درسنامه روزنامه نگاری پژوهشی مجموعه مقالاتی آموزشی است از مارک هانتر و نیلز هنسن[1] دوتن از استادان برجسته این حوزه که سعی دارد ضمن روشن کردن تمایزات این ژانر روزنامه نگاری با شیوه مرسوم و متداول گزارشگری، مبانی، کارکردها، روشها و مهارت های لازم برای این نوع از روزنامه نگاری را که جای خالی‌اش بشدت در رسانه‌های ما احساس می شود، روشن کند.

 

اشاره: درسنامه روزنامه نگاری پژوهشی مجموعه مقالاتی آموزشی است از مارک هانتر و نیلز هنسن [1]دوتن از استادان برجسته این حوزه که سعی دارد ضمن روشن کردن تمایزات این ژانر روزنامه نگاری با شیوه مرسوم و متداول گزارشگری، مبانی، کارکردها، روشها و مهارت های لازم برای این نوع از روزنامه نگاری را که جای خالی‌اش بشدت در رسانه‌های ما احساس می شود، روشن کند.

دکتر مارک لی هانتریکی از نویسندگان این درسنامه، روزنامه‌‌نگار تحقیقی، پژوهشگر حوزۀ ارتباطات و مدرس روزنامه‌‌نگاری تحقیقی است. او عضو هیأت مدیرۀ «شبکۀ جهانی روزنامه نگاری تحقیقی و «فصلنامۀ روزنامه‌‌نگاری مَسج است و اکنون به عنوان مدرس با انجمن گزارشگران تحقیقی عرب (ARIJ)، تلویزیون فرانسه و مرکز روزنامه‌‌نگاری پژوهشی لندن همکاری می‌‌کند.

از دکتر هانتر تاکنون حدود 200 گزارش تحقیقی در مجله‌‌هایی مانند نیویورک تایمز، ریدرز دایجست و فیگارو و شش عنوان کتاب در زمینۀ ارتباطات و موضوعات اجتماعی و سیاسی جامعۀ فرانسه منتشر شده است.

نیلز هنسن دیگر نویسنده، این درسنامه نیز روزنامه‌‌نگار، ناشر، مدرس روزنامه‌‌نگاری تحقیقی در دانشگاه‌های سوئد و سردبیر پیشین شبکۀ چهار تلویزیون سوئد است. وی در همکاری با نویسندگان دیگر تاکنون دو کتاب در زمینۀ روزنامه‌‌‌‌نگاری پژوهشی منتشر کرده است: راهنمای روزنامه نگاران تحقیقی به همراه دکتر هانتر و «روزنامه‌‌نگاری تحقیقی» به همراه جمع دیگری از نویسندگان. بخش اول از این مجموعه درسنامه را که توسط  فرشید مقدم سلیمی [2] به فارسی برگردان شده است در ادامه از نظرتان می‌گذرد.

درس اول- تفاوت­ها با روزنامه‌نگاری متداول

روزنامه نگاری پژوهشی چیست؟ چه سودی دارد؟ چطور محقق می‌‌شود؟ نزدیک به نیم قرن پس از ماجرای واترگیت - مبدأ تاریخ این ژانر روزنامه‌‌نگاری - نه افکار عمومی و نه روزنامه‌‌نگاران دربارۀ پاسخ این سوالات به توافق نرسیده‌‌اند. با تمام این وجود ما [نویسندگان این درسنامه] فکر می‌‌کنیم:

سر وکار روزنامه‌‌نگاری پژوهشی با افشای موضوعاتی است که یا عمداً توسط شخص قدرتمندی پنهان شده یا خود به خود پشت انبوه واقعیت‌‌های آشفته و پیچیده پنهان مانده است. در این‌‌گونه روزنامه‌‌نگاری منبع‌‌ها و سندهای عادی و محرمانه هردو مورد استفاده قرار می گیرند.

گزارشگری خبری متداول به موادی که دیگران (نظیر پلیس، دولت، شرکت‌‌ها و غیره) آماده می‌‌کنند، سخت وابسته است؛ بنابراین اگر نگوییم منفعل، دست کم واکنشی است. در نقطه مقابل، گزارشگری پژوهشی به موادی وابسته است که با تلاش خود گزارشگر گردآمده است، برای همین گاهی 'گزارشگری خطرپذیر'[3] نیز نامیده می‌شود.

گزارشگری خبری متداول می‌‌خواهد تصویری عینی از جامعه همان‌‌طور که هست، ارایه کند. اما گزارشگری پژوهشی از مواد عینی - واقعیت‌‌هایی که هر شاهد معقولی تأییدشان می‌‌کند - در جهت هدف انسانیِ اصلاح جامعه استفاده می‌‌کند. اما چنین رویکردی مجوزی برای پنهان کردن واقعیات عینی جامعه با گفتن دروغ مصلحتی نیست؛ بلکه یک مسئولیت است: مسئولیتِ حقیقت‌‌گویی در جهت اصلاح جامعه.

برخلاف آنچه که برخی تصور می‌کنند، روزنامه‌‌نگاری پژوهشی شکل حرفه‌‌ای‌‌تر روزنامه‌‌نگاری سنتی نیست. اگر چه هر دو شکل روزنامه‌‌نگاری روی عناصرِ که، چه، کجا و کِی تمرکز کرده‌‌اند اما پنجمین عنصرِ گزارشگری متداول یعنی 'چرا'، در شکل پژوهشی جای خود را به 'چطور' داده است. در این ژانر روزنامه‌نگاری عناصر دیگر نیز از حیث کمیت و کیفیت توسعه داده شده‌‌اند. 'که' (چه کسی) فقط یک اسم و سِمَت نیست، یک شخصیت است با ویژگی‌‌ها و سبک خاص و هویت‌‌اش. 'کِی' فقط زمان رویداد خبر نیست، بلکه تدوام تاریخی یک روایت است. 'چه' صرفاً یک رویداد نیست، بلکه پدیده‌‌ای دارای علت‌‌ها و نتیجه‌‌ها است. 'کجا' تنها یک نشانی نیست، موقعیتی است که در آن امکان رخدادهای گوناگون کمتر یا بیشتر می‌‌شود. این عنصرها و جزییات به روزنامه‌‌نگاری پژوهشی کیفیت هنری پررنگی می‌‌دهد که تاثیرات عاطفی آن را بیشتر می‌‌کند.

روی‌‌هم‌‌رفته، با این‌که گزارشگران می‌‌توانند گزارشگری روزانه و کار پژوهشی را همزمان انجام دهند، این دو نقش مستلزم مهارت‌‌ها، عادت‌‌های شغلی، فرایندها و اهداف بسیار متفاوتی است. این تفاوت‌‌ها در جدول زیر تشریح شده‌‌اند. با این یادآوری که آن‌‌ها را نباید دو سوی یک رویارویی و گسست آشتی‌‌ناپذیر دید. در عمل، کار گزارشگری در میانۀ طیفی قرار دارد که در دوسوی آن روزنامه‌‌نگاری متداول و روزنامه‌‌نگاری پژوهشی قرار دارند. [بنابراین در صحنه عمل گزارشگری صددرصد پژوهشی یا صددرصد متداول به شرح جدول زیر وجود ندارد. بلکه گزارشگران در کارشان به سمت راست یا چپ جدول زیر متمایل شوند.]

 

روزنامه نگاری متداول	روزنامه نگاری پژوهشی
بررسی
اطلاعات با آهنگ ثابتی (روزانه، هفتگی، ماهانه) گردآوری و منتشر می‌شود.	اطلاعات قابل انتشار نیست تا زمانی که درستی، انسجام و کامل ­بودن‌اش به قطعیت برسد.
بررسی به سرعت تکمیل می‌شود. وقتی که یک گزارش تمام شد بررسی بیشتری انجام نمی‌شود.	بررسی ادامه می‌یابد تا گزارش تأیید شود و این بررسی می‌تواند پس از انتشار گزارش نیز ادامه یابد.
گزارش بر اساس حداقل اطلاعات لازم تهیه می‌شود و می‌تواند بسیار کوتاه باشد.	گزارش بر اساس حداکثر اطلاعات دست‌یافتنی تهیه می‌شود و می‌تواند مشروح و مُفصل باشد.
اعلامیه‌های منابع [رسمی] [4]می‌تواند به عنوان مستندات گزارش در نظر گرفته شود.	گزارش به مستنداتی نیاز دارد که اعلامیه‌های منابع [رسمی] را تأیید یا رد کند.
روابط با منابع
حُسن نیت منابع اغلب بدون تحقیق و تفحص مفروض گرفته می‌‌شود.	حسن نیت منابع نمی‌‌تواند مفروض باشد؛ هر منبعی ممکن است اطلاعات اشتباه بدهد؛ ازهیچ اطلاعاتی بدون تحقیق و تفحص استفاده نمی‌‌شود.
منابع رسمی در راستای اهداف و منافع خودشان آزادانه به گزارشگر اطلاعات می‌‌دهند.	اطلاعات رسمی از گزارشگر مخفی است، برای این‌که افشای آن می‌‌تواند منافع حاکمیت‌‌ها یا موسسات را به خطر اندازد.
گزارشگر باید روایت رسمی از ماجرا را بپذیرد، اگر چه آن را در تضاد با توضیحات و تبیین‌‌های منبع‌‌های دیگر ببیند.	گزارشگر می‌‌تواند بر اساس اطلاعات منابع مستقل، به روشنی و آشکارا با روایت رسمی ماجرا مخالفت کند.
گزارشگر کمتر اطلاعاتی را کنار می‌‌گذارد و معمولاً بیشتر یا همۀ اطلاعاتش را وارد گزارش می‌‌کند.	گزارشگر بخش قابل توجهی از اطلاعاتی را که از هر یک از منابعش به دست آورده، پس از بررسی کنار می‌‌گذارد.
هویت منابع تقریباً همیشه آشکار است.	منابع به خاطر حفظ امنیت‌‌شان معمولاً معرفی نمی‌‌شوند.
برون‌دادها
گزارش را به عنوان بازتاب وضع موجود در نظر می‌‌گیرند. گزارش با این وضع مخالفتی ندارد و گزارشگر نیزهدفی جز اطلاع‌‌رسانی به همگان ندارد.		گزارشگر از پذیرش وضع موجود سرباز می‌‌زند. هدف از گزارش رخنه در واقعیت، پرده برداشتن از جنبه‌‌های پنهان آن به منظور اصلاح، نقد یا گاه پیشنهاد راهی بهتر است.
گزارش مستلزم تعهد شخصی گزارشگر نیست.		بدون تعهد شخصیِ گزارشگر، گزارش هرگز کامل نمی‌‌شود.
گزارشگر می‌‌کوشد واقع‌‌نگر و بی‌‌طرف باشد و داوری نکند.		گزارشگر می‌‌کوشد در نگاه به واقعیت‌‌های ماجرا ریزبین و مُنصف باشد و بر این پایه قضاوت و قربانیان، قهرمانان و متخلفان را معرفی کند.
ساختار دراماتیک گزارش اهمیت زیادی ندارد. گزارش بدون نقطۀ پایان است چون جریان اخبار دایمی است.		ساختار دراماتیک گزارش برای تاثیرگذاری بیشترآن لازم است و گزارش با نتیجه‌‌گیری گزارشگر یا یکی از مراجع به پایان می‌‌رسد.
امکان دارد گزارشگر اشتباه کند. اشتباه‌‌ها اجتناب ‌‌ناپذیر و اغلب بدون اهمیت‌‌اند.		اشتباه گزارشگر را در معرض تاوان‌‌های رسمی و غیررسمی قرار می‌‌دهد و می‌‌تواند اعتبار گزارشگر و رسانه را خدشه دار کند.

با چنین توصیفی به نظر می‌‌رسد که روزنامه‌نگاری پژوهشی از روزنامه‌‌نگاری عادی بسیار بیشتر کار می‌‌برد؟ بله، همین طور است. روزنامه‌‌نگاری پژوهشی در هر گام تلاش بیشتری را می‌‌طلبد. با این وجود شما می‌‌توانید از عهده‌‌اش برآیید و با لذت به آن بپردازید. در یک کلام این ژانر خوشنودکننده‌‌تر و پرثمرتر است: برای همگان، برای رسانۀ شما و برای خودتان.

برای همگان

مخاطبان گزارشی را دوست دارند که منفعتی برای‌‌شان داشته باشد. یعنی اطلاعاتی ارایه کند که در جای دیگری پیدا نمی‌‌کنند؛ اطلاعاتی قابل اعتماد که به آن‌‌ها قدرت تجزیه و تحلیل بیشتری از وقایع می‌‌دهد. این اطلاعات ممکن است دربارۀ سیاست، امور مالی یا کالاهایی باشد که آن‌‌ها در خانه‌‌شان استفاده می‌‌کنند. مهم این است که آنچه که ما دربارۀ این موضوعات می‌‌گوییم بتواند زندگی مخاطب را تغییر دهد. پس به یاد داشته باشید روزنامه‌‌نگاری پژوهشی تنها یک کالا نیست، بلکه یک خدمت است: خدمتی برای بهبود کیفیت زندگی مردم.

برای رسانۀ

به کسی اجازه ندهید به شما بگوید که پژوهش زیور رسانۀ خبری است. بسیاری از رسانه‌‌های خبری پول خود را دور می‌‌ریزند، اما رسانه‌‌ای که به درستی پژوهش می‌‌کند، می‌‌تواند سودآور باشد. (هفته‌‌نامه Canard enchaîné در فرانسه و گروه اکونومیست در بریتانیا دو نمونه بسیار متفاوت‌‌اند.) علاوه بر این، چنین رسانه‌‌ای بسیار تاثیرگذار خواهد بود، طرفداران زیادی در اجتماع‌‌ به دست می‌‌آورد و در نتیجه دسترسی‌‌اش به اطلاعات بیشتر و موقعیت رقابتی‌‌اش بهتر می‌‌شود.

برای خودتان

طی دهه‌‌هایی که ما پژوهشگران را آموزش داده‌‌ایم، معمولاً از آن‌‌ها شنیده‌‌ایم که می‌‌گویند: 'من برای خودم دشمن‌‌تراشی نمی‌‌کنم؟' حقیقت این است که اگر شما کارتان را درست انجام دهید، دوستان بیشتری پیدا می‌‌کنید و در حرفه‌ا‌‌تان و نیز خارج از آن بهتر شناخته می‌‌شوید. مهارت‌‌هایتان با ارزش‌‌تر خواهد بود و چه روزنامه‌‌نگار بمانید و چه نه، کار پیداکردن، برای شما آسان‌‌تر خواهد بود. در حالی که وضع برای روزنامه‌‌نگاران فاقد مهارت‌‌های پژوهشی فرق می‌‌کند: آن‌‌ها به آسانی جانشین پیدا می کنند.

مهم‌‌تر این‌که شما [با آموختن پژوهش] به عنوان یک فرد متحول می‌‌شوید. منتظر کمک دیگری نمی‌‌مانید که 'حقیقت ماجرا' را به شما بگوید، بلکه در خود می‌‌بینید که آن را کشف کنید. شما می‌‌آموزید که وقتی به شک‌‌هایتان فکر می‌‌کنید، به ترس‌‌تان چیره می‌شوید. شما جهان را به شیوه‌‌ای تازه و ژرف‌‌تر درک می‌‌کنید. ژورنالیسم برخی مردم را بدبین و بی‌‌اراده می‌‌کند؛ پژوهش می‌‌تواند به شما کمک کند جلوی این آفت را بگیرید. کوتاه سخن این‌که اگر شما به فکر روزنامه‌‌نگاری و خودتان هستید، می توانید ارزش‌‌هایی را که پژوهش به بار می‌‌آورد، به خودتان، مخاطبان‌‌تان و همکاران‌‌تان پیشکش کنید.

 

---

[1] -  Mark Hunter & Nils Hanson

[2] - در برگردان این درسگفتارها تلاش شده است تا مرز ممکن و به ترتیب اهمیت از سه اصل پیروی شود: 1-وفاداری به متن انگلیسی 2-روان بودن متن برگردان فارسی 3-استفادۀ بیشینه از واژگان فارسی. روشن است که آشتی دادن این اصول با یکدیگر دشوار است. داوری میزان موفقیت برگردان با شما! در طول برگردان، دو منبع پیش روی برگرداننده (مترجم) بوده است: واژه­نامۀ ارتباطات اثر دکتر یونس شکرخواه و فرهنگ کوچک واژه­های بیگانه و برابر پارسی آن­ها اثر حسین اقوامی. برگرداننده پذیرای نظرات و انتقادات شما است. ایمیل: Farshid.moqadam[at]gmail.com

[3]-  Enterprise Reporting

[4]- The declarations of sources