مجموعه مقالات مطبوعات آموزشی ایران، سیاهه ای از تاریخ مفصل نشریاتی است که با شدت و ضعف، نگاهی به مدرسه و آموزش داشته اند. در بخش اول این مقاله پس از مروری کوتاه بر تاریخچه چاپ و نشر درایران، نشریات  کاغذ اخبار، زاهریرادی باهرا، روزنامه علمیه دولت علیه ایران، المنطبعه فی الفارس، فرهنگ و روزنامه نظامی علمیه و ادبیه بررسی شد...

اشاره: مجموعه مقالات مطبوعات آموزشی ایران، سیاهه ای از تاریخ مفصل نشریاتی است که با شدت و ضعف، نگاهی به مدرسه و آموزش داشته اند. در بخش اول این مقاله پس از مروری کوتاه بر تاریخچه چاپ و نشر درایران، نشریات  کاغذ اخبار، زاهریرادی باهرا، روزنامه علمیه دولت علیه ایران، المنطبعه فی الفارس، فرهنگ و روزنامه نظامی علمیه و ادبیه بررسی شد. در بخش دوم این مجموعه با عنوان نخستین نشریه مدرسه‌ای، روزنامه های علمی و دانش مورد بررسی قرار گرفت. در بخش سوم نشریات مدرسه دارالفنون تبریز به همراه نشریه مدرس فارسی معرفی و مرور شده است. بخش چهارم به بررسی مطبوعات عصر مظفری اختصاص داشت و در  پنجمین بخش نشریات مکتب رشدیه مرور شد. اکنون در ششمین بخش به مطبوعات آموزشی در مدارس نوین ایران می‌پردازیم.

 

***

انتشار مطبوعات آموزی در ایران، پیامد تلاش هایی است که به منظور پر کردن خلاء کمبودهای آموزشی کودکان صورت گرفت. همان گونه که گفته شد اولین قدم در احداث مدارس نوین را رشدیه در تبریز برداشت و مدرسه ای را به نام خود ( رشدیه ) در آن شهر تأسیس کرد. این مدرسه به دلیل مخالفت هایی که با تأسیس آن صورت گرفت تعطیل شد و میرزا حسن رشدیه در زمان امین الدوله ( 1315 ) مدرسه خود را در تهران دایر کرد.

پس از مرگ امین الدوله و اختلاف رشدیه با پسر او، به ناچار مدرسه رشدیه را به معین الملک واگذار و در سال 1322 مدرسه دیگری به نام مکتب تأسیس کرد و در همان زمان روزنامه مکتب را بنیان گذاشت.

پی آمد تأسیس مدارس جدید که شیوه های نوین آموزشی آن برگرفته از الگوهای دیگر کشورها بود، دیدگاه های نوین در خصوص مسائل آموزشی و تربیتی دانش آموزان بود و خود منجر به انتشار مطبوعات جدید آموزشی شد.

مجله تعلیم و تربیت

این مجله به عنوان یکی از قدیمی ترین نشریات آموزشی در سال 1300 ه.ش توسط وزارت فرهنگ منتشر شد و انتشار آن تا سال 1306 ادامه داشت. این مجله بعد از یک دوره تعطیل 6 ساله، مجدداً در سال 1313 ه.ش توسط همان وزارتخانه منتشر شد. چهارسال بعد ( 1317 ) نام مجله از سوی فرهنگستان از تعلیم و تربیت به « آموزش و پرورش » تغییر یافت و تا سال 1348 ه.ش با همین نام منتشر شد. و در سال 1348 همزمان با انتشار مجلات پیک ( که انتشار آن ها از سال 1343 آغاز شده بود ) به نام ماهنامه آموزش و پرورش به انتشار خود ادامه داد و تا سال 1356 با محتوای آموزشی برای بزرگسالان، مربیان تربیتی و معلمان منتشر شد و محور اصلی آن هم مطالبی در خصوص مسائل آموزشی و پرورشی و موضوعات تربیتی و فرهنگی بود.

مجله های وارداتی

در سال های بعد از جنگ جهانی دوم فعالیت های جدیدتری در زمینه پر کردن خلاء کمبودهای آموزشی و تربیتی کودکان انجام گرفت و پای کتاب ها و مجله های خاص کودکان به ایران گشوده شد.

نشریه های روسی

از جمله نشریات ادواری وارداتی کودک می‌توان به یک سری نشریه های روسی اشاره کرد که در سال های 23-1317 توسط انجمن فرهنگ ایران و شوروی وارد ایران می‌شدند. این نشریه های ادواری کتابچه هایی در قطع های 5/9×6 - 95/7- 5/7×5- 5/7×6 و به زبان روسی بودند که در چهاررنگ و در 8 صفجه در مسکو به چاپ می‌رسیدند.

تیراژ آن ها در ایران از 100 تا 500 هزار و حتی گاه به یک میلیون نسخه هم می‌رسید. محتوی آن ها را هم داستان های کوتاه و گاه مطالب علمی و آموزشی تشکیل می‌دادند. تم اصلی مطالب هم آموزش های ایدئولوژی چپ بود. این نشریات بعد ها برای انتشار مجله « بازی کودکان » الگو قرار گرفتند.

گاهنامه های کودکان

در سال 1317 به تصویب شورای عالی فرهنگ، سه دفتر با عنوان ثابت « خواندنی‌های کودکان، افسانه هاست » منتشر می‌شد.  کار ترجمه و گردآوری مطالب هر سه دفتر، توسط علی نقی وزیری صورت گرفته بود و دفتر ها شامل نمایشنامه، داستان های انسان پنداری، افسانه، داستان های ترجمه، اشعار و مثل های فولکلور ایرانی بودند. تصاویر این دفترها از منابع خارجی برداشت شده بود و تعداد صفحه های آن ها بین 80 تا 100 بود. در انتهای هر دفتر هم کلمه های نا مأنوس فولکلوریک و معانی آن ها آمده بود.

دفتر اول خواندنی های کودکان، در اردیبهشت ماه سال 1317 با قیمت تک شماره 7 ریال در  چاپخانه تابان تهران به چاپ رسید. این سه دفتر به صورت گاهنامه منتشر شده اند و طلایه اولین مجله های کودکان در ایران بودند .

نونهالان

در سال های 20-1310 « خانه پیروزی » وابسته به انجمن ایران و انگلیس، مجله‌ای را به نام شیپور منتشر ‌کرد. این مجله دارای ضمیمه ای به نام « نونهالان » بود که برای مقاطع سنی 8 تا 14 سال، زیر نظر عبداله فریار منتشر می‌شد. این مجله در قطع 30×46 در 8 صفحه، ابتدا دو شماره در هفته و بعد هر 15 روز یک بار منتشر می‌شد.

بیشتر مطالب مجله نونهالان را داستان تشکیل می‌دادو داراری کاریکاتورهای مسلسلی بود که بیشتر آن ها به همراه کلیشه خود از انگلستان وارد می‌شدند. روی جلد مجله معمولاً به شرح زندگی و تصویر یکی از رجال ( به خصوص رجال  انگلیسی ) اختصاص داشت.

گردانندگان مجله نونهالان به منظور جلب خوانندگان بیشتر، از شگردهای خاصی استفاده می‌کردند  مثلاً نقاشی هایی را به صورت عکس برگردان با مضمون هایی در تمجید از نیروهای نظامی انگلستان و متحدان آن منتشر و به صورت رایگان در اختیار کودکان قرار می‌دادند. انتشار مجله نونهالان در مدت یک سال ادامه داشت و تیراژ آن به 15 هزار نسخه هم رسید. بیشتر نسخه های مجله در آبادان به فروش می‌رفت. این مجله، اولین مجله تاریخ مجله های کودکان ایران است که شعر کودک ( شعری از عباس یمینی شریف ) را به چاپ رساند.

خردسالان

در مهر ماه 1321 « عباس شاهنده » مجله « خردسالان » را برای کودکان منتشر کرد. تنها شماره این مجله به صورت هفتگی و در تهران منتشر شد.

شنگول کودکان

در تیر ماه 1322 « جواد امیر احمدیان » روزنامه هفتگی « شنگول » را منتشر کرد. شنگول نشریه‌ای فکاهی و برای بزرگسالان بود که در شهریور ماه همان سال توقیف شد. سه هفته بعد، شنگول به صورت نشریه کودکان منتشر شد. لیکن چند شماره بیشتر دوام نیاورد و دوباره به صورت مجله بزرگسالان به انتشار خود ادامه داد.

فریاد دانش آموز

در دی ماه 1324 نیز « عادل خلعتبری » روزنامه « فریاد دانش آموز » را برای    گروه های سنی جوانان و نوجوانان منتشر کرد.

مطالب این مجله بیشتر پیرامون مسائل دانش آموزان بود.

بازی کودکان

در تاریخ مطبوعات آموزشی، نشریات و مجلات آموزشی از وجود نویسندگانی که خود معلم، مدیر و یا دانش آموز بوده اند بهره زیادی برده اند و مدارسی که  توانسته اند امکان و شرایط مناسب را برای انتشار این گونه نشریات فراهم آورده اند، نقشی مهم در توسعه و ترویج این گونه نشریات داشته اند.

مجله « بازی کودکان » هم به عنوان یکی از اولین نشریه های موفق کودکان ایران از چنین محیط مناسبی برخاست. انتشار این مجله نتیجه شناختی بود که گردانندگان آن از کمبود امکانات فرهنگی - آموزشی در مدارس و آموزشگاه ها به دست آورده بودند.

صاحب امتیاز مجله « ابراهیم بنی احمد » فارغ التحصیل و مدرس « دانشسرای عالی تهران » بود. وی مجله خود را در سال 1323 در تهران منتشر کرد. « عباس یمینی شریف » از شاگردان بنی احمد و از معلمان مدارس تهران، در انتشار مجله با بنی احمد همکاری داشت.

تخصص هنری بنی احمد در زمینه نقاشی و ذوق یمینی شریف در سرودن شعر کودک، دو ویژگی مهم به مجله بازی کودکان می‌داد و این نشریه را از مجله های دیگر کودکان متمایز می‌کرد. مجله بازی کودکان اولین مجله نسبتاً موفق کودکان در ایران بود.

از سویی دیگر هر دو ناشر شناختی نسبی از توانایی های فکری و نوشتاری کودکان داشتند و به همین جهت، مطالب مجله، به ویژه قبل از آن که تغییر قطع و محتوا   دهد، ساده، روان و در حد درک و فهم کودکان بود. در کنار این ویژگی ها، باید به قطع کوچک مجله اشاره کرد که ظاهراً باعث محبوبیت آن در میان کودکان شده بود.

اولین شماره مجله بازی کودکان، در قطع 7×6 سانتی متر، در اردیبهشت ماه 1323 منتشر شد. تیراژ مجله بازی کودکان تا مرز 15 هزار نسخه پیش رفت، ولی این موفقیت دائمی نبود و بعد از چهار بار تغییر قطع و سه بار تغییر نام، با پشت سر گذاشتن سال سوم، مجله ورشکست و متوقف شد.

از شماره 43 مجله قطع آن به 14×20 افزایش یافت، ولی در محتوای مجله تغییری ایجاد نشد.

بازی کودکان =>راهنمای آینده

قطع مجله بازی کودکان باز هم ثابت نماند و بار دیگر این نشریه در اندازه 5/24×17 و با نام جدید « راهنمای آینده » منتشر شد و این در حالی بود که هنوز نام « بازی کودکان » را در کنار نام جدید خود یدک می‌کشید. محتوای مجله بازی کودکان با نام جدید، دچار دگرگونی چشمگیری شد. هر چند که بخش ثابتی از صفحه های مجله به مطالب کودکان اختصاص داشت، لیکن اکثر مطالب آن، با جهت گیری های آموزشی، اخلاقی و علمی، برای گروه های سنی بزرگسال منتشر می‌شد.

بازی کودکان => راهنمای آینده =>جهان تربیت

با انتشار هفتادمین شماره مجله بازی کودکان، که همزمان با اواخر سال سوم انتشار مجله بود، مجدداً نام مجله راهنمای آینده ( بازی کودکان ) تغییر کرد و با نام «جهان تربیت» منتشر شد.

قطع مجله در این دوره تغییر نکرد، لیکن تعداد صفحه های آن به 12 صفحه کاهش یافت. در این دوره محتوی مجله نیز تغییر مهمی نکرد ولی مقاله های بلند آموزشی، تربیتی، روانشناسی، اخلاقی و اجتماعی بیشتر شدند. پیچیده تر شدن مطالب مجله، باز هم دایره مخاطبان مجله را تنگ تر کرد و تیراژ مجله را که در دوره قبل 5000 نسخه بود به 3000 نسخه کاهش داد.

در مجموع می‌توان انتشار این مجله را آغاز تاریخ واقعی تولید مجله های کودکان در ایران دانست. نشر مجله بازی کودکان گروه ها و افراد دیگری را نیز به انتشار    مجله های آموزشی واداشت. در همین دوره، انتشار صفحه های تک ورقی کودکان در مجله های بزرگسالان نیز رونق یافتند .