درس‌نامه آنلاین روزنامه‌نگاری علمی از سوی فدراسیون جهانی روزنامه‌نگاران علمی (WFSJ) و با همکاری شبکه علوم و توسعه (SciDev.Net) طراحی شده است...

اشاره: درس‌نامه آنلاین روزنامه‌نگاری علمی از سوی فدراسیون جهانی روزنامه‌نگاران علمی (WFSJ) و با همکاری شبکه علوم و توسعه (SciDev.Net) طراحی شده است. پیش از این سه قسمت از این درس‌نامه از نظرتان گذشت. درس اول به طراحی و  ساختاربندی روزنامه‌نگاری علمی اختصاص داشت، موضوع درس دوم سوژه‌یابی و چگونگی داوری درباره صحت و سقم اعتبار منابع سوژه‌ها بود. در درس سوم،  آمادگی‌های پیش از انجام مصاحبه، نحوه آغاز و انجام آن و شیوه طراحی سئولات برای موقعیت‌های متفاوت مطرح شد. درس چهارم به تکنیک‌ها و قالب‌های نوشتن متن‌های علمی اختصاص داشت. در بخش اول درس پنجم چیستی و ماهیت علم و روش علمی و مزایا و محدودیت های شناخت علمی برای روزنامه نگاران و در بخش دوم روش روزنامه‌نگارانه در دنیای علم مورد بررسی قرار گرفت. بخش سوم از این درس به محدویت های علم و روش علمی  اختصاص داشت و اکنون در آخرین بخش این درس به این موضوع پرداخته شده است که علم در زندگی روزمره ما چگونه ساخته می شود .با هم می خوانیم.

***

5.4: در جهان واقعی علم چگونه ساخته می‌شود؟

5.4.1: مقدمه

این بخش از درس به معرفی این مساله می‌پردازد که علم چگونه در زندگی روزمره ما روز به روز ساخته می‌شود و چگونه حقیقت های علمی به طور مشخص در آن وارد می‌شود.

شما خواهید آموخت که چگونه بنای علم با کمک انتشار مقالات علمی و ژورنال های تخصصی ساخته می‌شود. شما خواهید آموخت، که مکانیسم راستی آزمایی چگونه در سیستم انتشار مقالات علمی عمل می‌کند و محدودیت های آن چیست. این بخش با معرفی مکانیسم جستجوی حقیقت علمی دیگری که نقش مهمی در مسایل پیچیده و بحرانی انسانی دارد به پایان می‌رسد. در خلال این درس، شما در باره چند مورد از مفاهیمی که به شما کمک می‌کند تا اعتبار دانشمندان و مقالات آنها را بسنجید مهارت پیدا می‌کنید . همچنین در این باره می‌توانید به درس 3 نیز مراجعه کنید.

5.4.2: علم: چیزی است که در ژورنال های علمی منتشر می‌شود

اگر از یک محقق علمی بپرسید کار او چیست به شما می‌گوید که کار او نوشتن مقاله برای ژورنال های علمی است. به عبارت دیگر می‌توان این‌گونه گفت که علم آن چیزی است که درژورنال های علمی منتشر می‌شود.

اعتبار این جمله در این نکته نهفته است که انتشار در ژورنال های علمی برای هر دانشمندی حیاتی است - آنها باید یا کار خود را منتشر کنند یا به کار حرفه ای خود پایان دهند. دانشمندی که کاری را منتشر نکند نه جایگاه مشخصی دارد نه کمک مالی در اختیار دارد و در نهایت نیز کار خود را نیز از دست خواهد داد. بعد از  این‌که یک دانشمند از دانشگاه فارغ التحصیل شد بقای حرفه ای او وابسته به انتشار دایم مقالاتی است که منتشر می‌کند و به طور خاص وابسته به تعداد مقالاتی از او است که از سوی نشریات معتبر و بزرگ علمی انتخاب، تایید و چاپ می‌شوند. یعنی ژورنال هایی که دارای میزان ارجاع و تاثیر  بالاتری در جامعه علمی هستند.

مقالات علمی که در بهترین نشریات علمی منتشر می‌شوند باید دو آزمون را پشت سر بگذارند. نخست، ادیتورهای ناشر، نه تنها قابلیت محتوای مطلب که اهمیت آن را بررسی می‌کنند سپس نسخه ای از مقاله را برای گروهی از شاخص ترین متخصصان در آن حوزه تحقیقاتی می‌فرستند به همین دلیل این ژورنال ها را peer- reviewed  یا تایید شده توسط هم‌صنفان  می‌نامند.

همه ژورنال های علمی جدی مقالات خود را پیش از انتشار به تایید این هم‌صنفان  ارشد می‌رسانند.

بازبینی هم‌صنفان  فرآیندی است که در آن متنی که برای انتشار در مجله ای ارسال شده است مورد تایید کارشناسان مناسب و خبره آن حوزه -که عموما برای نویسنده آن مقاله ناشناس باقی می‌مانند- قرار گرفته باشد. برای  این‌که این اطمینان حاصل شود که آیا مقاله مورد نظر برای انتشار مناسب است یا نه این کارشناسان به طور خاص به رابطه میان روش شناسی به کار گرفته شده در مقاله و نتایج حاصل از آن می‌پردازند.

فهرست ارجاع،  سامانه و بانک اطلاعاتی از مقاله ها از جمله معیارهایی است که نشان می‌دهد هر مقاله چند بار به عنوان مرجع در کار دیگر دانشمندان و نویسندگان مقاله های علمی دیگر مورد استفاده قرار گرفته و یا در کار آنها ذکر شده است. این یک عامل برای تعیین میزان اهمیت یک مقاله است.

عامل تاثیر  یا Impact factor میزانی است که نشان می‌دهد تناوب ارجاع به یک مقاله متوسط در یک ژورنال در یک سال و یا یک بازه زمانی مشخص چقدر است. این نسبت با تقسیم دفعاتی که در سال جاری مقالات یک نشریه مورد ارجاع قرار گرفته اند بر تعداد مقالاتی که در آن ژورنال در دو سال قبل منتشر شده اند به دست می‌آید. هدف این تعریف این است که میزان و شاخصی برای سنجش  اهمیت ژورنال های بزرگ مشخص کند. شما می‌توانید عامل تاثیر برخی از ژورنال های علمی را در این نشانی مشاهده کنید [ http://www.sciencegateway.org/rank/index.html ] این وب سایت معدنی از اطلاعات در باره تولیدات علمی دانشمندان  ،دانشگاه ها و کشورها است.نمونه دیگر چنین مرجعی را می‌توانید در نشانی  http://sciencewatch.com بیابید.

5.4.3: محدودیت های بازبینی متخصصان

به طور اساسی عبور از مرحله بازبینی متخصصان به این معنی است که دیگر متخصصان یک رشته مشخص، در زمان رخ دادن آن تحقیق، معتقدند که مختوای آن مقاله با آنچه در آن حوزه علمی به طور عمومی پذیرفته شده است سازگاری دارد.

اما درحقیقت، آزمون واقعی تنها زمانی اتفاق می‌افتد که دیگر دانشمندان همان نتایج را با همان روش شناسی بار دیگر به دست آورند. حقیقت یک مقاله بازبینی شده توسط متخصصان همیشه موقتی است و تا زمانی دوام دارد که نتایج آزمون های دیگر نتایج متناقض با نتایج اعلام شده در آن را به دست نیاورده باشند.

آیا روزنامه نگاران علمی باید اطمینانی غیر واقع گرایانه به ژورنال های بازبینی شده دقیق داشته باشند؟

به طور قطع بازبینی توسط متخصصان به معنی عدم امکان ابطال پذیری آن مقاله یا پذیرش دربست آن نیست. یکی از نمونه های اخیر که یک مقاله بازبینی شده به مقاله دانشمند کره جنوبی هاونگ وو - یوک باز می‌گردد که ادعا کرده بود برای نخستین بار موفق به شبیه سازی و کلون کردن جنین انسانی و تولید سلول های بنیادی از آن شده است. ژونال ساینس، که توسط انجمن آمریکایی علوم پیشرفته (AAAS) منتشر می‌شود ، تلاش بسیاری کرد تا مطمئن شود این مقاله هم‌زمان با کنفرانس سالانه متخصصین این حوزه که در سال 2004 در واشنگتن برگزار می‌شد منتشر شود. تبلیغات وسیعی از سوی ساینس و AAAS برروی این مقاله صورت گرفت و البته وقتی مشخص شد این مقاله فاقد اعتبار و تقلبی است ضربه ای که به اعتبار آنها خورد بیش از همه آن تبلیغات مصیبت زا بود. [http://www.sciencemag.org/sciext/hwang2005/ ] . 

جان رنه سردبیر ساینتیفیک آمریکن 4 هشدار در باره این گونه مقالات را بر می‌شمرد و می‌گوید که نسبت به آنها باید حساس بود.

-         امکان وجود خطا: محتوای یک مقاله بازبینی شده توسط متخصصان تنها زمانی تایید نهایی می‌شود که حداقل یک بار توسط دیگران همان نتایج با همان روش شناسی به دست آید.

-         تقلب: برای بازبین ها تقریبا غیرممکن است که تقلب های عمدی را تشحیص دهند. کل فرآیند انتشار مقالات علمی بر مبنای اعتقاد به صداقت دانشمندان بنا شده است اما روزنامه نگاران علمی نسبت به مقالات منتشر شده با اعتماد بیشتری برخورد می‌کنند تا مثلا روزنامه نگاران اقتصادی نسبت به گزارش های اقتصادی.

-         عدم صداقت: نویسندگان ممکن است معاملات و زد و بندهایی با ادیتورها و ناشرهای غیر حرفه ای تر انجام داده باشند.

-         فشارهای سیاسی: برای مثال زمانی دولت آمریکا اعلام کرد ژورنال های آمریکایی حق ندارند مقالات ارسالی از کشورهای ایران، لیبی و سودان را منتشر کنند.

اما حتی با این ملاحظات رنه ، نتیجه می‌گیرد که با وجود مواردی که مقالات بازبینی شده توسط متخصصان اشتباه بوده اند اما این باعث نمی شود روزنامه نگاران علمی خود را از این معدن بی نظیر اطلاعات محروم کنند.

در درس دوم نیز شما نمونه ای از بررسی هایی که لازم است در مورد قضاوت در باره یک ادعای علمی انحام دهید، مشاهده کردید.

5.4.4: حقیقت علمی برمبنای اجماع

امروزه روزنامه نگاران علمی در باره موضوعاتی گزارش می‌دهند که مورد توجه همه بشریت است

دولت ها در سراسر جهان با خطرات بحران اقلیمی ، منابع آبی، منابع انرژی  ،حریم خصوصی و سلامت دست به گریبان هستند. تصمیم گیران و سیاستمدارن با انتخاب های دشوار و سرنوشت سازی مواجهند که بیشترین تاثیر را بر روی اشتغال ، سلامت، ثروت و حتی سبک زندگی مردمانشان می‌گذارد.

در عین حال، تقریبا غیر ممکن است که کسی بتواند وضعیت دقیقی از منابع سیاره ما از قبیل آب، انرژی ، نفت، گاز، جنگل ها و سرزمین های مسکونی و حتی دشوارتر از آن روند تغییرات کوتاه مدت، میان مدت و طولانی مدت این منابع ، اقلیم و فناوری های بالقوه را ارایه دهد.

برای مواجهه با این چالش های جهانی بی سابقه متخصصان و دولت مردان، مکانیسم هایی را برای ارزیابی مسایل به اجرا در می‌آروند. این رویکرد باعث می‌شود گروهی از بهترین متخصصان در یک زمینه دور هم جمع شوند و این امکان در اختیار آنها قرار گیرد تا با یکدیگر ملاقات کرده، تحقیق انجام دهند  ،اسناد و مدارک را مستند کرده و نتایج کارهای خود و توصیه هایشان را به طور مستقل منتشر کنند.

این چنین مکانیسم هایی می‌تواند بازه های وسیعی از کمیته های کوچکی با یک هدف مشخص تا آکادمی های ملی علوم را شامل شود. همچنین کمیسیون های ویژه ای را در بر بگیرد که مثلا وظیفه بررسی علت خرابی یک پل را به عهده دارند یا حتی تیمی متشکل از هزاران متخصص را شامل شود که مثلا در پنل بین الدولی تغییرات اقلیمی (IPCC) به کار مشغولندکه  حتی جایزه صلح نوبل را در سال 2007 به دست آوردند. این ها نمونه هایی از تعیین حقیقت علمی بر مبنای اجماع متخصصان است.

IPCC هزاران دانشمند را گردهم آورده است. آنها معمولا حقوقی دریافت نمی کنند و اغلب آنها به طور گمنام فعالیت می‌کنند. آنها قبول کرده اند تا اطلاعات پیچیده و بسیار دشواری را مطالعه کرده و آنها را قابل فهم و درک پذیر کنند شامل بازبینی مقالاتی که متخصصین می‌نویسند، ملاقات‌های مختلفی با افراد متخصص می‌کنند و به سفرهای طولانی می‌روند تا به یک اجماع در برابر تفسیرهای مختلف از داده ها برسند و نتایج و توصیه های خود را منتشر کنند. در جایی مانند IPCC دانشمندان مشارکت کننده در عین خال باید کاری کنند که دولت ها گزارش های آنها را بپذیرند. این کاری دشوار و نفس گیر و طاقت فرسا است اما چنین اجتماعات علمی با مشارکت دانشمندان به آنها امکان می‌دهد تا تحقیقات خود را با بهترین دانشمندان دیگر آن حوزه شریک شوند و ارتقا دهند و نتیجه ای تا حد امکان نتایج علمی و معتبری به دست آورند.