درس‌نامه آنلاین روزنامه‌نگاری علمی از سوی فدراسیون جهانی روزنامه‌نگاران علمی (WFSJ) و با همکاری شبکه علوم و توسعه (SciDev.Net) طراحی شده است...

اشاره: درس‌نامه آنلاین روزنامه‌نگاری علمی از سوی فدراسیون جهانی روزنامه‌نگاران علمی (WFSJ) و با همکاری شبکه علوم و توسعه (SciDev.Net) طراحی شده است. پیش از این پنج قسمت از این درس‌نامه از نظرتان گذشت.  درس اول به طراحی و  ساختاربندی روزنامه‌نگاری علمی اختصاص داشت، موضوع درس دوم سوژه‌یابی و چگونگی داوری درباره صحت و سقم اعتبار منابع سوژه‌ها بود. در درس سوم،  آمادگی‌های پیش از انجام مصاحبه، نحوه آغاز و انجام آن و شیوه طراحی سئولات برای موقعیت‌های متفاوت مطرح شد. درس چهارم به تکنیک‌ها و قالب‌های نوشتن متن‌های علمی اختصاص داشت. در درس پنجم چیستی و ماهیت علم و روش علمی و مزایا و محدودیت های شناخت علمی برای روزنامه‌نگاران بررسی شد. موضوع درس ششم؛ گزارشگری مناقشات علمی است  که در بخش اول آن ضرورت های گزارش یک مناقشه علمی و عوامل و عناصر تشکیل دهنده آن مرور شده است. با هم می‌خوانیم.

***

6.1: مقدمه

در سال 1988، پزشکان ناراضی در یکی از مراکز پزشکی دهلی نو دست به اعتصاب زدند و در نتیجه ارایه خدمات درمانی در آن مرکز به حالت تعلیق در آمد. در حالی‌که پوشش خبری اکثر رسانه ها در باره این اعتصاب بر روی خود اعتصاب و تاثیر آن بر بیماران متمرکز شده بود، من متوجه این مساله شدم که الان بهترین زمان برای به دست آوردن اطلاعاتی از داخل جامع پزشکان است که به طور عادی خیلی علاقه ای به صحبت کردن درباره مسایل خود و علیه دولت ندارند. آنها این مساله را افشا کردند که محققان بیمارستان به گونه ای غیر اخلاقی نوعی داروی سقط جنین ساخته شده در یک شرکت سویدی را روی بیماران آزمایش کرده بودند که در نتیجه آن کودکان در حالی که دچار خفگی شده بودند به دنیا می‌آمدند. من فتوکپی سوابق پزشکی مادرها را با کمک منبعی که در درون این سیستم می‌شناختم، پیش از انتشار داستان به دست آوردم، و البته همین موضوع باعث شد تا خود و سازمان خبری ام را زمانی که مدیر آن بیمارستان ما را تهدید به شکایت کرد نجات دهم. او اندکی بعد از سمت خود عزل شد. این داستان نمونه خوبی از این است که ماهیت یک داستان مناقشه برانگیز چگونه می‌تواند باشد و این‌که چقدر مهم است که به گونه‌ای دقیق و وسوا‌ گونه برای مواجهه با چنین خبرها و داستان هایی آماده باشید. انواع مختلفی از این مناقشات وجود دارد و برخی از آنها برای روزنامه نگاران علمی ماهیت شفاف تری دارند. اغلب اوقات شاید ماهیت این مجادله و مناقشه بدیهی باشد. فرض کنید دانشمندی ادعا کند که زمین گرد نیست. در برخی از موارد دیگر ریشه ها و بذر این مناقشات و اختلاف ها شاید آشکار نباشد. برای مثال شما ناگهان با جمع آوری یک نوع داروی خاص از بازار مواجه می‌شوید. این نوع داستان ها در تضاد با داستان های رایج در حوزه روزنامه نگاری علمی قرار دارد. به طور رایج شما با مساله مشخص و شفافی سر و کار دارید، مثلا فناوری یا کشف جدیدی اعلام شده است، داستان هایی بر اساس مصاحبه با دانشمندان نوشته می‌شوند، یا مقاله هایی که در کنفرانس ها و ژورنال های علمی منتشر می‌شوند منبع داستان شما هستند. یا ممکن است داستان شما بر اساس بیانیه های خبری یک کمپانی در باره یک داروی جدید و امثال آن شکل بگیرد. در درس‌نامه‌های یک تا پنج شما با روش ها و تکنیک های لازم برای بررسی، پوشش و ارایه این داستان ها آشنا شده اید. در این درس به مساله مدیریت کردن داستان های مربوط به مناقشات و مواجه های موجود در علم می‌پردازیم.

6.2: چرا باید یک مناقشه را گزارش کرد؟

همانطور که زمانی کریستین گورمن[1] ، ادیتور علمی سابق مجله تایم گفته است: درست مانند یک قطعه ادبی خوب، مناقشات و تضادها و برخوردهای درون علم اغلب اوقات می‌توانند موتور محرکی برای روایت یک داستان علمی نیز باشند. خوانندگان و مخاطبان به مناقشه ها علاقه مندندو همچنین این داستان ها مورد توجه بیشتری از سوی روزنامه نگاران نیز قرار می‌گیرند. ادیتورهای یک روزنامه اگر با داستانی مواجه شوند که زاویه دید یک مناقشه را در دل خود دارد رغبت بیشتری نشان می‌دهند که آن را از صفحه 3 روزنامه به صفحه اول خود منتقل کنند به شرطی که این زاویه دید کمک به فروش بیشتر روزنامه یا روح بخشیدن به یک برنامه تلوزیونی بکند. در عین حال موضوعات مورد مناقشه فرصتی را برای کمک به آموزش مخاطب فراهم می‌آورد و باعث افزایش توجه عمومی به مسائلی نظیر تغییرات اقلیم و یا ایدز می‌شود. بدین تریب داستانی درباره یک مناقشه علمی اگر به گونه مناسبی آگاهی بخش باشد می‌تواند به نفع مخاطب باشد. برای مثال، گزارش های مربوط به خطراتی که استفاده از اجاق های هیزمی برای سلامت ایجاد می‌کند باعث تاسیس برنامه ای در هندوستان برای ساخت اجاق های بدون دود شد[2]. همچنین مزایای گزارشی درباره یک مناقشه و یا گزارش که تاثیر بالایی داشته باشد برای نویسنده نیز قابل توجه است. این گزارش های باعث می‌شود تا او چه در اتاق خبر و جه در جامعه علمی مورد توجه قرار گرفته و اعتبارش افزایش پیدا کند. این کار همچنین باعث می‌شود تا افرادی که درون یک سیستم کار می‌کنند و از اطلاعات داخلی یک سازمان مطلعند در صورت پیش آمدن موضوعی ابتدا به شما مراجعه کنند و بدین ترتیب مجموعه‌ای از منابع جدید را می‌توانید برای خود ایجاد کنید. هر روزنامه نگاری در دوره کار حرفه ای خود به دنبال بهانه‌ای برای یک گزارشگری تحقیقی و یا گزارش درباره مناقشات است. اگر چه به نظر می‌رسد شانس پیدا کردین چنین موضوعی در زمینه هایی مانند سیاست و یا جرایم بیشتر از حوزه علم باشد اما این درس سعی می‌کند شما را متقاعد کند که این شانس در این حوزه نیز دست کمی از حوزه های دیگر ندارد، به شرط آن‌که بدانید چگونه این موارد را شناسایی و پیگیری کنید.

6.3: عوامل تشکیل دهنده یک مناقشه علمی چیست؟

هر نقطه نظر جدیدی که مفاهیم رایج و یا یک اعتقاد جزمی رایج را با نظریه و یا آزمایش و روشی جدید  به چالش بکشد به طور بالقوه یک مناقشه علمی را در دل خود دارد. مساله خلقت گرایی و منشا عالم اغلب اوقات موضوع مناقشه انگیزی به شمار می‌رود. دانشمندان در حالی‌که در حوزه خود پیش می‌روند ممکن است در باره ابزارها و یا کاربردهایی که بر مبنای دانسته های قبلی ما بنا و ساخته شده اند مشکوک شوند و این می‌تواند بذر یک مناقشه را در دل خود داشته باشد. برای مثال، بحث دست کاری های ژنتیک که با هدف ارایه ابزاری برای تولید محصولات کشاورزی بهتر معرفی شده بود پس از آن‌که برخی از گزارش ها و ا زجمله گزارش مجله نیچر درباره مرگ لارو پروانه هایی که از این محصولات تغذیه کرده بودند[3]، به برخی از اثرات احتمالی جنبی آن اشاره کردند،  به موضوعی جنجال برانگیز بدل شده است. همچنین پروژه هایی که به طور علنی بر مبنای علوم ناقص و یا فناوری های غیر مطمئن و مشکوک بنا شده اند نیز موضوعاتی برای داستان های مناقشه برانگیز است. برای مثال داستان غرق کردن آهن در اقیانوس با هدف ته نشین کردن دی اکسید کرین[4] نمونه از این موارد است. نمونه دیگر از این دست پروژه ای به نام «ستوسا مودرام»[5] در هندوستان است که با هدف لایروبی کردن بستر دریا میان هندوستان و سری لانکا به منظور تاسیس خطوط کشتی رانی در این بین مطرح شده است[6].  در همین حال برخی از اظهار نظرهای افراد معتبر و دانشمندان شناخته شده می‌تواند باعث بروز برخی از  مناقشات شود. برای مثال اظهار نظر جیمز واتسون[7] برنده جایزه نوبل، در باره این‌که افراد سیاه پوست بهره هوشی کمتری از سفیدپوستان دارند، مناقشه ای را ایجاد کرد که در نهایت به برکناری او از آزمایشگاه کولد اسپرینگ هاربور[8] منجر شد. (در ادامه این درس به گزارش هایی که در باره این مورد منتشر شد می‌پردازیم). مناقشات علمی تنها حوزه علم را شامل نمی شود. در اغلب اوقات، این مناقشات چند بعدی بوده و پای آنها به سیاست یا مذهب و موارد دیگر نیز کشیده می‌شود. اصل ماجرا در مساله تغییرات اقلیم و علوم جوی است اما بازیگران این عرصه را نه فقط دانشمندان که سیاستمداران، صنایع و مردم عادی نیز تشکیل می‌دهند.

نمونه دیگر مناقشاتی بود که در پی پیشنهاد معامله هسته ای هندوستان به ایالات متحده در گرفت[9] و دامنه آن به حوزه های مختلفی توسعه پیدا کرد.

6.4: چطور باید یک مناقشه علمی را تشخیص داد و پیدا کرد؟

ایده داستان های مروبط به مناقشات از طریق خبرنامه ها و مستقیم به سراغ شما نمی آیند.

مطالعه دقیق مقاله های ژورنال ها و سخنرانی های کنفرانس ها شاید سرنخی از یک مناقشه را در اختیار شما بگذارد. بعد از آن است که شما باید کارهای زیادی برای پیگیری موضوع انجام دهید از تحقیق برروی نشریات گرفته تا مصاحبه با افراد و اندکی کار کارآگاهی. داستان افشا گرانه گاناپاتی مودور[10] درباره یک آزمایش غیر اخلاقی دارویی در هندوستان نمونه خوبی از این موضوع است[11]. مطالب بیانیه های مطبوعاتی را به عنوان وحی منزل تلقی نکنید. پیش زمینه علمی یک تحقیق و همچنین روش تحقیق یک مطالعه را با دقت بررسی کرده و با کارشناسان آن حوزه صحبت کنید تا برخی از مناقشه های احتمالی پنهان در زیر یک داستان را آشکار کنید.

اگر سخنرانی و یا مقاله ای از یک دانشمند در بردارنده عناصری از موضوعی مناقشه برانگیز باشد حتما واکنش دانشمندان و محققان دیگر را به همراه دارد اگر در جریان یک سخنرانی این واکنش ها را در سالن سخنرانی نشنیدید به گفت‌وگوی دانشمندان در ساعت استراحت گوش کنید. به همین دلیل گوش های خودتان را باز نگاه دارید. برای این‌که بتوانید چنین داستانی را شناسایی و آن را دنبال و از افراد مطلع سوال های دقیق و لازم را بپرسید لازم است که پیش زمینه علمی خوبی در باره آن موضوع داشته باشید. گاهی ممکن است سرنخ چنین موضوعاتی در خلال یک مصاحبه آشکار شوند و شخص مصاحبه شونده با بی احتیاطی سرنخی را آشکار کرده و در اختیار شما قرار دهد. گفته یکی از مقامات سازمان جهانی بهداشت (WHO) برخی از اطلاعاتی که یک گزارشگر به دنبال آن بود را برای مطبوعات هندی حساس توصیف کرده بود و همین باعث انجام گزارش تحقیقی از سوی آن خبرنگار شد که در نهایت دولت را وادار کرد تا یکی از واحد های این سازمان در هندوستان را تعطیل کند[12].

در یک مورد دیگر، گفته یکی از مقامات دولتی با این مضمون که امروز ما برخی از گیاهانی که دربردارنده نوعی کرم خطرناک بودند را نابود کردیم، باعث تحقیق درباره دورزدن قرنظینه لازم از سوی برخی از تولید کنندگان رازک شد و در نهایت پس از بحث در مجلس و دولت، قوانین مربوط به این قرنطینه ها اصلاح شدند.

همچنین همیشه چشم و ذهن پرسشگر خود را در مقابل اشاره های مربوط به چنین داستان هایی که ممکن است از مشاهده رویدادهای اطراف به ذهنتان خطور کند باز بگذارید.  برای مثال، خبرنگار زیرکی متوجه شده بود که در حال رانندگی در شب برروی پلی در دهلی نو، چراغ های درخشان روی پل که دایم حالتی چشمک زن را القا می‌کردند، به طور مستقیم به چشم خورده و باعث ایجاد نوعی توهم می‌شوند. به نظر می‌رسید برای کاهش هزینه های روشن کردن خیابان ها با چراغ های شهری، این لامپ ها را به فاصله 3 متر از هم در ارتفاعی معادل خط دید چشم در سرتاسر پل نصب کرده بودند.  خبرنگاری بعد از گفت‌وگو با یک عصب شناس، مقاله ای نوشت و در آن توضیح داد که این نورهای چشمک زن می‌تواند باعث ایجاد تشنج در  کودکان مستعد صرع شود. مناقشه های که بعد از این مقاله در گرفت و پس از این‌که پزشکان بیشتری از محتوای این مقاله حمایت کردند، دولت وادار به تغییر این چراغ ها شد.

گزارشگران سیاسی به طور غریزی متوجه ای نکته هستند که هر وقت قرار باشد انتخاباتی برگزار شود احتمالا نوعی مناقشه پیش از آن رخ خواهد داد. روزنامه نگاران علمی نیز باید متوجه این موضوع باشند که هر بار که فناوری جدید و یا کشف پزشکی تازه ای اتفاق می‌افتد ممکن است نوعی مناقشه نیز با آن بروز کند. به طور تاریخی همیشه این کشفیات و پیشرفت ها با این مناقشه ها همره بوده اند. از زیست فناوری گرفته تا تلفن های همراه و پیوند قلب و حتی در مورد اخیر تر در باره نانو فناوری[13].  هر زمان که کشف جدیدی اعلام شد از خودتان این سوال را بپرسید که تاثیرات آن چه خواهد بود و شروع به بررسی و تحقیق دراین باره کنید.

باید خیلی خوش شانس باشید که بتوانید سر نخ هایی در باره مناقشه‌ها و موضوعات بحث برانگیز پروژه های علمی یا تحقیقات پزشکی که در پشت درهای بسته در جریان است را به دست آورید. پس سعی کنید مدام دنبال آن بگردید و در این حوزه ها را بکوبید. به خاطر داشته باشید که مناقشه ها حالت کلیشه ای ثابت را ندارند. آنچه ممکن است باعث بروز یک مناقشه علمی در یک کشور باشد، در کشور دیگری موضوعیت ندارد. موضوع ضایعات و بازماندهای الکترونیک برای کشورهای در حال توسعه که هنوز تحت سیطره کامپیوتر ها و صنایع الکترونیکی و فناوری های مروبط به عصر ارتباطات قرار نگرفته اند، موضوعیت ندارد. از سوی دیگر موضوعی مانند تاثیرات انقلاب سبز موضوعی مورد بحث برای هندوستان به شمار می‌رود در حالی‌که برای انگلستان موضوعی حل شده به حساب می‌آید. اگر یک گزارشگر علمی هستید، موضوعات جنجال برانگیز در مناطق دیگر را در مرور وب سایت های مختلف بررسی کنید تا متوجه شوید این موضوعات چگونه در کشورهای دیگر مورد پوشش و برری قرار می‌گیرند. اگرچه گزارش این موضوعات برای مخاطبان داخلی و محلی خودتان مهم است (ممکن است روزی این مساله به موضوع مورد بحث آنها نیز بدل شود) اما سعی کنید به دنبال مسایل مناقشه برانگیز بالقوه در محل خودتان باشید. برخی از مسایل محلی شما هم البته ممکن است تاثیر و ارتباطات جهانی را به همراه داشته باشد. مثلا  ابرِ قهوه ای حاصل از سوزاندن سوخت های زیستی که در شمال هندوستان اتفاق افتاده بود بر اقلیم جهانی تاثیر گذار بود[14]. مورد دیگر داستان مربوط به روزنامه نگاری هندی بود که درباره خطرات انبار کردن گازهای سمی در یکی از کارخانه های تولید حشره کش ها در بوپال گزارش کرده بود. زمانی که در دسامبر 1984، این انبار گاز دچار نشتی شد، این مساله به موضوعی جهانی درباره مسولیت‌های صنایع تبدیل شد[15]. به طور مشابه داستان هایی در باره داروها و یا درمان های مبتنی بر طب سنتی می‌تواند موضوعی مورد مناقشه باشد. از سوی دیگر در حالیکه ماموریت های پرهزینه فضایی برای کشورهای توسعه یافته، به ندرت به موضوعی بحث برانگیز تبدیل می‌شود اما اعلام برنامه سفر سرنشین دار به ماه در کشوری در حال توسعه که هنوز با مساله فقر عمومی در کشور مواجه است می‌تواند بستری برای یک مناقشه بزرگ باشد[16].

در کشورهایی که دانشمندان دولتی باید از قوانین سرسختانه حاکم بر آنها پیروی کنند و قادر به سخن گفتن آزادانه نیستند، برقراری ارتباط با رهبران مجامع علمی، انجمن ها و یا دانشمندان برجسته و منتقد درون ساختار بسیار مفید است. شاید آنها - به دلایل واضح - متبعی نباشند که بتوانید از آنها نقل قول مستقیم کنید اما نباید ارزش و نقش آنها را به عنوان منابعی که می‌توانند به شما برای پیدا و آشکار کردن یک مناقشه علمی کمک کنند، دست کم بگیرید.

برای مثال تنها اشاره ای از یکی از رهبران اتحادیه درباره این‌که تعدادی از کارگران نیروگاه های هسته ای به دلیل آسیب های ناشی از تشعشعات بستری شده‌اند برای یک خبرنگار کافی بود تا گزارشی درباره روند غیر ایمن کارها در نیروگاه را کلید بزند و آماده کند[17]. مسایل علمی به طور معمول با گذشت زمان حل می‌شوند اما برخی از مناقشه ها پایداری طولانی دارند. همیشه برای اطلاع از آخرین وضعیت به منابع خود مراجعه دوباره کنید. برای مثال اگرچه مساله تحقیق برروی رآکتور های هموجوشی سرد از سوی بسیاری ازدانشمندان جریان اصلی دنبال نمی شود اما برخی از آزمایشگاه ها به طور جدی درگیر کار برروی این  پروژه هستند. با وجود این هنوز نتوانسته اند نظر مثبت جامعه علمی را در زمینه کارهای خود به دست آورند[18].

 

---

[1] As Christine Gorman

[2] http://www.unesco.or.id/apgest/pdf/india/india-bp-re.pdf

[3] http://www.nature.com/nature/journal/v399/n6733/pdf/399214a0.pdf

[4] http://www.scidev.net/en/news/iron-fertilisation-has-small-impact-on-climate-ch.html

[5] Sethusamudram

[6] http://www.scidev.net/Opinions/index.cfm?fuseaction=readOpinions&itemid=678&languag e=1

[7] James Watson

[8] Cold Spring Harbor Laboratory

[9] http://www.hindu.com/nic/123agreement.pdf

[10] Ganapati Mudur

[11] [ http://www.bmj.com/cgi/content/full/314/7087/1065

[12] http://www.nature.com/nature/journal/v256/n5516/pdf/256355a0.pdf http://www.nature.com/nature/journal/v257/n5523/pdf/257175b0.pdf

[13] http://www.goodwinprocter.com/Files/Publications/CA_NanoRiskFramework_4_18_07.pdf

[14] http://www.ens-newswire.com/ens/aug2007/2007-08-01-02.asp

[15] http://www.scidev.net/en/features/scientists-return-to-bhopal-20-years-after-disaste.html

[16] http://www.scidev.net/News/index.cfm?fuseaction=readnews&itemid=966&language=1

[17] http://www.tribuneindia.com/2003/20030723/edit.htm#2

[18] http://newenergytimes.com