطبوعاتی و یا بی‌توجهی مسئولان نسبت به این موضوع است. با گسترش کمی نشریات و فرصت اندک برای بازبینی، ویرایش و اصلاح نوشته‌ها، روزانه تعداد زیادی از ساختارهای زبانی غیرمعیار ترویج می‌شود و تأثیر نامطلوبی بر فرهنگ نوشتاری مردم می‌گذارد. از سوی دیگر بسیاری از مردم از میان مطالب مکتوب مختلف، تنها به خواندن نشریات (و آن هم اغلب نشریه‌ای خاص) اکتفا می‌کنند و نثر مطبوعات، خواه ناخواه بر چگونگی به کارگیری زبان یا مهارت نوشتن آنان تأثیر می‌گذارد. در موارد بسیاری نیز غیرمعیارهای زبان مطبوعات، به شکل‌های به کارگیری زبان یا مهارت نوشتن آنان تأثیر می‌گذارد. در موارد بسیاری نیز غیرمعیارهای زبان مطبوعات، به شکل‌های مختلف گونه‌های دیگر زبانی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
شناسایی و بررسی این غیرمعیارها و پیشنهاد راه‌هایی برای رفع آنها می‌تواند گام مهمی در مسیر حرکت به سوی درست‌نویسی و پیراستن زبان از اشکالات مختلف به شمار آید. با درک این ضرورت بود که در پژوهش حاضر به سفارش دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌های معاونت مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و با پیشنهاد مرکز تحقیقات زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس اجرا شد.

اهداف اصلی این پژوهش شناسایی مهم‌ترین الگوهای غیرمعیار مطبوعاتی، طبقه بندی و بررسی بسامد هر یک و در نهایت نتیجه‌گیری و ارائة راهکارهای مناسب برای رفع آنها بوده است.

این پژوهش بر سؤالات و فرضیه‌هایی به شرح زیر استوار بوده است:

● سؤالات

۱. مهم ترین الگوهای زبانی غیرمعیار مطبوعات کدام اند؟

۲. الگوهای زبانی غیرمعیار را از جهت زمینه‌های بروز، شکل ها و گونه‌ها و تعلق آنها به سطوح مختلف زبانی، چگونه می‌توان تقسیم بندی کرد؟

۳. الگوهای زبانی غیرمعیار در کدام بخش های مطبوعات (روزنامه‌ها سراسری، عامه پسند، محلی) و در چه سطوح زبانی بیشتر ظاهر می‌شوند؟

۴. آیا با تعیین مهم ترین الگوهای زبانی غیرمعیار مطبوعات و چگونگی طبقه بندی و نیز بررسی آنها از جهت بسامدی می‌توان به شمایی کلی از اشکالات زبانی مطبوعات فارسی دست یافت؟

۵. چه راهکارهایی برای کنترل و پرهیز از کاربرد الگوهای زبانی غیرمعیار و اصلاح آنها در زبان مطبوعات می‌توان ارائه داد؟

● فرضیه‌ها

۱. الگوهای زبانی غیرمعیار در بیش از ۳۰ درصد از جمله های مطبوعاتی وجود دارد.

۲. بیشترین الگوهای زبانی غیرمعیار مربوط به بخش های خبری در موضوعات سیاسی و اجتماعی است.

۳. الگوهای زبانی غیرمعیار در مطبوعات محلی و عامه پسند بیش از مطبوعات سراسری دیده می‌شود.

۴. بیشترین الگوهای زبانی غیرمعیار به ترتیب در حوزه های فنی، زبانی و بلاغی دیده می‌شود.

جمعاً در سه حوزة فنی، زبانی و بلاغی ۸۳۲۹ جمله؛ یعنی ۷/۶۷ درصد یک یا چند اشکال دارد و ۳۹۸۱ جمله؛ یعنی ۳/۳۲ درصد از کل جملات بدون اشکال است. از میان ۸۳۳۹ جمله غیرمعیار جمعاً ۲۵۸,۱۵ مورد اشکال وجود دارد؛ یعنی در هر جمله به طور متوسط دو اشکال دیده می‌شود. این نتیجه درست خلاف فرضیة شماره یک طرح است که تنها ۳۰درصد از جملات مطبوعاتی را دارای اشکال می‌داند.

این نتیجه، فرضیه شماره چهار طرح را نیز ابطال می‌کند؛ زیرا تعدد اشکالات براساس نتایج طرح به ترتیب: بلاغی، فنی، زبانی است.

میزان اشکالات در سه حوزه فنی ۰۷۱/۵؛ یعنی ۳۳درصد، زبانی ۲۵۰/۴ مورد؛ یعنی ۲۷درصد و بلاغی ۲۰۶,۶ مورد؛ یعنی ۴۰ درصد است.

از میان زیر مجموعه های ویرایش فنی نشانه گذاری، بیشترین تعداد شامل ۳۶۳۰ مورد، معادل ۲۳درصد از کل اشکالات و ۷۳درصد از اشکالات حوزة فنی را داراست که این رقم در مقایسه با کل اشکالات بسیار زیاد است. بیشترین اشکال زبانی در میان قالب ها، گزارش، در موضوعات، اجتماعی و در نوع نشریات در مطبوعات عامه پسند دیده می شود. این آمار نشان دهندة آن است که مطبوعات به صوری ترین، ساده ترین و بدیهی ترین و لازم ترین و قانونمند ترین بخش معیارسازی زبان بی توجه اند.

نشانه های نگارشی در مطبوعات یا به صورت کاربرد نادرست است و یا کاربرد زائد یا اساساً بدون کاربرد درست. از میان یازده نشانه پربسامد در نشانه گذاری تنها نقطه (. ) نقطه ویرگول (؛) و ویرگول (،) کاربرد (درست یا نادرست) داشته اند. پراکندگی نوع و شیوه استفاده از همین علائم محدود نیز نشان می‌دهد رویه خاص و علمی مدنظر نویسندگان بخش های مختلف مطبوعاتی نبوده، بلکه اغلب کاربردها ذوقی است.

 پس از نشانه گذاری عدم کاربرد درست قواعد رسم الخط با ۱۸درصد از کل زیر مجموعه و ۶درصد از کل اشکالات در این حوزه مطرح است. رسم الخط فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تنها در چند نشریه رعایت می‌شود و اغلب نشریات خصوصاً نشریات سراسری در حوزة گزارش و مسائل اجتماعی از این رسم الخط تبعیت نمی کنند. در گفت و گو با خبرنگاران و مدیران چند رسانه معلوم شد که اساساً رسم الخط فرهنگستان نه ازسوی مراجع رسمی مثل خود فرهنگستان یا معاونت مطبوعاتی ابلاغ شده و نه مدیران مطبوعات به مدیران داخلی و خبرنگاران اعلام و ابلاغ کرده اند.

از میان سه حوزه ویرایش زبانی، اسم با ۴۵درصد، فعل با ۳۳درصد و حرف با ۲۲درصد به ترتیب بیشترین غیرمعیارها را در مطبوعات دارد. در حوزه اسم نیز کاربرد اسامی بیگانه با ۱۰۸۹ مورد؛یعنی ۲۶درصد کل ویرایش زبانی و ۷درصد از کل اشکالات بیشترین بسامد غیرمعیار را داراست.

در حوزه فعل نیز کاربرد نامناسب فعل با ۴۵۲ مورد و سپس حذف بی قرینه فعل با ۳۰۲ مورد بیشتر غیرمعیارهای این حوزه است. شاید یک علت این حذف ها و کاربردهای نامناسب، فشرده سازی خبر و اختصار غیرضروری است که معمولاً آسیب ها، ابتدا متوجه فعل جمله است.اغلب بر اثر درازنویسی و کاربرد جملات مرکب و بلند و تو در تو، فعل به شکل نامناسب و یا محذوف به کار می‌رود. در حوزه حرف نیز بیشترین غیرمعیار ها در حوزة حرف اضافة نامناسب است که ۲۳۵ مورد در کل جملات اشکال دار مشاهده می‌شود.

در بخش ویرایش بلاغی از مجموع، ده غیرمعیار با ۲۶۰۶ مورد اشکال، تعابیر نامناسب با ۱۵۴۶ مورد؛ یعنی ۲۵ درصد از اشکالات زیر مجموعه خود و ۱۰ درصد از کل اشکالات مطبوعاتی را تشکیل می‌دهد. تعابیر نامناسب شامل تعابیر کلیشه ای متکلفانه، غیررایج، ساختگی است که تعداد زیاد آن در مطبوعات نشان دهنده تأثیر شدید آنها از الگوهای بیگانه و ترجمه اصطلاحات و تعابیر بیگانه به زبان فارسی بدون در نظر گرفتن ملاحظات و قواعد زبانی زبان مقصد است.

بیشترین تعابیر نامناسب در مصاحبه‌ها و خبرها است و نشریات سراسری نسبت به بقیه از این گونه تعابیر بیشتر استفاده می‌کنند. تعابیر نامناسب در موضوعات اقتصادی و ورزشی بسامد بیشتری دارد. پس از تعابیر نامناسب درازنویسی و حشو در حوزة ویرایش بلاغی به ترتیب با ۱۵۰۷ مورد (۱۰درصد از کل اشکالات) و حشو با ۱۳۲۷ مورد (۲۱ درصد کل اشکالات) پربسامدتر است. امروزه یک شاخص غیرمعیار زبان مطبوعات، درازنویسی است. درازنویسی، آوردن جملات معترضه متعدد در خبر اصلی است. همچنین کاربرد تکیه کلام ها، درج چند اطلاع در یک خبر، ذکر عناوین و پست های سازمانی اشخاص و سازمان ها و تکرار آنها باعث طولانی شدن نوشته شده است. مجلات عامه پسند نسبت به بقیه در دو مورد اخیر بیشترین کاربرد را دارند. متن خبرها به نسبت بقیه قالب ها درازتر و طولانی تر است. یک دلیل طولانی شدن جملات خبری تنگی جا، حجم زیاد اخبار و فشردگی مطالب و کوتاه زمان است که همگی باعث فشرده سازی خبر می‌شود. این فشرده سازی یک علت حذف نابجای فعل ها و در نتیجه طولانی کردن جملات می‌گردد.

از میان تمامی نشریات بیست و دو گانه مورد تحقیق، نشریات خانواده سبز با ۱۰۷۴ مورد و شرق با ۱۰۶۸ مورد اشکال دارای بیشترین اشکالات در تمامی حوزه های ویرایشی هستند. نشریات امین و خبرجنوب نیز کمترین اشکالات را دارند. دو نشریه پر اشکال از نشریات عامه پسند و سراسری و کم اشکال از نشریات محلی هستند. بنابر فرضیة شماره سه تحقیق که الگوهای زبانی غیرمعیار در مطبوعات محلی و عامه پسند را بیشتر از سراسری می‌داند، نتایج طرح ثابت می‌کند که مطبوعات عامه پسند و سپس سراسری بیشترین اشکال را دارند که این فرضیه را نتایج تحقیق نقض می‌کند.

در میان موضوعات نشریات نیز بنابر فرضیة شماره دو طرح که قالب خبر را دارای بیشترین اشکالات می‌داند، اثبات می‌شود. در خبرها بیشترین موارد اشکال دیده می‌شود، سپس مقاله و آن گاه گزارش. اما در بخش دوم فرضیه شمارة دو ادعا شده است که موضوعات سیاسی و اجتماعی دارای بیشترین اشکالات است که موضوعات اجتماعی و اقتصادی در نتایج طرح بیشترین غیرمعیارها را به خود اختصاص می‌دهد.

● پیشنهادها

یکی از وظایف مهم رسانه‌ها انتقال درست خود پیام به بهترین شکل در کمترین زمان است. زبان به عنوان ابزار ارتباطی نقش بسیار مهمی را در این زمینه ایفا می‌کند. به کارگیری درست زبان و قواعد آن از طریق اصول و مبانی نگارشی و ویرایشی اولین و مهم ترین ابزار هر رسانه است. زبان آن دسته از مطبوعاتی که فاخر، معیار، به اسلوب و صحیح است، بیشتر فهمیده می‌شود و رسالت خبررسانی و مطبوعاتی آنها نیز به خوبی انجام می‌شود.

وضعیت زبان در مطبوعات کشور به گواهی گزارش ارائه شده، چندان مطلوب نیست. این گزارش هشدار و زنگ خطری برای مسئولان اجرایی و تصمیم گیر است که بیش از همیشه و پیش از آن که کنترل زبان مطبوعات از دست خارج شود، لازم است تدابیری در کوتاه، میان و بلند مدت اندیشیده شود. این پیشنهادها می‌تواند به صورت مستمر، موقت، یا آزمایشی به اجرا درآید و براساس نتایج آن اقدامات بعدی را تبیین و تعیین کرد. به هر حال تأمل در این پیشنهادها می‌تواند در تصمیم گیرهای آتی نقش به سزایی ایفا کند.

۱. تأسیس اداره ویرایش. یکی از ضروری ترین و بایسته ترین اقدامات برای اعمال کنترل های زبانی در مطبوعات تأسیس اداره ویرایش است. از جمله اهداف و وظایف این اداره می‌تواند موارد زیر باشد:

۱. ۱. سیاستگذاری و برنامه ریزی زبانی، پیگیری و اجرای برنامه های وزارتخانه و معاونت مطبوعاتی؛

۲.1. پیگیری و تحقّق و عملیاتی کردن سیاست های مصوب؛

۳.1. تشکیل شورای عالی ویرایش در معاونت مطبوعاتی و تشکیل کار گروه ویرایش برای ارائه و تبیین خط و مشی های لازم؛

۴.1. برقراری ارتباط مؤثر با فرهنگستان زبان و ادبیات کشور به منظور ایجاد پل ارتباطی میان معاونت مطبوعاتی و فرهنگستان و اجرا و ابلاغ به موقع مصوبات فرهنگستان در نشریات؛

۵.1. پیش بینی و تبین آیین نامه های لازم برای اقدامات تشویقی، آموزشی، بازدارنده و توبیخی به منظور اصلاح روند امور و مدیریت زبانی مطبوعات؛

۶.1. ارائه کمک های لازم و مشاورهای به هنگام، برای بهبود وضع زبانی نشریات از طریق مراقبت های دوره ای و تصادفی؛

1.۷. شناخت، آموزش و جذب ویراستاران برای معرفی به نشریات مختلف.

۲. ارزیابی سالانه زبان معیار در مطبوعات. یکی از خدمات اداره ویرایش مراقبت های مقطعی، دوره ای، منظم و نامنظم مطبوعات از حیث کاربرد درست زبان است. برای این منظور می‌توان با توجه به برنامه طرح حاضر و تکمیل آن برنامه ای رایانه ای تهیه کرد و سالانه تعداد مشخصی از جملات هر یک از مطبوعات تحت پوشش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را با توجه به معیارهای کاملاً روشن، کمّی و براساس مصوبات فرهنگستان زبان و ادب فارسی ویرایش کرد و وضعیت زبان در مطبوعات را با تعیین خطوط و مرزهای مشخص به آنان ابلاغ نمود. ادارة ویرایش می‌تواند هر سال گزارش کمّی و کیفی از میزان، چگونگی و نوع غیرمعیارها و وضعیت هر نشریه در برابر سایر نشریات را در اختیار روزنامه‌ها قرار دهد و وضعیت کلی مطبوعات کشور را سالانه منتشر سازد. بدین وسیله می‌توان وضعیت مطبوعات را در سال های آتی نیز سنجید و با همان نشریه در سال های گذشته مقایسه کرد تا میزان ارتقا یا افت هر نشریه یا نشریات کشور از این طریق معلوم شود. نتیجه این پژوهش ها می‌تواند اقدامات تشویقی و یا تنبیهی چون اخطارهای مرحله ای، جریمة نقدی یا غیرنقدی (مثل تعطیلی موقت) یا حتی تعطیلی دائم باشد.

۳. اقدامات تشویقی. برخی از اقدامات تشویقی را می‌توان به شرح زیر اعلام کرد:

1.۳.اساساً باید یکی از معیارها در سطح بندی مطبوعات رعایت زبان معیار باشد، چنانچه نشریه ای بخواهد از سطح خود ارتقا یابد، باید علاوه بر بالا بردن مهارت های حرفه ای، شمارگان، مقبولیت عام و...، از زبان سالم،  بی عیب و معیار نیز برخوردار باشد.

۲.۳. از جمله اقدامات تشویقی پیشنهادی مهم برای ارتقای سطح مطبوعات و اصحاب آن، در نظر گرفتن زبان معیار به عنوان یکی از شاخصه های انتخاب در جشنواره مطبوعات است. هم چنین جز معیار قرار دادن زبان، باید به بهترین روزنامه یا نشریه ای که در حفظ زبان فارسی کوشیده است با همکاری مشترک فرهنگستان زبان و ادب فارسی جایزه ای ویژه تعلق گیرد.

۳.۳. اختصاص یا افزایش درصدی از یارانه های مطبوعاتی به نشریه یا نشریاتی که در معیارسازی زبان مطبوعات و اصلاح و بهبود آن تلاش بیشتری کرده اند.

۴.۳. برعهده گرفتن درصدی از حقوق یا مزایا و یا بیمه نشریاتی که ویراستار استخدام می‌کنند. به صورت تسهیلات حمایتی تا مدت مشخص (مثلاً ۵ سال).

۴. آموزش. در حوزه آموزش های تخصصی خبرنگاری لازم است دوره یا دوره های آموزش نگارش و ویرایش مطبوعاتی برای انواع و اقسام گونه‌ها برگزار شود.

هم اکنون و به طور خاص دوره های کوتاه مدت ویرایش (۱۵ هفته) در مراکز و نهادهایی چون جهاد دانشگاهی، سازمان فنی و حرفه ای، صدا و سیما، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه تهران و برخی نهادهای خصوصی برگزار می‌شود که می‌توان با عقد قراردادهایی با نهادهای یاد شده یا هر نهاد صاحب صلاحیت دیگر چنین دوره هایی را برگزار کرد. مرکز تحقیقات زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس (مجری طرح حاضر) از سالیان دور تاکنون دوره های فراوان ویرایش و نگارش را در دو سطح مقدماتی و پیشرفته برگزار کرده است و آمادگی دارد با روش های مختلف کارگاهی، از راه دور، رایانه های، مجازی و... تمامی خبرنگاران و اصحاب مطبوعات را زیر پوشش قرار دهد. توصیه می‌شود به طور ویژه کارگاه هایی با گرایش'زبان مطبوعات' برگزار شود.

۵. پژوهش. پژوهش های مستمر در حوزه زبان مطبوعات در ابعاد و سطوح مختلف می‌تواند زمینه های تصمیم گیری را در مدیران ایجاد یا تقویت نماید. به همین منظور تعریف طرح هایی در حوزه ارتباط زبان و مطبوعات می‌تواند به نتایج مطلوب علمی و عملی منجر شود. از جمله پژوهش هایی که می‌تواند در ادامه و تکمیل این پژوهش به عمل آورد به شرح زیر است:

الف. مقایسه زبان مطبوعات از گذشته تا امروز

ب. بررسی زبان معیار مطبوعاتی در مقایسه با گونه های زبانی دیگر

پ. بررسی الگوهای زبانی بیگانه در مطبوعات کشور

ت. الگوهای زبانی غیرمعیار در کل نشریات کشور (گسترش یافتة همین طرح)

ث. پژوهش در شیوه های بهینه سازی زبان مطبوعات کشور

ج. توصیف گونه های زبان مطبوعاتی

چ. ارزیابی و بررسی جایگاه مطبوعات در فرایند برنامه ریزی زبان

ح. بررسی تطبیقی رسانه های ایران و کشورهای دیگر.

توضیح آن‌که در این زمینه می‌توان از برخی تحقیقات صورت گرفته در کشورهای دیگر نیز استفاده کرد. برای نمونه در کتاب تحقیق در رسانه های جمعی که یکی از معتبرترین منابع علمی مربوط به تحقیقات رسانه ای در دانشگاه های آمریکاست، بخش های مفصلی به پژوهش در رسانه های چاپی و به ویژه مطبوعات اختصاص یافته است. مقایسة تحقیقات صورت گرفته در جوامع غربی در این حوزه با پژوهش های رسانه ای در کشور ما نشان می‌دهد در این زمینه نیاز به فعالیت های متعددی داریم. می‌توان با نگاهی به فصل سیزدهم کتاب مذکور هم از کمّ و کیف و روش های پژوهش در این حوزه مطلع شد و الگو گرفت و هم به طور خاص از نتایج پژوهش های مشابه با پژوهش حاضر اطلاعاتی کسب کرد. (نک: دی. ویمر، ۱۳۸۴: ۵۲۵ و۵۶۶)

۶. تولید نرم افراز. براساس این طرح و طرح های مشابه می‌توان به تولید برخی نرم افزارها اقدام کرد؛ از جمله:

۱.۶. نرم افزار آموزش ویراستاری مطبوعاتی؛

۲.۶. نرم افزارغلط یاب فارسی و یکسان سازی شیوة خط؛

۳.۶. نرم افزار ویراستار فارسی؛

۴.۶. نرم افزار برابر یاب فارسی برای واژگان مطبوعاتی.

۷. اعمال قوانین و تدوین آیین نامه های لازم.

۱.۷. تدوین آیین نامة ضرورت شیوة به کارگیری رسم الخط، نشانه گذاری و ویرایش مطبوعاتی در تمامی مطبوعات کشور؛

۲.۷. ابلاغ بخش نامه عدم به کارگیری اسامی بیگانه مصوب هیئت دولت؛

۳.۷. اصلاح آیین نامه های اجرایی جشنواره های مطبوعاتی، هیئت نظارت بر مطبوعات و سایر بخش های وابسته به مطبوعات و اعمال قوانین لازم کنترل های زبانی در هر یک از آنها براساس مصوبات شورای ویرایش مطبوعات و تأیید شوراها و مقام های عالی مرتبط.

منابع:               

۱. ایرانی، ناصر. «زبان فارسی را حفظ کنیم»، دربارة زبان فارسی، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۵.

۲. باطنی، محمدرضا. توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی. تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۶.

۳. باطنی، محمدرضا. مسائل زبان شناسی نوین، تهران: آگاه، ۱۳۷۰.

۴. باطنی، محمدرضا. نگاهی تازه به دستور زبان، چاپ دوم، تهران: آگاه، ۱۳۶۳.

۵. بدیعی، نعیم و حسین قندی. روزنامه نگاری نوین، چاپ چهارم، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، ۱۳۸۳.

۶. ترادگیل، پیتر. زبان شناسی اجتماعی، ترجمة محمد طباطبایی، تهران: آگاه، ۱۳۷۶.

۷. توکلی، احمد. مثلث طلایی نوشتن برای مطبوعات، تهران: انتشارات ثانیه، ۱۳۸۳.

۸. توکلی، احمد. ویراستاری و مدیریت اخبار، تهران: انتشارات خجسته، ۱۳۷۹.

۹. حق شناس، علی محمد. «زبان، زبانشناس، ویراستار»، دومین سمینار زبان فارسی در صدا و سیما، سروش، شماره های۲۵ ـ ۲۳، خردد ۱۳۷۱.

۱۰. حیدرزاده، توفیق. «نقش رسانه های همگانی در ترویج زبان علم و مشکلات موجود در ترویج زبان علم از رسانه ها»، مجموعه مقالات سمینار زبان فارسی، زبان علم، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۵.

۱۱. دستور خط فارسی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران: ۱۳۸۲.

۱۲. دی. ویمر، راجر و جوزف آر دومینیک. تحقیق در رسانه های جمعی، ترجمة کاووس سیدامامی، تهران: انتشارات سروش، ۱۳۸۴.

۱۳. سارلی، ناصرقلی و حسین بیات. 'بررسی اشکالات نحوی زبان خبر بر اساس دستور ساختاری' (گزارش پژوهشی)، مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیما، شمارة ۱۹، ۱۳۸۵.

۱۴. سارلی، ناصرقلی. 'زبان معیار و صدا و سیما' (گزارش پژوهشی)، مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیما، شمارة ۸۱، ۱۳۷۹.

۱۵. سمیعی گیلانی، احمد. «زبان محلی، زبان شکسته و بهره گیری از فرهنگ مردم در صدا و سیما»، دربارة زبان فارسی، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۵.

۱۶. صفوی، کورش (مترجم). زبانشناسی و ادبیات؛ تاریخچة چند اصطلاح، تهران: هرمس، ۱۳۷۷.

۱۷. فیروزان، مهدی. «تأثیر متقابل زبان رسانه ها»، دومین سمینار زبان فارسی در صدا و سیما، سروش، شماره های۲۵ ـ ۲۳، خردد ۱۳۷۱.

۱۸. مدرسی، یحیی. پژوهشی در واژه های بیگانه اروپایی در نشریات فارسی (طرح پژوهشی)، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی، خرداد ۱۳۷۶.

۱۹. مدرسی، یحیی. درآمدی بر جامعه شناسی زبان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۸.

۲۰. ملکان، مجید. «مشکلات زبان فارسی به عنوان زبان علم»، مجموعه مقالات سمینار زبان فارسی، زبان علم، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۵.

۲۱. نجفی، ابوالحسن. «آیا زبان فارسی در خطر است؟»، دربارة زبان فارسی، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۵.         

خبرگزاری فارس ( www.farsnews.net )