مجموعه مقالات مطبوعات آموزشی ایران ، سیاهه ای از تاریخ مفصل نشریاتی است که با شدت و ضعف، نگاهی به مدرسه و آموزش داشته اند. در بخش اول این مقاله پس از مروری کوتاه بر تاریخچه چاپ و نشر در ایران، نشریات کاغذ اخبار، زاهریرادی باهرا، روزنامه علمیه دولت علیه ایران، المنطبعه فی الفارس، فرهنگ و روزنامه نظامی علمیه و ادبیه بررسی شد...

اشاره: مجموعه مقالات مطبوعات آموزشی ایران ، سیاهه ای از تاریخ مفصل نشریاتی است که با شدت و ضعف، نگاهی به مدرسه و آموزش داشته اند. در بخش اول این مقاله پس از مروری کوتاه بر تاریخچه چاپ و نشر در ایران، نشریات کاغذ اخبار، زاهریرادی باهرا، روزنامه علمیه دولت علیه ایران، المنطبعه فی الفارس، فرهنگ و روزنامه نظامی علمیه و ادبیه بررسی شد. در بخش دوم این مجموعه با عنوان نخستین نشریه مدرسه ای، روزنامه های علمی و دانش مورد بررسی قرار گرفت. اکنون و در بخش سوم نشریات مدرسه دارالفنون تبریز به همراه نشریه مدرس فارسی معرفی و مرور شده است. با هم می‌خوانیم.

***

مدرس فارسی

مدرسی فارسی نشریه‌ای ماهانه بود که در سال 1883 میلادی ( 1300 ه.ق ) به دو زبان فارسی و انگلیسی در بمبئی منتشر شد. به گفته‌ی سید علی کاشفی خوانساری در کتاب « از باب قرائت اطفال » : [ این نشریه اولین نشریه فارسی است که ماهیتی کاملاً آموزشی و صد در صد خبری دارد و هدف انتشار نشریه تنها آموزش زبان فارسی (خواه به دبیرستانی ها و خواه به بزرگسالان) بوده است. براون و تربیت، خان بهادر منشی و پسران را مسئولان مجله و مؤسسه‌ی آموزش زبان اردو را ناشر مجله معرفی کرده است. قطع ( 13×5/20 ) و ویژگی های نشریه ( تعداد صفحات 16، صفحه آرایی یک ستونه، ... ) سبب شده است که آن را مجله بنامند. این نشریه بهای اشتراک خود را برای کشورهای مختلف، مثل هندوستان، سواحل خلیج فارسی و عربستان، ایران، عثمانی و اروپا ذکر می‌کرد و از ارزان ترین روزنامه های زمان خود بود. (اشتراک سالانه در بمبئی 15 قران )

مدرس فارسی به طور دائم به معرفی نشریات فارسی ایران و هندوستان می‌پرداخت. این ماهنامه 36 شماره منتشر شد و هر شماره‌ی آن شامل داستان ها و حکایت های فارسی و انگلیسی بود. ]

ورقه‌ی ماه دارالفنون تبریز

26 سال پس از افتتاح مدرسه‌ی دارالفنون در تهران، یعنی در سال 1293 ه.ق مدرسه دارالفنون تبریز که به مدرسه‌ی مظفریه و مدرسه‌ی دولتی تبریز مشهور است تأسیس شد.

18 سال بعد از افتتاح این مدرسه یعنی در سال 1311 ماهنامه‌ای به نام ورقه‌ی ماه مدرسه‌ی مبارکه‌ی دارالفنون دارالسلطنه‌ی تبریز انتشار یافت که ظاهراً تنها چهار شماره از آن منتشر شده است.

این نشریه بدون شک، نشریه داخلی آن مدرسه بوده است و اولین نشریه‌ای است که « برای دانش آموزان » منتشر شده است. البته با توجه به مطالب و اخبار آن که قصد داشته است اخبار و مسائل مدرسه را با آن ها در میان بگذارد می‌توان آن را نشریه‌ای برای دانش آموزان مدرسه و خانواده های آنان دانست.

ورقه ... در هشت صفحه قطع کوچک ( 14×19 ) منتشر می‌شد و در هر شماره آن حدیثی مرتبط با موضوع نشریه درج شده بود که خود ابتکاری نو و جالب به شمار    می‌آمد.

از جمله این که در شماره‌ی اول، حدیث « اطلبو العلم و لو بالصین »، در شماره‌ی دوم، حدیث « طلب العلم فریضه علی کل مسلم و مسلمه » در شماره‌ی سوم، حدیث « انا مدینه العلم و علی بابها » و در شماره‌ی چهارم حدیث « اطلبو العلم من المهد الی اللحد » درج شده بود.

این نشریه زیرنظر محمد میرزا ندیم باشی، رئیس مدرسه‌ی مظفری (هفتمین رئیس این مدرسه) منتشر می‌شد. سردبیر نشریه ایرج میرزا شاعر معروف بود که در آن اوان 21 سال از عمر خود را پشت سر گذاشته بود.

ایرج در سال 1291 و تنها دو سال پیش از تأسیس مدرسه‌ی دارالفنون تبریز در شهر تبریز متولد شد. وقتی 19 ساله بود با درگذشت پدر به بیماری سل، لقب صدرالشعرایی پدر به او رسید. ایرج در دارالفنون تبریز درس خواند، در زمان سلطنت مظفرالدین شاه به اروپا رفت و در زمان وی و پس از مشروطیت مسئولیت های اداری مختلفی را در تهران، تبریز، کردستان، کرمانشاه، فارس، خراسان و ... تجربه کرد.

در سرمقاله‌ی شماره‌ی اول تصریح شده بود که این صحیفه « برای هوشیاری ابناء وطن » منتشر شده و انتشار نشریه به نوسازی مدرسه توسط ولیعهد نسبت داده شده است.

در همین شماره خبری درج شده است که نشان می‌دهد، میرزا محمد ندیم باشی، در همان سال به ریاست مدرسه منصوب شده است و این صحیفه زیرنظر او منتشر       می‌شد. استخدام معلم فرنگی در مدرسه و توجه به آموزش زبان فارسی از دیگر اخبار این شماره است. همچنین در سخنرانی که زمان حضور ولیعهد ایراد شده و در نشریه درج شده بود، چنین آرزو شده است: « این مدرسه‌ی مبارکه غیرت مدارس تفلیس و حیرت معلم خانه های پاریس گردد. »

-        حتماً ولیعهد جوان بوده است و آن زمان هم آرزو بر جوانان عیب نبوده است.

در شماره های بعدی گزارش مفصلی از بازدید نظام العلما از مدرسه، برپایی نماز جماعت و قرائت قرآن، تقبل هزینه‌ی تحصیل 50 نفر از سادات توسط ولیعهد، استخدام 3 نفر معلم برای مدرسه‌ی رشدیه به هزینه‌ی مدرسه‌ی دارالفنون تبریز، مسئله‌ی کمبود کتاب مناسب برای دانش آموزان و ... به چاپ رسیده است.

خبر جالبی که در شماره‌ی دوم به چاپ رسیده است در مورد کمبود معلم زبان فارسی است :

اعلان : چون در این مملکت معلم پارسی زبان یا معلمی که بدان لهجه تدریس تواند کرد نایاب است و رئیس مدرسه را در این موارد دقتی تمام است، اعلام می‌شود که هر که خود را به پارسی زبانان قریب و دانشمند و ادیب پندارد و میل به همراهی و کمک ما داشته باشد به اداره‌ی مدرسه عرضه شود که پس از امتحان به تعلیم صبیان گماشته آید. بسم ا... اگر حریف مایی.

در چهارمین و آخرین شماره از ورقه ... از چاپ و توزیع مجانی کتب و فردی که دو هزار و یکصد جلد قرآن و دیگری اصول کافی را نشر کرده است به عنوان خیرات سخن رفته است.

در همان شماره نیز از شخصی که یکصد جلد کتاب تألیفی خود را به مدرسه‌ی دارالفنون تبریز اهدا کرده، تشکر شده است.

در مجموع در 4 شماره ( موجود ) این نشریه تقریباً هیچ مطلبی خارج از بحث های مدرسه‌ی دارالفنون تبریز به چشم نمی خورد و ورقه ... مصداق کامل نشریه‌ی داخلی یک مدرسه به شمار می‌آید.

ناصری

  نشریه‌ی ناصری هم در همان مدرسه‌ی دارالفنون تبریز یا مدرسه‌ی مبارکه‌ی مظفریه تبریز منتشر شد.

پس از انتشار آخرین شماره‌ی ورقه‌ی ماه دارالفنون تبریز، ندیم باشی مسئول مدرسه که شاهد موفقیت نسبی انتشار آن نشریه بود تصمیم گرفت نشریه‌ای عمومی تر برای همه‌ی مردم و با تیراژی وسیع تر منتشر کند.

در کنار علامت شیر و خورشید، نام نشریه و سال آغاز انتشار آن ( 1311 ) این عبارات به چشم می‌خورد :

این روزنامه مطلقاً از قید رسمیت خارج است و مشترکین آن در رد و قبول مختارند. سه نمره به رسم نمونه مجاناً فرستاده می‌شود ؛ در صورتی که رد نکردند، اسم ایشان در سلک مشترکین ثبت می‌شود و همواره به همت و معاونت آنان امیدوار خواهیم بود.

ناصری، اولین روزنامه‌ی شهرستانی است که فهرست مطالب را در صفحه‌ی اول هر شماره ذکر کرد و اولین روزنامه‌ای است که رسم ارسال چند نسخه‌ی رایگان را بنیان گذاشت. همچنین اولین روزنامه‌ای است که برای مدارس به طور رسمی تخفیف قائل شد.

در این روزنامه قید می‌شد : « از مدارس و مکاتب نصف قیمت مطالبه می‌شود ... » (از شماره های سال سوم به بعد) قیمت اشتراک داخلی آن شانزده هزار دینار (16 قران) بود و قیمت اشتراک مربوط به کشورهای روسیه و قفقاز، عثمانی و هندوستان جداگانه ذکر می‌شد. در سال اول و دوم آمده بود که « اجرت پُست افزوده می‌شود » اما در سال سوم نوشته شد « حقوق پُست همه جا به عهده‌ی اداره است. »

ناصری ابتدا پانزده روز یک بار منتشر می‌شد ؛ سپس سه شماره در ماه و پس از آن هفتگی و مجدداً پانزده روز یک بار منتشر شد. این روزنامه از پرتیراژترین       روزنامه های سال های پیش از مشروطیت شد و تیراژ آن به 2000 نسخه رسید.

در ناصری مطالب مختلف خبری، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی، فرهنگی و ... درج می‌شد و زبانی ساده و مردم فهم داشت.

ناصری سرمقاله‌ی شماره‌ی اول خود را « افتتاح سن در فواید و سبب تنظیم روزنامه » قرار داد و تا 3 شماره در این باره صحبت کرد. بحث درباره‌ی مطبوعات هم از دیگر موضوعات مورد علاقه‌ی روزنامه بود. به شکلی که رد شماره های مختلف مقالاتی درباره‌ی « انعقاد اطمینان به روزنامجات »، « ترقی مطبوعات در ژاپون »، « مشکل چاپخانه ها و مطبوعات در ایران »، « تشویق مردم به روزنامه خوانی » و « خبر تبریک انتشار روزنامه‌ی شرافت » را به چاپ رسانده بود.

اولین پاورقی روزنامه هم یک سیاحت نامه با نثری جذاب و داستانی با مطالبی آمیخته به تخیل بود.

در شماره‌ی سوم سال اول فراخوانی در روزنامه  چاپ شد که اعلام می‌کرد هر گونه مطلب و آگهی در این روزنامه پذیرفته خواهد شد. در شماره‌ی 15 نمونه جالبی از برخورد با یک خطای مطبوعاتی به چشم می‌خورد. پس از درج خبر ظاهراً اشتباهی درباره‌ی کارگزار مهام خارجه آذربایجان، نه تها روزنامه عذرخواهی می‌کند، بلکه نایب السلطنه با ارسال دست خطی، مدیر ناصری را توبیخ و او را به دقت توصیه    می‌کند.

در شماره های مختلف روزنامه، اسامی وکلای (نمایندگان) ناصری در شهرهای مختلف داخلی و خارجی درج شده که نشان از شبکه‌ی توزیع خوب و تیراژ بالای آن دارد.

 

منابع:

کتاب ؛

1-         حسین زاده،منصور.تاریخ مجلات کودکان ونوجوانان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها ،1370

2-         صدر هاشمی ، محمد. تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان : کمال ، 1363

3-         قاسمی ، سیدفرید . مطبوعات ایرانی ،تهران : نشر علم ، 1389

4-         کاشفی خوانساری ، سید علی . از باب قرائت اطفال ، تهران :قدیانی ، 1382

5-         نعمت الهی ، فرامرز . ادبیات کودک و نوجوان،تهران : مدرسه،1385

6-         محیط طباطبایی ، محمد . تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران ، تهران : انتشارات بعثت ،1366

7-         شعاری نژاد ،علی اکبر . ادبیات کودک و نوجوان ، تهران : انتشارات اطلاعات ، (چاپ نوزدهم)، 1379

8-         محمدی ، محمدهادی و زهره قایینی . تاریخ و ادبیات کودک و نوجوان ، تهران : چیستا ، 1381

مقاله :

1-         کاشفی خوانساری ، سید علی . ' مطبوعات کودک و نوجوانان پس از انقلاب اسلامی ' ، فصلنامه رسانه ، سال 9 ، شماره 1 ، بهار 1377

2-         کاشفی خوانساری ، سید علی .' نشریات آموزشگاهی در ایران' ، سالنامه رشد ، شماره 2 ، زمستان 1383

3-         یحیی پور ، مناف . ' نگاهی به مطبوعات وکودک و نوجوان عرب' ، سالنامه مطبوعات کودک و نوجوان ، شماره اول ، 1375