در شمارۀ نخست این سلسله درسنامه‌ها، تعریف روزنامه‌نگاری پژوهشی و تفاوت‌های آن با روزنامه‌نگاری معمولی بیان شد. شمارۀ دوم به انتخاب سوژۀ پژوهش به عنوان اولین گام عملی روزنامه‌نگاری پژوهشی اختصاص یافت. شماره‌های سوم و چهارم گام بعدی روزنامه‌نگاری پژوهشی یعنی فرضیه‌سازی و نحوۀ کار با فرضیات را توضیح دادند. در این شماره وارد مرحلۀ بعدی تهیۀ گزارش پژوهشی می‌شویم..

اشاره: در شمارۀ نخست این سلسله درسنامه‌ها، تعریف روزنامه‌نگاری پژوهشی و تفاوت‌های آن با روزنامه‌نگاری معمولی بیان شد. شمارۀ دوم به انتخاب سوژۀ پژوهش به عنوان اولین گام عملی روزنامه‌نگاری پژوهشی اختصاص یافت. شماره‌های سوم و چهارم گام بعدی روزنامه‌نگاری پژوهشی یعنی فرضیه‌سازی و نحوۀ کار با فرضیات را توضیح دادند. در این شماره وارد مرحلۀ بعدی تهیۀ گزارش پژوهشی می‌شویم: گردآوری داده‌ها. این شماره و شمارۀ آتی درسنامه اختصاص دارد به گردآوری داده‌ها استفاده از منابع باز[1]. مترجم برای مفیدتر شدن این درسنامه برای خوانندۀ ایرانی، چند مثال هم به متن افزوده است.

***

1- وقتی در باز است چرا از بالای دیوار؟

در فیلمی به نام هارپر[2]، پل نیومن که نقش یک کارآگاه خصوصی را بازی می‌کند در یک صحنه با دری بسته مواجه می‌شود و کودکی که می‌خواهد زورآزمایی کند. کودک می‌گوید بگذارید اجازه بدید بشکنمش، من می‌توانم. کارگاه هم می‌گوید بفرمایید! کودک دورخیز می‌کند و بعد محکم خودش را به در می‌زند چنان که نزدیک است شانه خودش را بشکند. کارآگاه هارپر آهسته به طرف در می‌رود، دستگیره را می‌چرخاند و در را باز می‌کند.

من در تجربۀ شخصی‌ام در آموزش و اجرای پژوهش، بسیاری را دیده‌ام که مانند این کودک تلاش می‌کنند دری را بشکنند که قفل نیست یا به راحتی می‌توان قفل‌اش را بازکرد. این آدم‌ها دچار یک اشتباه‌اند: آن‌ها فکر می‌کنند هر چیزی که مخفی نباشد ارزش دانستن ندارد؛ بنابراین وقت‌شان را روی این موضوع می‌گذارند که مردم را وادار به افشای ناگفته‌هاشان کنند.

حرف زدن از ناگفته‌ها و در همان حال پای‌بندی به صداقت، متأسفانه برای بیشتر ما سخت است. پس چطور می‌توانیم از مردم بخواهیم از ناگفته‌ها سخن بگویند. این انتظار ساده لوحانه‌ای نیست؟

حرفه‌ای‌ها با روش متفاوتی کار می‌کنند. اصول روش کار آن‌ها به قرار زیر است:

• بیشتر چیزهایی که ما اسرار می‌دانیم، واقعیت‌های آشکار اما مغفول مانده‌اند.
• بیشتر این واقعیت‌ها (معمولاً 90 درصدشان) در منابع باز وجود دارند و به‌آسانی می‌توان به آن‌ها دسترسی یافت.

ما معمولاً شنیده‌ایم که می‌گویند در این یا آن کشور منابع باز محدودند یا کم‌کیفیت‌اند. این حرف کم و بیش درست است. اما این را هم می‌دانیم که اطلاعات منابع باز همیشه بیش از میزانی است که روزنامه‌نگاران معمولاً استفاده می‌کنند. استفاده از این منابع می‌تواند نقطۀ قوت شما باشد چون که معمولاً دیگران از آن‌ها استفاده نمی‌کنند. به جایش آن‌ها دنبال کسی می‌گردند که رازی را افشا کند.

ایده روشن است: هر داده‌ای که هر جایی ثبت شده و در دسترس عموم است، برای استفادۀ شما است. فکر نکنید که چون در دسترس همگان است، لابد اطلاعات سوخته و بی‌ارزشی است. این اطلاعات در شرایط خاصی می‌توانند مثل بمب صدا کنند. همیشه دنبال اطلاعات ثابتی نباشید، این کار آماتورها است، در عوض به دنبال منابع متنوع باشید. توانایی شما در استفاده از مواد، مراجع و منابع مختلف عامل مهمی در موفقیت‌تان خواهد بود.

فراموش نکنید:

این‌که از کسی بخواهید اطلاعات و یافته‌های شما را تأیید [و حتی تکمیل] کند، آسان‌تر از آن است که بخواهید اطلاعاتی که شما ندارید را در اختیارتان بگذارد.

 

2- چه گونه منابعی «باز‌»اند؟

در جهان امروز، منابع باز فراوانند. آن‌ها شامل موارد زیرند:

رسانه‌ها[3]

اطلاعاتی که در هر نوع رسانۀ عمومی‌ای منتشرشده‌باشد. این اطلاعات معمولاً در کتابخانه‌های عمومی یا بایگانی رسانه‌ها قابل دستیابی‌اند. مواردی مثل:

-    اخبار (روزنامه‌ها، مجله‌ها، تلویزیون، رادیو، اینترنت)

-    نشریات تخصصی (اتحادیه‌ها، احزاب سیاسی، انجمن‌های صنفی و غیره)

-    انتشارات دانشگاهی و پژوهشی

کتابخانه‌های آموزشی

کتابخانه‌های آموزشی دانشگاههای دولتی و آزاد، دانشگاههای علوم پزشکی و بیمارستان‌های زیرمجموعۀ آن‌ها و غیره. این مراکز معمولاً تجهیزات به‌روزتر، منابع کامل‌تر و نیروی انسانی آموزش‌دیده‌تری نسبت به کتابخانه‌های عمومی دارند. ببینید چطور می‌توانید به این منابع دسترسی داشته باشید.

کتابخانه‌های دولتی

دولت‌ها، شهرداری‌ها همچنین مجلس‌ها معمولاً کتابخانه‌ها و آرشیوهای خود را دارند. بسیاری از وزارت‌خانه‌ها هم همین‌طور. اسناد مجلس، نشریات و انتشارات اداری و بسیاری موارد دیگر در این کتابخانه‌ها نگه‌داشته می‌شوند.

[بسیاری از منابع موجود در کتابخانه و آرشیو ملی ایران و کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی باز و همگانی‌اند. برای مثال مشروح مذاکرات 24 دوره مجلس شورای ملی و 8 دورۀ مجلس شورای اسلامی به صورت آنلاین در دسترس عموم است

(پیوند). یک مثال دیگر: شهرداری تهران اکنون سالنامه آماری شهر تهران و سالنامه آماری شهرداری تهران را به صورت آنلاین منتشر می‌کند. مثال‌های بسیار دیگری نیز وجود دارد]

ارگان‌های دولتی

ارگان‌های دولتی عموماً بیش از هر منبع دیگری اطلاعات تولید می‌کنند، حتی در کشورهایی که فکر می‌کنید استبدادی‌اند یا در آن‌ها آزادی گردش اطلاعات محدود است. شما تقریباً همیشه بیش از آن‌چه فکرش را می‌کنید از این منابع اطلاعات بدست خواهید آورد.

[مرکز آمار ایران هر ساله آمارهای تولیدی دستگاههای مختلف را گردآوری کرده و در یک مجلد به نام سالنامه آماری کشور منتشر می‌کند. این آمارها طیف گسترده‌ای از زمینه‌ها را در بر می‌گیرند. جداول، نمودارها و گزارش‌‌های سالنامه‌ها از سال 1386 به بعد در سایت سالنامه آماری نیز قرار می‌گیرند. علاوه بر سالنامه‌ها بسیاری از آمارهای دیگر نیز در سایت درگاه ملی آمار ارایه می‌شود. ر حوزۀ فرهنگ نیز یک سالنامه از سال 1347 در کشور منتشر می‌شود که تا اوایل انقلاب گزارش فرهنگی ایران نام داشت و پس از آن گزارش فرهنگی کشور. اکنون متولی تدوین و انتشار این آمارنامه پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. یک نمونۀ دیگر منبع باز، آمار سالیانۀ واردات و صادرات کشور است که هر ساله از طرف گمرک جمهوری اسلامی ایران منتشر می‌شود.]

دادگاه‌ها

دادگاه‌ها معمولاً اسناد دادرسی‌ها را نگه می‌دارند. حتی در بعضی کشورها مانند امریکا تمام مستندات و شواهد ارایه شده به دادگاه را در دسترس عموم می‌گذارند. همیشه تمام مستندات دادگاههای موبوط به موضوع بررسی خود را دنبال کنید.

موسسات بین المللی

موسسات بین المللی در سراسر جهان اطلاعاتی در زمینه‌ فعالیت‌شان جمع‌آوری می‌کنند.

ما می‌توانیم این فهرست را ادامه دهیم. یک حرفه‌ای جدی برای خودش فهرستی از منابع باز درست می‌کند و آن را با نیازهای اطلاعاتی پروژه‌های جدیدش روزآمد می‌کند. این منابع به اندازۀ منابع انسانی مهم‌اند.

2- منبع ­باز یک راهبرد پژوهش

معنی منابع باز برای ما این است که به جای جستجوی منبعی که به ما رازی را بگوید، از معلومات و اطلاعات در دسترس، مجهولات را استنتاج کنیم. این فرایند مثل شکل زیر است:

 

 

• با سرنخ‌ها یا دانسته‌های اندکی شروع می‌کنیم
• دربارۀ چیزهایی که هنوز نمی‌دانیم فرضیه می‌سازیم.
• تأیید یا رد فرضیه‌مان را در منابع باز می‌جوییم.
• از کسانی که می‌توانند اطلاعات ما را کامل کنند، پرس‌وجو می‌کنیم.

یک مثال

جبهۀ ملی فرانسه[4] که یک حزب راست افراطی است، یک برنامۀ «اولویت ملی» ارایه کرد که بر اساس آن شهروندان فرانسوی در زمینه‌های اشتغال، دستمزدها و برخی موارد دیگر از حقوق بیشتری حتی نسبت به مهاجران قانونی برخوردار شوند. چنین سیاستی تخطی از قوانین فرانسه و اروپا است. با این حال یکی از مقامات این حزب به ما گفت که به نظر استراتژیست‌های آن‌ها با استفاده از «منطقۀ خاکستری» قوانین فرانسه در موضوع ادارۀ شهرداری‌ها می‌توانند این سیاست را اجرا کنند. وقتی از او توضیح بیشتری خواستیم سکوت کرد.

گام 1: ما حدس زدیم که در شهرهای تحت کنترل شهرداران جبهۀ ملی، برنامۀ غیرقانونی «اولویت‌های ملی» اجرا می‌شود و این جریان رخ نداده مگر با سواستفاده از برخی قوانین دوپهلو.

گام 2: ما برنامۀ تبلیغاتی جبهۀ ملی را - که یک سند منبع باز موجود در کتابفروشی‌ها بود -  مرور کردیم تا اقدامات موبوط به «اولویت‌ ملی» را شناسایی کنیم.

گام 3: ما مقاله‌های خبری، بولتن‌های شهرداری و فروم‌های اینترنتی را بررسی کردیم تا اولین تأییدهای اجرای این برنامه در شهرهای تحت کنترل جبهه را بدست آوریم.

گام 4: ما گام قبلی را با مصاحبه با منابع انسانی جبهه و اپوزیسیون آن ادامه دادیم. همچنین دربارۀ این‌که چطور اقدامات جبهه می‌توانسته بدون شکستن قانون اجرا شود با کارشناسان حقوقی مصاحبه کردیم.

نتیجه: فرضیه ما تأیید شد و مقامات جبهه نیز به اقداماتشان که شناسایی و اعلام کرده‌بودیم اعتراف کردند.

 

---

[1] - Open sources در اصل اصطلاحی کامپیوتری است و  به نرم افزاری گفته می‌شود که متن کدهای آن باز و در دسترس عموم است. در فارسی به چنین نرم‌افزارهایی متن‌باز گفته می‌شود. Open-source در اینجا به معنی هر گونه منبع اطلاعاتی به کار رفته است که همگانی است. به این ترتیب آن را منبع همگانی نیز می‌توان ترجمه کرد.

[2] - Harper

[3] - Information

[4] - France's National Front