درسنامه روزنامه نگاری پژوهشی مجموعه مقالاتی است از مارک هانتر که تاکنون پنج درس آن از نظرتان گذشته است. در شمارۀ نخست این سلسله درسنامه‌ها، تعریف روزنامه‌نگاری پژوهشی و تفاوت‌های آن با روزنامه‌نگاری معمولی بیان شد...

اشاره: درسنامه روزنامه نگاری پژوهشی مجموعه مقالاتی است از مارک هانتر که تاکنون پنج درس آن از نظرتان گذشته است. در شمارۀ نخست این سلسله درسنامه‌ها، تعریف روزنامه‌نگاری پژوهشی و تفاوت‌های آن با روزنامه‌نگاری معمولی بیان شد. شمارۀ دوم به انتخاب سوژۀ پژوهش به عنوان اولین گام عملی روزنامه‌نگاری پژوهشی اختصاص یافت. موضوع در س سوم فرضیه‌سازی بود و در درس چهارم با یک نمونه عملی نحوۀ کار با فرضیات بررسی شد. در پنجمین درس با عنوان استفاده از منابع باز وارد مرحلۀ بعدی تهیۀ گزارش پژوهشی یعنی گردآوری داده‌ها شدیم. این شماره نیز به گردآوری اسناد و مدارک از منابع باز  اختصاص دارد، باهم می‌خوانیم.

***

1- منبع‌باز، منبع قدرت است

اگر به جای این‌که از کسی بخواهیم از سیر تا پیاز یک ماجرا را برای ما تعریف کند، ابتدا به سراغ منابع باز برویم، در کسب اطلاعات از افراد هم دست بالا را خواهیم داشت. خیلی فرق می‌کند که از کسانی بخواهیم اطلاعات ما را تأیید یا رد کنند تا این‌که به ما اطلاعات بدهند. این کجا که بگوییم «چه اتفاقی افتاده؟» و آن کجا که بپرسیم «این اتفاق افتاده. مگر نه؟»

قطعاً گول زدن کسی که اطلاعات دارد مشکل است زیرا به پاسخ‌های دم‌دستی قانع نمی‌شود و بعد از هر پاسخی سوال تازه‌ای دارد. حتی وارد بحث شدن با چنین کسی می‌تواند جالب هم باشد چون او اهمیت و ارزش اطلاعات را می‌فهمد.

با استفاده از منابع باز، شما به دیگرانی که منابع انسانی شما هستند نشان می‌دهید که:

• شما روی موضوع وقت و انرژی می‌گذارید، پس به آن علاقمندید.
• شما از آن‌ها انتظار ندارید که کاری را برایتان انجام دهند که خود قادر به انجامش هستید.
• شما معطل اطلاعات آن‌ها نیستید.
• دست شما از اطلاعات خالی نیست و شما می‌توانید با آن‌ها تبادل اطلاعات کنید.
• اگر یکی با شما همکاری نکند پروژۀ شما به بن‌بست نمی‌رسد.

یاد بگیرید قبل از این‌که تلفن را بردارید و به کسی زنگ بزنید، اطلاعاتِ منابع باز را جمع‌آوری‌کنید. این کار کلید تبدیل شدن به یک شنوندۀ لایق است: یعنی کسی که حرف منابع را می‌فهمد و برای اطلاعات‌شان ارزش قایل است و برای همین منابع دوست دارند با او حرف بزنند. [به‌قول خودمان: مستمع صاحب سخن را بر سر ذوق آورد].

2- یافتن منابع باز

2-1- تهیۀ نقشۀ موضوع

اولین وظیفۀ شما در تحقیق، ترسیم نمای کلیِ موضوع و زمینۀ تحقیق است. به این کار زمینه‌یابی[1] می‌گویند یعنی  شناسایی کنید که چه چیزهایی در اطراف و پس‌زمینۀ موضوع قراردارد. زمینه‌یابی شامل کارهای زیر است:

• شناسایی کنشگران کلیدی (افراد و سازمان‌ها)
• شناسایی موضوعات و مسایل کلیدی مربوط به کنشگران
• شناسایی وقایع و تاریخ‌های کلیدی آن‌ها از گذشته تا حال

نقطۀ عزیمت شما هر اطلاعی است که در دست دارید. اگر این اطلاع تنها نام یک فرد یا سازمان است، مواد اطلاعاتی مربوط به آن را بجویید. بعد ارجاعات و اشاراتِ مواد بدست آمده را پی‌بگیرید تا چیزهای جدیدی کشف کنید.

هر وقت احساس کردید که در کارتان با سد غیرقابل عبوری مواجه شده‌اید، مانع پیش‌رو را یادداشت کرده و سعی کنید دربارۀ موضوعات مربوط به آن اطلاعات کسب کنید. بسیار مواظب باشید در موضعی قرار نگیرید که محتاج اطلاعات خاص یک منبع مشخص باشید. در چنین حالتی شما همۀ قدرتتان را در اختیار آن منبع قرار داده‌اید.

در عوض دربارۀ کنشگران، موسسات یا وقایعی که  یک گام از موضوع محوری تحقیق‌تان دورترند، داده و اطلاعات جمع‌آوری ‌کنید. این اطلاعات می‌توانند به شما دورنما (پرسپکتیو) بدهند و راهی به منابع جدید بگشایند. معمولاً وقتی منبعِ سخت‌گیر و خسیسِ شما درمی‌یابد بی‌مانند نیست و افراد دیگری هم هستند که به شما اطلاعات می‌دهند، او هم زبان باز می‌کند. به این ترتیب کلی داده جمع‌آوری می‌شود.

2-2- از منابع عمومی استفاده کنید تا به منابع کارشناسانه برسید

منابع عمومی جای خود را دارند اما شما به منابعِ باز کارشناسانه هم نیاز دارید. مثلاً یک مقالۀ مطبوعاتی دربارۀ یک کشف علمی، منبعی عمومی است. پژوهش علمیِ مرجع که احتمالاً در یک مجلۀ تخصصی منتشرشده‌است، منبعی کارشناسانه است که جزییات و عمق مطالبش بیشتر است. این جزییات لازمۀ موفقیت یک تحقیق‌اند، نه تنها به خاطر اهمیت دانسته‌ها بلکه همچنین به خاطر این‌که آگاهی به جزییات، شما را قادر می‌کند تا با قدرت بیشتری با منابع گفت‌وگو کنید. آن‌ها می‌فهمند که شما برای فهمیدن ماجرا زحمت می‌کشید و فقط حرف‌های این و آن را سرهم‌بندی نمی‌کنید.

بهترین راه شناسایی منابع بازِ کارشناسانه، سئوال از حرفه‌ای‌های هر حوزه دربارۀ منابع مورد استفاده‌ا‌شان است.

• کارمندان دولتی به شما می‌گویند که چه کسی گزارش‌ها را در کجا و به چه شکلی نگهداری می‌کند.
• کارکنان مجلس می‌توانند به شما بگویند فرایند قانون‌گذاری چگونه است و آن‌ها چه نوع گزارشاتی را در سطوح مختلف آماده می‌کنند.
• بنگاههای معاملات املاک می‌دانند که سوابق ثبت املاک در چه اداره‌ای حفظ می‌شود.

و الی آخر. وقتی با حرفه‌ای‌ها صحبت می‌کنید، یادتان باشد که حتما از آن‌ها بخواهید که به شما منبع معرفی کنند- منابعی که اطلاعاتشان برای شما مهم و جذاب خواهد بود. البته این نکته را در صحبت با دیگرانی که کار تفحصی انجام می‌دهند مانند روزنامه‌نگاران، پلیس یا نویسندگان نیز باید رعایت کنید. تنها داده جمع نکنید: روش‌های جمع‌آوری داده‌ها را نیز ثبت و ضبط‌کنید.

2-3- منابع و مختصاتشان را بپایید

برای مراجعۀ مکرر به منابع خاص برنامه داشته‌باشید. مثلاً اگر یک بانک داده اینترنتی وجود داشته باشد که شما برای دریافت اطلاعات شرکت‌ها از آن استفاده می‌‌کنید - در فرانسه، societe.com چنین سایتی است - وضعیت شرکت‌های مورد نظرتان را در آن پیگیری کنید.

2-4- به مزرعۀ داده‌ها اگر می‌روید برای درو بروید

گردآوری اطلاعات در هر کجا و در هر زمان باید عادت مألوف شما باشد. مربوط‌ترین اطلاعات به یک واقعه در محل وقوع آن یافت می‌شود. پس وقتی شمای گزارشگر از جایی بازدید می‌کنید تمام اسنادی را که می‌بینید گردآوری کنید.

مثال:

وقتی در یک دفتر کار هستید و در آنجا مدارکی هست که در معرض دیدند، بردارید و بخوانیدشان و اگر به دردبخور بودند اجازه بخواهید که آن را داشته باشید. ما وقتی روی جبهۀ ملی فرانسه کار می‌کردیم، هر هفته به دفتر مرکزی‌شان می‌رفتیم و مجله‌های دم دستی را جمع می‌کردیم. مجله‌های زیادی هم داشتند که توسط افراد یا گروههای ناشناختۀ جنبش منتشر شده بودند. ما به این موارد دسترسی نداشتیم. دسترسی به برخی موارد دیگر هم تنها با ارایۀ کارت عضویت حزب ممکن بود اما وقتی خواهش کردیم به ما هم اجازۀ دسترسی‌ را دادند. این موارد همگی منابع اطلاعاتی بسیار با ‌ارزشی دربارۀ فعالیت‌های جنبش در سطوح محلی و ملی بودند، اما رسانه‌های خبری هرگز آن‌ها را پوشش نداده‌بودند.

3- کمک گرفتن از کارشناسان در استفاده از منابع

3-1- بایگانی‌چی‌ها را تحویل بگیرد

این‌که یک منبع باز و همگانی است به این معنی نیست که شما بدون زحمت می‌توانید از آن استفاده کنید؛ به ویژه وقتی سروکارتان با کتابخانه‌ها و آرشیوهای تخصصی است. راه‌حل: ببینید مسئول بایگانی کیست و از وی کمک بخواهید. معمولاً وقتی وارد یک کتابخانه می‌شوید، دانستن نام یکی از کارمند بایگانی آن می‌تواند به شما کمک کند. آن‌ها عموماً اشخاص بسیار محترمی هستند و کسی که به تخصص ایشان ارج بگذارد، راحت‌تر به نتیجه می‌رسد.

3-2- بفهمید چه گیرتان آمده است

به دست آوردن یک سند مساوی با درک کردن آن نیست. زبان گزارش‌های اداری در بخش دولتی و خصوصی گاه خیلی خاص و نیازمند معناکردن است. در زمینۀ منابع باز، این مشکل معمولاً در برخورد با مواردی مثل گزارش‌های سالانه و صورت‌جلسه‌ها وجود دارد. وقتی خود را با چنین سندی مواجه دیدید، اولین کار شما یافتن کسی است که بتواند آن را خوب بفهمد. به طور کل بهتر است دنبال کسی بگردید که به آن بخش مربوط باشد، اگر به موضوع تحقیق شما هم علاقمند باشد که چه بهتر.

از کسی که حرف‌های شما را به دیگران گزارش می‌دهد، نظرخواهی نکنید و اگر می‌توانید جلوی این کار را بگیرید. به طور خاص، با افرادی که با سوژه‌های گزارش شما هر نوعی بده‌بستان دارند، صحبت نکنید مگر این‌که با آن‌ها مصاحبه کنید. این افراد با اطلاعاتشان دربارۀ فعالیت شما کاسبی خواهند کرد.

4- بشــتابـید ولی آرام!

به شما قویاً پیشنهاد می‌کنیم که یک تفحص را با دست‌یافتنی‌ترین اطلاعاتِ بازترین منابع شروع کنید. هر تحقیقی به میزانی که جلو می‌رود پیچیده‌تر و دشوارتر می‌شود. ولی اگر از نقطۀ شروع، پیچیده و دشوار باشد، بدانید که یک جای کار می‌لنگد. به ویژه، اگر منابع باز هیچ کدام از عناصر فرضیۀ شما را پشتیبانی نکنند، یا فرضیۀ شما اشتباه است یا کسی دارد موش‌دوانی می‌کند و سعی دارد تا شما از ماجرا سر در نیاورید.

برعکس، اگر برای فرضیۀ خود تأییدهای اولیه بدست آورید، باید سرعت و گسترۀ تفحص را بیشتر کند. تا جایی که امکان دارد داده‌های منابع باز را جمع‌آوری و استخراج کنید. معانی داده‌ها را استنباط کنید و آن‌ها را به فرضیه‌تان اضافه کنید. در گام بعدی از اسناد و مدارک عبور می‌کنید و به منابع انسانی می‌رسید. [در شمارۀ بعدی درسنامه به این موضوع خواهیم پرداخت.]

---

[1] - Backgrounding