درس‌نامه آنلاین روزنامه‌نگاری علمی از سوی فدراسیون جهانی روزنامه‌نگاران علمی (WFSJ) و با همکاری شبکه علوم و توسعه (SciDev.Net) طراحی شده است...

اشاره: درس‌نامه آنلاین روزنامه‌نگاری علمی از سوی فدراسیون جهانی روزنامه‌نگاران علمی (WFSJ) و با همکاری شبکه علوم و توسعه (SciDev.Net) طراحی شده است. پیش از این پنج قسمت از این درس‌نامه از نظرتان گذشت.  درس اول به طراحی و  ساختاربندی روزنامه‌نگاری علمی اختصاص داشت، موضوع درس دوم سوژه‌یابی و چگونگی داوری درباره صحت و سقم اعتبار منابع سوژه‌ها بود. در درس سوم،  آمادگی‌های پیش از انجام مصاحبه، نحوه آغاز و انجام آن و شیوه طراحی سئولات برای موقعیت‌های متفاوت مطرح شد. درس چهارم به تکنیک‌ها و قالب‌های نوشتن متن‌های علمی اختصاص داشت. در درس پنجم چیستی و ماهیت علم و روش علمی و مزایا و محدودیت های شناخت علمی برای روزنامه‌نگاران بررسی شد. موضوع درس ششم؛ گزارشگری مناقشات علمی است  که در بخش اول آن ضرورت های گزارش یک مناقشه علمی و عوامل و عناصر تشکیل دهنده آن مرور شد و اینک در بخش دوم به انواع روش‌های گزارشگری مناقشات علمی می‌پردازیم.

***

6.5: انواع مختلف مناقشات و روش های مدیریت هر یک

یکی از مکان های خوبی که می‌توانید درباره شیوه های گزارشگری از مناقشات مطالبی را بیاموزید، گزارش های بنیاد نیمن[1] است[2]. به ویژه شماره های پاییز و زمستان 2002 (درباره گزارشگری محیط زیست) و بهار و تابستان 2003 (درباره گزارشگر سلامت و پزشکی). مقاله بسیار خوب دیگر در این زمینه، مقاله تیم ردفورد[3] ، ادیتور علمی سابق روزنامه گاردین با نام گزارشگری درباره مناقشات در علم است[4]. این گونه مناقشه ها را می‌توان حداقل در 8 گروه طبقه بندی کرد.

1.       گزارشگری منفعل از مناقشات، که به معنی مطرح کردن نظرات مختلف گروه های متضاد در مورد موضوعی است که ماهیت مناقشه انگیزش پیش تر مطرح و شناخته شده است. (برای مثال این‌که آیا تعیین جنسیت باعث تغییر جمعیت زنان در چین و هندوستان شده است؟ و یا این‌که آیا سوخت های زیستی پاسخی برای مشکل انرژی در کشورهای در حال توسعه است؟). در این نوع گزارش ها نتیجه گیری درباره موضوع به خواننده واگذار می‌شود. مثال دیگر در این باره گزارشی از رکس دالتون[5] در مجله نیچر است که درباره این نظریه نوشته شده که ممکن است انقراض عظیم پیش از تاریخ به دلیل آتش فشانی عظیم در هندوستان اتفاق افتاده باشد و نه به دلیل برخورد شهاب سنگی به زمین[6].

2.       نوع فعال این گزارش ها به مواردی اطلاق می‌شود که ماهیت مناقشه برای نخستین بار توسط خود گزارشگر و بر اساس اطلاعاتی که وی در فرآیند تحقیقات خود به دست آورده است مطرح می‌شود. گزارش ریچل کارسون[7] به نام بهار خاموش، که برای اولین بار مساله تاثیرات مخرب DDT را مطرح و باعث جنبشی زیست محیطی شد از جمله نمونه های این حوزه به شمار می‌رود. این‌که اکنون دوباره در برخی از جاها اجازه استفاده دوباره از DDT داده شده است موضوع دیگری است[8].

3.       دست کاری داده ها، تقلب و بقیه مواردی که مربوط به روش های اشتباه و نادرست در تحقیق علمی است به حوزه‌ای از مناقشات مربوط است که معمولا از سوی ژورنال های تخصصی علمی، دانشمندان رقیب و یا منابع داخلی آشکار می‌شوند. به غیر از انتشار و گزارش دادن این اتفاقات معمولا نقش خبرنگار در این موارد به دنبال کردن موضوع و بررسی و تحلیل تاثیرات چنین تقلب هایی محدود می‌شود. داستانی که چند سال پیش درباره گروهی از محققان سلول های بنیادی در کره جنوبی مطرح شد نمونه ای بود که هم در این گروه قرار می‌گرفت و هم برای اولین بار از سوی یکی از رونامه نگاران نیچر مورد شک قرار گرفت و آشکار شد[9] و بعد از آن بود که تلویزیون کره نیز موضوع را آشکار و منتشر کرد. عوارض و پی آمدهای این اتفاق از سوی نشریه نیچر و همین‌طور بسیاری از رسانه های دیگر مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت[10].

4.       گونه دیگری از موضوعات مناقشه برانگیز به مواردی از تحقیقات علمی مربوط می‌شود که جنبه امنیت ملی و یا دفاعی پیدا می‌کند. این موضوع بهانه خوبی برای روزنامه نگاران محقق به شمار می‌رود اما اطلاعات مربوط به این حوزه ها را نمی توان از مقام های رسمی دریافت کرد و پرداختن به آن ها نیازمند حساسیت های ویژه ای است که این موضوعات با خود به همراه دارند. برای مثال زمانی که هندوستان در سال 1998 اعلام کرد که با موفقیت بمبی هیدروژنی را آزمایش کرده است شک های زیادی در این باره به وجود آمد. اما د رغیاب اطلاعات رسمی داخلی باز هم امکان پیگیری موضوع به شیوه های دیگری نظیر آنچه روزنامه هندود انجام داد وجود دارد[11].

5.       پنجمین گونه از این مناقشات پروژه های علمی و تحقیقی را در بر نمی‌گیرد و شخص دانشمندی را که تحقیقی را پیش می‌برد هدف می‌گیرد. ترجیحا باید از این نوع گزارش ها دوری کرد مگر این‌که ذات و ماهیت آن مناقشه به گونه‌ای باشد که کلیت پروژه و یا موسسه ای عمومی را در معرض خطر و تحت تاثیر قرار دهد. این روشی بود که نیچر به مدیریت داستان «حماقت واتسون» پرداخت. این نمونه خاص می‌تواند الگویی برای برخورد و مواجهه با موارد این‌گونه‌ای باشد که شاید شما هم با آن برخورد کنید[12].

6.       نوع دیگر از این موارد به مناقشاتی بر می‌گردد که در پی بروز حوادث و سوانح طبیعی رخ می‌دهد. مواردی مانند رویدادهای پس از یک سونامی یا زلزله و یا سقوط هواپیما و یا سیل، جایی که وظیف روزنامه نگار تنها دنبال کردن مناقشه نیست بلکه باید به آرام کردن و مدیریت بحران کمک کند. در اینحا نقش روزنامه نگار شاید درک نیازهای مردم، جلب اعتماد آنها، ارایه پیش زمینه و توصیه های عملی و همچنین اطلاع دادن مواردی به مردم باشد که از آن خبر ندارند.

7.       همچنین برخی از مناقشات وجود دارند که اساسا علم از سوی رویکردهای دیگر، نظام های عقیدتی و یا ایدئولوژی ها (از چهارچوب های مذهبی گرفته تا مثلا اعتقادات مربوط به طب سنتی)  به چالش کشیده می‌شود. و یا به طور معکوس علم آنها را به چالش می‌کشد.

8.       و در نهایت گونه ای از مناقشات بزرگ سیاسی و اقتصادی که بازیگرانی از حوزه علم و یا یافته های علمی در بروز و ادامه آن نقش ایفا می‌کند. برای مثال داستان مربوط به صادرات سنگ معدن آهن از ایالت کارناتاکای[13] هندوستان به دلیل تاثیرات عمیق زیست محیطی که به همراه داشت به موضوعی مورد مناقشه و جنجال برانگیز بدل شد.

پوشش رویدادها و اخبار مناقشه برانگیز، گزارشگری از خطرها و گزارشگری تحقیقی جنبه های مختلفی از روزنامه نگاری کاوشگرانه به شمار می‌روند که خطوط و مرزهای بین آنها اغلب اوقات چندان واضح نیست. اما مورد مشترکی که در بین همه آنها وجود دارد و آن تلاش برای آشکار کردن واقعیت و حقیقت است.

6.6: نیازهای اولیه برای تکمیل داستان های مناقشات علمی

ایجاد کردن و ساحتن روابط خوب و بنا کردن اعتماد با دانشمندان سرمایه گذاری مناسبی است که در زمان خود بسیار سودآور خواهد بود. آنها می‌توانند سرنخ هایی در زمینه تحقیقاتی که مورد مناقشه است را در اختیار شما قرار دهند و شما برای بررسی صحت اطلاعاتی که به دست آورده اید به آنها نیاز دارید. تذکر این نکته لازم است که روابط خود با این منابع را تا حد امکان در سطح روابط حرفه ای نگاه دارید و اجازه شخصی شدن آن را ندهید چرا که این اتفاق باعث می‌شود هدفمندی کار شما تحت تاثیر قرار بگیرد.در چنان شرایطی شما باید آماده باشید که کار حرفه ای خود را مقدم بر روابط شخصی قرار دهید. نوشتن و تهیه داستان های تحقیقی خوب زمان می‌برد - روزها، هفته ها و حتی ماه ها - و صبور بودن عنصری حیاتی در این نوع روزنامه نگاری است. شکست و عدم موفقیت را به عنوان یکی از گزینه های پیش رو همیشه در نظر داشته باشید. و از همه مهمتر چیزی که لازم دارید سردبیری است که متوجه اهمیت داستان باشد. زمانی که در حال کار برروی داستان هستید، سردبیرتان را در جریان کارها قرار دهید بدین ترتیب او می‌تواند برای اعمال نقش در هنگامی که فضا نامساعد برای انتشار داستان شماست، وارد ‌شود

به خاطر داشته باشید که یکی از نشانه های یک گزارش خوب در این حوزه این است که می‌تواند جرقه شکایت ها و اعتراض ها را سعله ور کند. پاسخ ها و سندهای خود را برای مواجهه با چنین شرایط و حتی مواجهه با شکایت های رسمی، از قبل آماده داشته باشید. هیچ وقت چنین گزارشی نباید در بر دارنده موضوعی باشد که نتوانید صحت آن را در دادگاه اثبات کنید. البته اغلب اوقات در چنین مواردی، سردبیرها، پیش از انتشار این گزارش ها با تیم حقوقی رسانه خود درباره تاثیرات و مسایل حقوقی بالقوه آن مشورت می‌کنند.

6.7: فهرست بررسی های ضروری در گزارشگری مناقشات

زمانی که داستانی که ممکن است ماهیت مناقشه برانگیز داشته باشد را آماده می‌کنید همیشه موارد زیر را در نظر داشته باشید:

• آیا داستان شما دربردارنده زاویه دید مربوط به مناقشه است؟ اگر بتوانید این زاویه را مشخص کنید تقریا نیمی از کار را پیش برده اید.
• چه مناقشه هایی ارزش پیگیری را دارند؟ شما باید با بررسی تاثیری که ممکن است گزارشتان بر جامعه داشته باشد، به پاسخ این پرسش برسید.
• چشم اندازهای مختلف موجود در این مناقشه کدام ها هستند و چه کسانی ارایه کننده دیدگاه های مخالف هستند؟ شما می‌توانید این موارد را با جستجوی نشریات (چه به صورت الکترونیکی و چه به صورت کتابخانه ای) پیدا کنید. با منابع و دانشمندان دیگر مشورت کنید - به ویژه افرادی که در گروه مخالف حضور دارند - تا ببینید چه کسانی دارای نظریات متفاوتی درباره موضوع هستند و سپس اعتبار آنها را بررسی کنید.
• آیا شما در حال تحریف محتوای یک مناظره هستید؟ کار شما نوشتن داستانی خوب بر مبنای داده ها و واقعیت ها است. از خودتان جانبداری نشان ندهید. گزارش های خبری جهت دار به خصوص زمانی که با مسایل بهداشتی و مناقشه های مربوط به آن سر و کار داشته باشد می‌تواند امیدهای واهی و وحشت های بی دلیلی را در بین مردم ایجاد کند.
• آیا داستان را عاطفی و احساسی می‌کنید؟ سعی کنید داستان های مربوط به مناقشه را بدون وارد کردن احساسات تهیه کنید. یک یافته پزشکی اگر به شیوه ای احساسی گزارش شود می‌تواند یک آشوب رسانه ای بی دلیل ایجاد کند. برای مثال گزارش های مربوط به جنون گاوی آنچنان موجی از هراس را ایجاد کرد و آن قدر گزارشگران خطرهای مرتبط با آن را بزرگ نمایی کرده بودند که به گفته دیوید روپیک[14] از مرکز مطالعات خطرهای هاروارد[15]، دولت ها مجبور به هزینه کردن میلیون ها دلار در باره موضوعی با خطرات بسیار اندک شدند.
• آیا موضوعی را بزرگ‌نمایی می‌کنید؟ سر خط خبرها و انتخاب کلمات (مثلا کدورت به جای معارضه) برای توصیف تفاوت ها و نقطه نظرات مختلف بسیار مهم است و می‌تواند باعث کوچک یا بزرگنمایی یک موضوع و در نتیجه تغییر موضع و نظر مردم در باره آن شود. برای مثال پروژه Sethusamudram در هندوستان که پیشتر به آن اشاره شد اکنون مساله‌ای زیست محیطی و علمی به شمار می‌رود اما در آن زمان به این دلیل که تنها نقل قول هایی از سیاستمداران در باره آن انتشار می‌یافت، از دید مردم موضوعی سیاسی و غیر علمی در نظر گرفته می‌شد.
• همانند داستان معروف افرادی که در یک اتاق تاریک با لمس فیل می‌خواستند به ماهیت آن پی ببرند، یک داستان مناقشه برانگیز می‌تواند از سوی افراد مختلفی نظیر، دانشمندان، فعالان یا مردمی که مستقیما با آن موضوع سر و کار دارند به شیوه های مختلفی نگریسته شود. به همین دلیل در گزارش این موضوعات از استاندارد رایج روزنامه نگاری در حفظ تعادل میان این دیدگاه ها استفاده کنید.

6.8: رعایت اعتدال

بیان دیدگاه های دو طرف یک موضوع از اصول روزنامه نگاری است. با وجود این در گزارشگری علمی این رعایت اعتدال به این معنی نیست که به همه نقطه نظرات موجود وزن یکسانی بدهید، «بلکه به این معنی است که صحت و اعتبار آنها را بررسی و به هر یک تنها وزنی را که شایسته آن هستند را اختصاص بدهید». این توصیه ارزشمند خلاصه ای از دیدگاه خردمندانه  گروهی از با تجربه ترین گزارشگران علمی است[16] . اگرچه ارایه دیدگاه های مختلف در گزارش ها الزامی است اما در عین حال این امری پذیرفته شده است که نباید دیدگاه های علمی را صرفا برای رعایت تعادل در کنار دیدگاه تعداد انگشت شماری از شکاکان ارایه کرد. همانطوری که کریس مونی[17] اشاره می‌کند، این موضوع باعث می‌شود تا مخاطب شما دچار بدفهمی شود و نتیجه ای از کار شما دریافت نکند[18]. ژورنال های علمی پیش رو نیز مقاله ها یا دیدگاه هایی که بدون پشتوانه علمی لازم مسایل پذیرفته شده جامعه علمی نظیر تغییرات اقلیم و یا وجود سیاهچاله ها را انکار می‌کنند، نمی پذیرند[19]. دیدگاه همه طرف های درگیر را منتشر و بیان کنید اما سرنخ های لازم را در اختیار مخاطبان خود قرار دهید که بتواند با کمک آن درباره صحت مختوای این اظهار نظر ها دست به قضاوت بزند. برای مخاطب تعیین صحت و اعتبار افراد و دیدگاه ها همیشه ممکن یا آسان نیست.

 

---

[1] Niemann Foundation

[2] http://www.nieman.harvard.edu/reports/contents.html

[3] Tim Radford

[4] http://www.scidev.net/en/practical-guides/reporting-on-controversies-in-science.html

[5] Rex Dalton

[6] http://www.nature.com/news/2007/071031/full/news.2007.205.html

[7] Rachel Carson

[8] http://media.www.osusentinel.com/media/storage/paper1151/news/2007/01/12/New s/The-Ddt.Controversy-2629832.shtml

[9] http://www.nature.com/nature/journal/v429/n6987/full/429003a.html

[10] http://www.nature.com/news/2005/051219/full/news051219-3.html http://www.nature.com/news/specials/hwang/index.html

[11] http://cndyorks.gn.apc.org/news/articles/asia/need.htm

[12] http://www.nature.com/nature/journal/v449/n7165/full/449948a.html

[13] Karnataka

[14] David Ropeik

[15] http://www.mad-cow-facts.com/2003/12/31/mad-cow-and-the-media/

[16] http://www.councilscienceeditors.org/members/securedDocuments/v29n3p099-100.pdf

[17] Chris Mooney

[18] http://cjrarchives.org/issues/2004/6/mooney-science.asp

[19] http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/northamerica/usa/1489105/Leading-scientific-journals-%27are-censoring-debate-on-global-warming%27.html