چندین دهه بیش نیست که ماهواره ها چرخشی سنگین گرداگرد زمین آغاز کرده اند. تاثیر ماهواره‌ها در فرهنگ، زبان، لهجه و آداب و رسوم ملت‌ها تا حدی است که بسیاری از آنها را دچار دگرگونی اساسی کرده است. هنگامی که در سال 1957 نخستین ماهواره یا قمر مصنوعی به نام 'اسپوتنیک' در گرد زمین گردش خود را آغاز کرد و در سال 1962 ماهواره تلویزیونی 'تل استار' فعالیت‌های  ماهواره‌ای را در مدار زمین و گستره فراجو گسترش داد، هرگز گمان نمی‌رفت که این ابزار مخابراتی تا این اندازه در تغییر و تحولات اجتماعی و فرهنگی موثر باشد...

مقدمه

چندین دهه بیش نیست که ماهواره ها چرخشی سنگین گرداگرد زمین آغاز کرده اند. تاثیر ماهواره‌ها در فرهنگ، زبان، لهجه و آداب و رسوم ملت‌ها تا حدی است که بسیاری از آنها را دچار دگرگونی اساسی کرده است. هنگامی که در سال 1957 نخستین ماهواره یا قمر مصنوعی به نام 'اسپوتنیک' در گرد زمین گردش خود را آغاز کرد و در سال 1962 ماهواره تلویزیونی 'تل استار' فعالیت‌های  ماهواره‌ای را در مدار زمین و گستره فراجو گسترش داد، هرگز گمان نمی‌رفت که این ابزار مخابراتی تا این اندازه در تغییر و تحولات اجتماعی و فرهنگی موثر باشد. هم اکنون فنآوری فضایی به آن میزان از پیشرفت نایل شده است که هریک از ماهواره های ارسالی به فضا می توانند به تنهایی بیش از 40 درصد کره زمین را تحت پوشش برنامه های رادیویی و تلویزیونی مستقیم خود قرار دهند

به لحاظ فنی امواج ارسالی ماهواره ها در آغاز توسط ایستگاه های زمینی یا گیرنده های عمومی  با آنتن هایی با قطر 20-30 متر دریافت می شد و سپس برای گیرندگان خصوصی پخش می گردید. اما از دهه 1980 به تدریج پیشرفت های فنی این امر را امکان پذیر ساخت تأثیر برنامه های ارسال ماهواره ها به طور مستقیم توسط آنتن های بشقابی با قطر 30-40 سانت دریافت شود.این امر منجر به این شد که وساطت دولت ها در پالایش برنامه ها تا حد زیادی از بین برود.

انواع پخش ماهواره ای

برای آشنایی بیشتر با اصول پخش ماهواره‌ای ابتدا به انواع پخش ماهواره‌ای می‌پردازیم:

پخش نقطه به نقطه: برنامه از یک ایستگاه زمینی به ماهواره فرستاده می شود تا مجددا به یک ایستگاه زمینی دیگر بازگردانده شود.

پخش پراکنده: آنتی به قطر 3 متر برنامه های تلویزیونی را دریافت می کند و آنها را از طریق کابل به منازل می فرستد. در این نوع پخش جمعیت قابل توجهی قادر خواهند بود تا از برنامه ها استفاده کنند.

سومین و مهم ترین نوع پخش ماهواره ای، پخش مستقیم ماهواره ای یا Direct Broadcast Satellite  نام دارد که در این نوع پخش گیرنده های تلویزیونی برنامه ها را مستقیما از طریق ماهواره ها به وسیله آنتن ها ی بشقابی دریافت می کنند.

موضوع مقاله حاضر پیرامون نوع سوم پخش ماهواره ای است. پخش مستقیم ماهواره ای نخست در ایالات متحده ، فرانسه، آلمان، شوروی سابق، کانادا،هند، پرو و خاورمیانه شروع شد.از جمله عوامل عدم پیشرفت سریع این رسانه می توان به استاندارد نبودن تلویزیون ها و استفاده از سیستم های مختلف تلویزیونی در کشورهای مختلف و مشکل دریافت پیام های تصویری عامل دلسرد کننده ای در این زمینه بوده است.رقابت شدید در بازار ویدئو و پخش فیلم ها و پیام های تصویری از طریق نوار ویدئویی را می توان مانع دیگری برای پیشرفت فن آوری پخش   ماهواره ای دانست.

حقوق بین المللی حاکم بر ماهواره ها

فعالیت ماهواره ها مشکلات و سوالات حقوقی بسیاری را پیرامون حدود و ثغور آزادی عمل این رسانه نقض حاکمیت دولت ها، دخالت های مستقیم و غیرمستقیم در امور داخلی کشورها و مسائلی نظیر آنها را در پی آورد.

پیش از بروز اختلاف بین کشورها بر سر تهاجم فرهنگی برنامه های ماهواره ای یک نکته حقوقی دیگر مطرح بود و آن موضوع حاکمیت کشورها بر فضای بالای سرزمینشان بود. حقوق بین الملل پذیرفته بود که هر کشوری حق دارد حاکمیتش را بر فضای بالای کشورش اعمال کند و هیچ کشور دیگری حق ندارد بدون اجازه از حریم فضایی کشور دیگر بهره گیرد.

ظهور و گسترش رادیو از سال 1896 به بعد نیز هیچ گونه اعتراضی را نسبت به امواج الکترومغناطیسی حاوی برنامه های مخابراتی و رادیویی به همراه نیاورد.

اصل حاکمیت دولت ها و کشورها بر فضای بالای سر خود به عنوان یک قاعده حقوقی بین المللی پذیرفته شد، بدین صورت که فضای بالای سر یک کشور تا بی نهایت متعلق به آن کشور نیست، بلکه اتمسفر یا جو زمین مرز حاکمیت ملی کشورها را بر فضای بالای سرشان تعیین می کند. بنابراین مسئله پخش و ارسال برنامه های رادیویی و تلویزیونی از طریق ماهواره ها بر اساس جریان آزاد اطلاعات پذیرفته شد و این اصل بار دیگر از برجستگی خاصی در مسائل مربوط به ماهواره ها برخوردار شد.

ماهواره ها و نقض حاکمیت دولت ها

با گسترش برنامه های ماهواره ای و همچنین افزایش تعداد ماهواره ها در جو زمین، ورود برنامه های ناخواسته به کشورهای مختلف نیز افزایش پیدا کرد . بطوریکه ارسال سیگنال های حامل برنامه های تلویزیونی به عنوان ابزاری مناسب در دست بعضی دولت ها افتاد. مسئله دیگر ظهور دو پدیده دیگر به نام های'راهزنی ماهواره ای' و 'تجاوز سیگنالی' بود.کشورهای مختلف می توانند دزدانه برنامه های متفاوتی را از  ماهواره ها دریافت کرده و بدون اجازه صاحبان آنها پخش کنند؛ در واقع امروزه امکان نوعی راهزنی ماهواره ای براحتی امکان پذیر شده است. از طرفی برنامه های ماهواره ای به صورت پنهان و آشکار در مسائل اجتماعی ، فرهنگی، سیاسی و امور داخلی کشورها دخالت کرده و باورها و ارزش های دینی، اخلاقی و سنت بومی و محلی ملت های مختلف  را به چالش می کشند که این کار به نوعی تجاوز سیگنالی می ماند. همین امر موجب اعتراض کشورهای دارای فرهنگ متفاوت به ارسال کننده ها گردیده است. از آن پس این ضرورت همه جا احساس می شد که جامعه جهانی باید در چارچوب حق حاکمیت دولت ها و با در نظر گرفتن فرهنگ های متفاوت، یک اجماع بین المللی را در تعیین محدوده آزادی پخش برنامه های ماهواره ای پیدا کنند.

مواضع کشورهای مختلف درباره ماهواره ها

کشورهای مختلف جهان ضمن انجام تلاش هایی از طریق سازمان ملل ، در برابر تهاجم و مشکلات ناشی از برنامه های ماهواره ای ، مواضع  و تدابیر گوناگونی اتخاذ کرده اند که به چهار موضع عمده تقسیم می شود:

طرفداران آزادی مطلق ماهواره ها

بسیاری از کشورهای در حال توسعه ، پیشرفت فناوری پخش ماهواره ای را روزنه ای برای حل مشکلات ناشی از ارتباطات و مخابرات می دانند.گروهی از این کشورها نظیر ایالات متحده ، استرالیا و کانادا با رد نظر کشورهایی که معتقدند برای ارسال برنامه های تلویزیونی ماهواره ای  باید از کشورهای دریافت کننده اجازه گرفته شود، اظهار می دارند که کسب اجازه قبلی با اصل جریان آزاد اطلاعات مطرح شده در اصول زیر مغایرت دارد:

o       ماده 19 اعلامیه جهانی حقوق بشر

o       ماده 19 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی مصوب 1966

o       ماده 10 کنوانسیون اروپایی حقوق بشر

o       ماده 13 کنوانسیون امریکایی حقوق بشر مصوب 1969

o       منشور آفریقایی حقوق بشر و مردم مصوب 1981

از طرفی همین کشورها که مخالف لزوم کسب اجازه قبلی هستند، چون نمی توانند دست کم  به نوع اطلاعات و برنامه های تلویزیونی که در قلمرو سرزمینی آنها پخش می شود، بی تفاوت بمانند، مایل به تدوین مقرراتی بین المللی برای تعیین حدود پخش ماهواره ای هستند.

 

کشورهای طرفدار گزینش برنامه های ماهواره ای

در برابر گروه اول گروهی قرار دارند که عقیده دارند آزادی انتشار و جریان آزاد اطلاعات و آزادی بیان همگی درست است و جزو حقوق اساسی بشر محسوب می شود ولی مقررات مربوط به جریان آزاد اطلاعات مطلق نیست  و طبق اصول زیر شامل محدودیت هایی می شود:

o       بند 2 ماده 29 اعلامیه جهانی حقوق بشر

o       بند 3 ماده 19 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی

o       بند 2 ماده 10 کنوانسیون اروپایی حقوق بشر

o       بندهای 4 و 5 ماده 13 کنوانسیون های آمریکایی حقوق بشر

برای اجرای جریان آزاد اطلاعات حدودی را به شرح زیر تعیین کرده اند:

-         احترام به حقوق و حیثیت دیگران

-         حفظ تمامیت ارضی ، منافع مالی، امنیت داخلی و نظم عمومی

-         حفظ سلامت و اخلاق عمومی

همچنین'معاهده فضای فرا جو' که آزادی کاوش و بهره برداری از فضای فرا جو و پخش برنامه های بین المللی ماهواره ای را پذیرفته است، برای آزادی پخش برنامه های ماهواره ای در مضمون و محتوا قائل به حدودی است که در حقوق بین الملل تعریف شده است. بنابراین اصل جریان آزاد اطلاعات نباید با اصول حقوق بین المللی مغایر باشد و ثانیا نباید با اصل ممنوعیت مداخله در امور داخلی سایر کشورها در تعارض باشد.معاهده مزبور دارای هفت اصل اساسی زیر است که در سال 1967 در سازمان ملل تصویب شده است:

-      اصل آزادی استفاده از فضای فراجو

-     حاکمیت برابر کشورها

-      منع تملک ملی

-     مسئولیت کشورها در قبال برنامه های پخش شده توسط آنها

-      فضا میراث مشترک بشریت است

-      اصل مساعدت و همکاری

-      اصل انطباق فعالیت های فضایی با حقوق بین الملل

بسیاری از کشورهای اروپایی نظیر انگلستان، فرانسه، آلمان، بلژیک، هلند و برخی کشورهای دیگر بدون آنکه آشکارا به مخالفت با آزادی ماهواره ها بپردازند دست به اتخاذ روش هایی زدند که اولاً متهم به ضدیت با آزادی گردش اطلاعات و ایجاد ممنوعیت در استفاده از ماهواره ها نشوند و ثانیا به طور موثر مردم فرهنگ ملی و قومی، زبان و ادبیات بومی کشور خود ر ا از تهاجم تغییر دهنده برنامه های ماهواره ای دور نگهدارند . این کشورها پیش از آنکه پیشرفت های فنی ، امکان دریافت مستقیم برنامه های ماهواره ای را توسط گیرندگان خصوصی فراهم سازد. با استفاده از این روش کابلی، نخست تمامی برنامه ها را توسط یک مرکز و ایستگاه زمینی دریافت می کردند و سپس از میان صدها کانال ماهواره ای دریافتی ، برنامه هایی را که با زبان ، فرهنگ و مقتضیات قومی و ملی آنها سازگار بود ،گزینش نموده سپس با کابل به تلویزیونهای خانگی می فرستادند و کسانی که مایل به استفاده از شبکه ها ی ماهواره ای باشند می توانند با پرداخت مبلغی ماهیانه از آنها استفاده کنند. در این حالت تمام اداره و کنترل برنامه های ماهواره ای در دست دولت قرار می گیرد و نه تنها به سانسور متهم نمی شوند بلکه در آمدی هم از این راه کسب می کنند.

Ÿ        کشورهای طرفدار ممنوعیت مطلق برنامه های ماهواره ای

گروهی از کشورها معتقدند که برای مقابله با هجوم ماهواره ها باید به هر شیوه ممکن دسترسی مردم به این رسانه را قطع کرد. برخی کشورها نظیر افغانستان سابق استفاده از دستگاه تلویزیون را به طور کلی ممنوع کرده بودند.در ایران هم طبق قانون ممنوعیت بکارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره هر گونه استفاده شخصی غیر مجاز از تجهیزات ماهواره ای ممنوع است و شهروندان ایرانی از حق اساسی دریافت اخبار و اطلاعات مفید از طریق ماهواره محرومند . همچنین قانون ممنوعیت مطلق موجب گردیده تا اشخاص حقیقی دارای صلاحیت های علمی و فرهنگی نیز همانند سایر مردم از به کارگیری ماهواره ممنوع گردند و از این طریق کاربردهای علمی و فرهنگی مثبت ماهواره ای تقلیل یافته است .با توجه به موارد فوق اغلب صاحبنظران براین باورند که تغییر قانون فعلی ماهواره در ایران ضروری است.

نهایتاً قطعنامه 92/37 در سازمان ملل متحد در سال 1982 تصویب شد که در آن صراحتاً از اصل حاکمیت دولت ها و لزوم کسب رضایت قبلی حمایت شده است.

همچنین دکتر محسنیان راد نحوه برخورد کشورهای آسیایی با پخش مستقیم ماهواره ای را  به شش گروه تقسیم کرده است:

1.       کشورهایی که ماهواره را مجاز دانستند و حتی تسهیلاتی را برای مردم فراهم کردند؛ مانند سنگاپور، هنگ‌کنگ، اسرائیل و کویت.

2.    کشورهایی که مانع حقوقی به وجود نیاوردند اما، همزمان با وضع مالیات و عوارض برای نصب بشقاب‌های ماهواره‌ای، به اقدام‌های رقابتی نیز دست زدند؛ مانند پاکستان.

3.       کشورهایی که ماهواره را مجاز دانستند اما به جستجو و اعمال برنامه‌های رقابتی دست زدند؛ مانند هند، اندونزی، کره جنوبی و سریلانکا.

4.    کشورهایی که ممنوعیت‌های قانونی ایجاد کردند اما به راه‌حل‌های رقابتی نیز دست زدند؛ مانند عربستان، بحرین، قطر، امارات متحده عربی و مالزی.

5.       کشورهایی که با پشتوانه امکانات غنی نرم‌افزاری و سخت‌افزاری خود ممنوعیت‌های قانونی ایجاد کردند؛ مانند ژاپن.

6.    کشورهایی که تا چندین سال هنوز تصمیم رسمی و قانونی مشخصی را اعلام نکرده بودند و، در نتیجه، اقدام اساسی برای رقابت نیز نداشتند. مانند ایران

  

اقدامات نهادهای مهم بین المللی

از بین نهادهای مهم بین المللی سه نهاد یونسکو، مجمع عمومی ملل متحد و اتحادیه بین المللی ارتباطات دور اقداماتی را در جهت وضع مقررات بین المللی استفاده از ماهواره های پخش مستقیم تلویزیونی انجام داده اند. در 13 دسامبر 1963 مجمع عمومی سازمان ملل به اتفاق در قطعنامه 1963 اعلام کرد که فضای ماورای جو از منابع بین المللی بوده و باید برای بهبود زندگی بشر و به نفع همه کشورها بدون در نظر گرفتن وضعیت اقتصادی یا پیشرفت علمی آنان به کار گرفته شود. تصویب به اتفاق این قطعنامه دلیل بر پذیرش همگانی این اصول است. اصل آزادی استفاده از فضای فرا جو در قطعنامه های دیگر سازمان ملل و تیز در معاهده 1967 مربوط به ' اصول حاکم بر فعالیت های کشورها در زمینه اکتشاف و استفاده از فضای ماورای جو' به عنوان یک اصل مورد قبول در حقوق بین الملل شناخته شده است.این معاهده فضا  را  به عنوان منبع بین المللی می داند که باید برای همه کشورهای دنیا قابل دسترسی باشد بدون اینکه توانایی فنی و موقعیت اقتصادی آنان، تاثیری بر این دسترسی بگذارد. به عبارت دیگر فضای ماورای جو و کرات آسمانی تحت حاکمیت هیچ کشوری نیست و کاوش و بهره برداری از آن برای کلیه کشورهای جهان آزاد است.(ضیایی، 1375، ص356)

در اینجا به مهم ترین اقدامات یونسکو اشاره می شود.

•  1962- برگزاری کنفرانس درباره مسائل مربوط به استفاده از ماهواره ها برای پخش مستقیم تلویزیونی
•  15 نوامبر 1972- تصویب اعلامیه اصول راهنمای استفاده از پخش برنامه های تلویزیونی به وسیله ماهواره ها، برای جریان آزاد اطلاعات، گسترش آموزش و توسعه مبادلات فرهنگی

یونسکو در سال 1972 بحث در این زمینه را پذیرفت و اصول مربوط به آزادی اطلاعات و مبادله فرهنگی و آموزشی را تدوین کرد. اصول مذکور مورد مخالفت بعضی از کشورها همچون استرالیا، کانادا،آلمان،انگلستان و ایالات متحده قرار گرفت. این اصول مانند دیگر قطعنامه های یونسکو الزام آور نیستند و مواد مختلف آن به اصول مهمی از جمله اصل احترام به حاکمیت و تساوی دولت ها و نیاز به مساعدت و همکاری دول تاکید دارد.

مطابق ماده 6 این قطعنامه هر کشوری حق دارد در خصوص محتویات برنامه آموزشی ارسالی از طریق ماهواره تصمیم بگیرد. ماده 7 مقرر میدارد که برنامه های فرهنگی، ضمن اینکه در جهت غنی کردن کلیه فرهنگ ها تهیه می شوند، باید به ویژگی های معین، ارزش ها و شان هر فرهنگ و حق همه کشورها و مردم برای حفظ فرهنگ خود توجه خاص معمول دارد. این اصل موجب ایجاد دوگانگی بین دولت ها شده است. یکی از اصول خیلی مهم منعکس در قطعنامه که با هدف رعایت اصل حاکمیت دولت ها تنظیم شده عبارت است از: ضرورت اجازه قبلی دولت دریافت کننده در خصوص بخش تبلیغات رادیویی و تلویزیونی'این اصل، پخش تبلیغات را به انعقاد قرار داد مخصوص میان دولت فرستنده و کشور دریافت کننده موکول می سازد'.

نکته مهم در مورد اعلامیه یونسکو این است که با پیش بینی تعداد کثیری از اصول آرمانی در این متن، تدوین کنندگان خواسته اند به طرفین درگیر در این اعلامیه امتیازاتی بدهند. به این ترتیب این اعلامیه به یک 'سالاد حقوقی' شباهت پیدا کرده است که اصل حاکمیت دولت ها از یک سو و اصل  جریان آزاد اطلاعات با هم تعارض پیدا کرده اند ، بنابراین در حال حاضر مقررات بین المللی قابل اعمال در این زمینه بسیار پراکنده اند و نمی توانند به حل و فصل مسائل حساس روابط میان کشورهای پخش کننده و کشورهای دریافت کننده این برنامه ها کمک کنند.

 

ماهیت حقوقی مقررات بین المللی ماهواره های تلویزیونی

در مورد نابرابری ارزش حقوقی این مقررات باید گفت که برخی از مقررات بین المللی دارای قدرت آمرانه اند که کشورها متعهد به تبعیت از آن می باشند و برخی دیگر جنبه الزام آور ندارند و فقط مورد توصیه قرار گرفته اند در زیر به مهم ترین نمونه های هر گونه اشاره می شود.

• Ÿ         مقررات آمرانه و الزام آور

منظور مجموعه قوانین و مقرراتی است که دولتها مجبور به پذیرش و تبعیت از آنها هستند.مانند:

o       عهد نامه استفاده از پخش برنامه های رادیویی در جهت حفظ  صلح مصوب جمع جامعه ملل (ژنو 23 سپتامبر 1936)

o       منشور ملل متحد، مصوب کنفرانس موسس ملل متحد(ژوئیه 1945)

o       مواد  19 و20 میثاق بین المللی متون مدنی و سیاسی مصوب مجمع عمومی ملل متحد(نوامبر 1936)

o    موافقتنامه مربوط به تقسیم و توزیع فرکانس های رادیویی و مدارهای فضایی ماهواره های پخش مستقیم تلویزیونی مصوب اتحادیه بین المللی ارتباطات دور(1977،1983)

o       آیین نامه ارتباطات رادیویی اتحادیه بین المللی ارتباطات دور(1979)

 

•  مقررات بین المللی غیر آمرانه

برخی دیگر از مقررات بین المللی قابل اعمال در مورد ماهواره های تلویزیونی ، به سبب ماهیت توصیه آمیز آنها و یا عدم کسب اتفاق آرای کشورهای عضو سازمان ملل متحد جنبه آمرانه ندارند و تبعیت از آنها برای دولت ها الزامی نیست.مانند:

o       ماده 19 اعلامیه جهانی حقوق بشر مصوب مجمع عمومی ملل متحد (10 دسامبر1948)

o    قطعنامه شماره16/29 درباره تهیه و تدوین یک عهد نامه بین المللی در مورد اصل مربوط به استفاده دولتها از ماهواره های پخش مستقیم تلویزیونی (مجمع ملل متحد 9 نوامبر1972)

o    اصول راهنمای استفاده از پخش برنامه های تلویزیونی به وسیله ماهواره ها برای جریان آزاد اطلاعات به گسترش آموزش و توسعه مبادلات فرهنگی (کنفرانس عمومی یونسکو15 نوامبر 1972)

o    قطعنامه شماره 92/37 درباره استفاده دولت ها از ماهواره ها به منظور پخش مستقیم تلویزیون بین المللی (مجمع عمومی ملل متحد 10 دسامبر 1982)

نکته جالب توجه این است که همه اعلامیه های یونسکو جنبه توصیه ای دارند و الزام آور و آمرانه نیستند.

 

اقدامات یونسکو درمورد حقوق پخش مستقیم برنامه های تلویزیونی ماهواره ای

در میان نهادهای مختلف سازمان ملل متحد برای نخستین بار از اوایل دهد 1960 توجه سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد«یونسکو» به مسائل مربوط به استفاده از ماهواره ها برای پخش برنامه های تلویزیونی جلب شد. در اینجا به مهم ترین نشست ها و اقدامات یونسکو اشاره می شود.

• اعلامیه 15 نوامبر 1972

یونسکو در جریان برگزاری هفدهمین اجلاسیه خود  در 15 نوامبر 1972 اعلامیه ای تحت عنوان ' اعلامیه مربوط به اصول راهنمای استفاده از پخش برنامه های تلویزیونی به وسیله ماهواره، برای جریان آزاد اطلاعات، گسترش آموزش و توسعه مبادلات فرهنگی' به تصویب رساند.دولت های جهان سوم و نیز دولت های سوسیالیستی همراه دولت فرانسه جزو موافقان این اعلامیه بودند و دولت های مخالف کشورهای بزرگ سرمایه داری غربی بودند زیرا در این اعلامیه به اصل حاکمیت ملی کشورها تأکید زیادی شده است. مهم ترین اصول حقوقی مندرج در اعلامیه یونسکو بدین قرار است:

• احترام به قواعد حقوق بین الملل، بویژه منشور ملل متحد و قرارداد مربوط به استفاده مسالمت آمیز از فضای ماورای جو.
• استفاده مسالمت آمیز از فضای ماورای جو.
• احترام به حق حاکمیت ملی و برابری تمام کشورها.
• حق استفاده از ماهواره های تلویزیونی برای تمام کشورها در هر درجه از توسعه یافتگی بدون هیچ گونه تبعیض.
• تعهد استفاده از ماهواره های تلویزیونی، براساس همکاری های بین المللی ، منطقه ای و یا بین الدولی.
• احترام به ویژگی های متمایز، ارزش ها و حیثیت های هر کدام از فرهنگ ها.
• حترام به حق تمامی کشورها و تمامی خلق ها برای حراست فرهنگ خود، به منزله'عنصر میراث مشترک بشریت'.تامین انتشار هرچه گسترده تر اخبار تمام کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه از طریق بکارگیری ماهواره های پخش مستقیم تلویزیونی، در جهت جریان آزاد اطلاعات.

تبصره یک ماده 9 این اعلامیه نمونه بارز یک نگارش حقوقی ابهام آمیز است که می تواند پرسش ها و تفسیرهای متناقضی پدید آورد: « فعالیت هایی که در زمینه پخش برنامه های تلویزیونی مستقیم بین المللی از طریق ماهواره صورت می گیرند، می باید به نوعی با حقوق حاکمیت دولت ها، از جمله اصل عدم مداخله ، و با حق هر فرد برای جست و جو، دریافت و اشاعه اطلاعات و اندیشه ها- که در ابزارهای ذی ربط سازمان ملل متحد اعلام شده اند- انطباق داشته باشند.» بنابراین نمی توان از طرح پرسش زیر خودداری نمود : آیا دولت های اصل مذکور ، اصل حاکمیت دولت ها از یک سو و اصل آزادی اطلاعات و نیز جریان آزاد اطلاعات- که وابسته به آن است - از سوی دیگر واقعاً با هم تعارض دارند؟

  

اقدامات مجمع عمومی سازمان ملل متحد

تقریبا همزمان با آغاز فعالیت های کشورها در فضای فراجو ، کمیته ای از سال 1963 در سازمان ملل متحد تشکیل  می گردد تا برای  بهره گیری صلح آمیز از فضا و قانونمند کردن فعالیت های فضایی کوشش کند.این کمیته دو اصل اساسی را مورد تایید رسمی قرار می دهد:

الف) فضای فراجو باید برای اهداف صلح آمیز به کار گرفته شود.

ب) فضای فراجو میراث عمومی تمام بشریت است.

سازمان ملل متحد برای تهیه مقررات و اصولی در رابطه با مسائل فضای فراجو فعالیت خود را گسترش داده و پنج اصل را در خصوص ماهیت دستیابی به فن آوری های نوین  و در حال توسعه شامل   ماهواره ها به تصویب می رساند  و پنج معاهده یا موافقت نامه در مورد کاوش و استفاده از فضای فراجو را نیز آماده امضای کشورهای مختلف می کند. اصول حقوقی که برای فعالیت انسان در فضای فراجو و برای ماهواره ها تاکنون تهیه و تنظیم شده است و طی پنج اعلامیه به تصویب مجمع عمومی ملل متحد رسیده است، چنین اند:

 - اعلامیه اصول حقوقی حاکم بر فعالیت دولت ها در کاوش و استفاده از فضای فراجو- 13 دسامبر 1963

- اصول حاکم بر استفاده دولت ها از ماهواره های زمینی پخش مستقیم جهانی برنامه های تلویزیونی-10 دسامبر 1982

- اصول مربوط به سنجش از راه دور زمین از فضای فراجو- 3 دسامبر 1986

- اصول مربوط به استفاده از منابع انرژی هسته  ای در فضای فراجو- 14 دسامبر 1992

- اعلامیه همکاری جهانی در کاوش و استفاده از فضای فراجو برای منفعت و به نفع همه کشورها، با نگاه ویژه به نیازهای کشورهای در حال توسعه - 13 دسامبر1996

- همچنین اصول حاکم بر استفاده دولت ها از ماهواره های زمینی پخش مستقیم جهانی برنامه های تلویزیونی 1982به شرح زیر است:

الف) دولت هایی که از ماهواره برای پخش برنامه های تلویزیونی خود استفاده می کنند باید کشورهای طرف پخش خود را از اقدام خود اگاه کنندو مراکز پخش برنامه های تلویزیونی ماهواره ای خود را در صورت توافق در سایر کشورها تأسیس کنند.

ب) سنجش و کنترل زمین از راه دور (فضا) به سود همه کشورها صورت بگیرد.

ج) فعالیت های ماهواره ای باید سازگار با حق حاکمیت دولت ها و اصل عدم مداخله در امور داخلی سایر کشورها و همچنین سازگار با حق همگان برای کاوش ،دریافت و ارسال اطلاعات و نظرات به نحوی که در اسناد ملل متحد مضبوط است صورت گیرد.

د) بخش حقوق و منافع این اعلامیه به حق  برابری تمامی کشورها در استفاده از ماهواره های پخش مستقیم برنامه های تلویزیونی اشاره می کند و دسترسی به فن آوری ماهواره را حق تبعیض ناپذیر تمامی کشورها بر اساس شرایط مورد توافق دوجانبه می داند.

هـ) براساس قطعنامه پخش هر گونه برنامه ای که هدف آن تحریک ،ترغیب و یا تهدید صلح ،نقض صلح یا عمل تجاوز کارانه باشد یا محتملاً چنین نتیجه ای در پی داشته باشد ممنوع است.

اگر برنامه های ماهواره ای ارسال شده به کشورهای منافع آن کشور را به خطر بیاندازد . آن کشور حق دارد در مقابل کشور فرستنده دست به اقدامات متقابل بزند و یا در برنامه های ارسالی اختلال کند و یا کشور ارسال کننده برنامه ها را وادار به توقف ارسال برنامه ها و جبران خسارات وارده نماید.ولی باید توجه داشته باشد که ایجاد اختلال آن در برنامه های ماهواره ای منجر به ایجاد اختلال در برنامه های در یافتی کشور ثالثی شود.

در مورد اقدامات متقابل این امر به این صورت و در دکترین بین المللی پذیرفته شده است که اگر دولتی تعهد بین المللی خود را در مقابل دولت دیگر نقض کند دولت اخیر می تواند با توسل به اقدامات متقابل متناسب نسبت به آن واکنش نشان دهد.

و) فعالیت ها و برنامه های ماهواره ای باید تشویق کننده انتشار آزادانه و مبادله دولت های جانبه اطلاعات و دانش در زمینه های فرهنگی و علمی باشد و به توسعه آموزشی و اجتماعی و اقتصادی، بویژه در کشورهای در حال توسعه کمک کند. همچنین این اصول احترام واقعی به تمامیت و حیثیت سیاسی و فرهنگی کشورهای عضو را مرزهای این فعالیت می داند و توصیه می کند که این فعالیت ها سازگار با توسعه ، تفاهم بوده و روابط دولت های جانبه بین دولتها را تقویت کند.

کوشش ها و اقدامات دیگر سازمان های بین المللی

سازمان های بین المللی دیگری همچون اتحادیه بین المللی ارتباطات دور و ماهواره های تلویزیونی تلاش های بسیاری را برای قانون مند کردن نظام ارتباط ماهواره ای انجام داده اند که حاصل این تلاشها معاهدات زیر بوده است:

- توافقنامه مربوط به سازمان ماهواره ای مخابراتی بین المللی اینتل ست.

- کنوانسیون مربوط به توزیع سیگنالهای حامل برنامه منتقل شده توسط ماهواره

- کنوانسیون مخابرات بین المللی و پروتکل اختیاری مصوب 1982

دولت های عضو توافقنامه مربوط به سازمان ماهواره مخابراتی بین المللی در سال 1973 دست به تأسیس 'سازمان مخابرات ماهواره ای اینتل ست ' زدند که هدف اساسی آن ادامه و اجرای طراحی، توسعه، ساخت، عملیات و نگهداری بخش فضایی سیستم مخابرات ماهواره ای جهانی است که مقر آن نیز در واشنگتن قرار دارد.

در سال های 1971،1972 و1973 کمیته مشترکی از متخصصان دولتی تشکیل شد که نهایتاً به کنفرانس سیاسی سال 1974 بروکسل منتهی شد در این کنفرانس کنوانسیون مربوط به توزیع سیگنال های حامل برنامه منتقل شده توسط ماهواره تصویب شد که شامل موارد زیر است:

ماده نخست به تعاریف اصطلاحی نظیر سیگنال ،برنامه ،ماهواره ،پخش کننده و پخش اختصاصی یافته است. دولت های عضو تعهد کرده اند که با اتخاذ تدابیر و اقدامات لازم ،از پخش هر گونه سیگنال حامل برنامه در قلمرو و یا از طریق قلمرو خود به وسیله هر گونه پخش کننده ای که پخش سیگنال از آنها خواسته نشده است ،جلوگیری کنند.

  

خلأهای مقررات گذاری بین المللی در مورد ماهواره ها

مقررات گذاری برای استفاده بین المللی از تلویزیون های ماهواره ای نابسامانی های متعددی در بر دارد که به دو بخش عمده تقسیم می شوند.

الف) پیشی گرفتن تحولات تکنولوژی بر مقررات گذاری

تحولات تکنولوژیک در زمینه ارتباطات راه دور بویژه در 15 سال اخیر این امکان را فراهم ساخته تا برنامه های تلویزیونی به طور مستقیم دریافت گردند، با این وجود به عنوان مثال هنوز قوانین حقوقی اتحادیه بین المللی ارتباطات راه دور چنین کاربردی را ممنوع می شناسد و آن را تنها مختص به ماهواره های پخش مستقیم می داند.

ب)نامشخص بودن شرایط حقوقی«طرز کاربرد» بین المللی ماهواره ها

در حال حاضر یک متن حقوقی بین المللی درباره طرز بکار گرفتن ماهواره های تلویزیونی برای کشورهای فرستنده و دریافت کننده وجود ندارد.البته می توان  چند متن حقوقی را که قابل اعمال در این زمینه هستند و به صراحت به موضوع ماهواره ها پرداخته اند نام برد.(مانند اعلامیه 15 نوامبر 1972 یونسکو و قطعنامه شماره 92/37 مجمع عمومی ملل متحد 10 دسامبر 1982) که البته هر دوی آنها با قهر و مخالفت اکثریت قریب به اتفاق کشورهای توسعه یافته غربی  روبرو شدند و توانستند تنها آرای موافق کشورهای سوسیالیستی آن زمان و کشورهای در حال توسعه را کسب کنند.

بدین گونه مشاهده می شود با وجود اینکه متن های زیادی در این زمینه وجود دارد ، تدارک و تدوین یک متن واحد حقوقی در سطح بین المللی که به تصویب تمام دولت ها برسد و دارای قدرت الزام آور باشد و حداقل قواعد مربوط به استفاده از ماهواره های تلویزیونی را در بر داشته باشد، ضروری است.

نتیجه گیری

با توجه به مسائل عنوان شده می توان نتیجه گرفت که در کل اقدامات صورت گرفته در سطح جهانی در زمینه قانونگذاری برای پخش مستقیم ماهواره ای کافی نبوده و قواعد بین المللی در این مورد از کفایت و ضمانت اجرای لازم برخوردار نیستند. لذا نمی توانند به حل و فصل مسائل حساس روابط میان کشورهای پخش کننده و کشورهای دریافت کننده این برنامه ها کمکی بکنند. از طرفی نبود یک مرجع معتبر و عالی جهانی که وظیفه اصلی آن نظارت بر اجرای قوانین  و مقررات بین المللی مورد توافق دولت ها در زمینه کاربرد ماهواره های تلویزیونی و رسیدگی به شکایت های دولت ها باشد نیز شدیدا احساس می شود.از لحاظ ترکیب اعضا هرچه این هرچه این مرجع بیشتر معرف جامعه جهانی باشد از سوی دولت ها با احترام بیشتری مواجه خواهد شد و تصمیمات و دستورهای آن از ضمانت اجرای بیشتری برخوردار خواهد بود.

نکته دیگر اجباری و الزام آور بودن مقررات در این زمینه است. همانطور که دیدیم اغلب قوانین این بحث جنبه توصیه ای دارند و لذا از سوی دولتها جدی تلقی نمی شوند.بنابراین ترکیب  یک مرجع صاحب اقتدار و دارای دامنه اختیارات اجرایی وسیع با قوانین و مقررات الزام آور و اجباری می تواند راهگشای بسیاری از مشکلات و معضلات بوجود آمده در این بخش باشد.

 

منابع و مآخذ

• بردبار، محمدحسن(1381)، اصول حقوقی حاکم بر ماهواره ها، مجله کانون وکلا، شماره 176
• بردبار،محمدحسن(1380)،درآمدی بر حقوق ارتباط جمعی، مطبوعات، ماهواره، اینترنت،تهران، ققنوس
• جباری قره باغ، منصور(1379)، پخش مستقیم تلویزیونی از طریق ماهواره از دیدگاه حقوق بین الملل، مجله پژوهش حقوق و سیاست، سال اول و دوم شماره 2و3
• گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران(1380)، چالش های حقوقی پخش مستقیم ماهواره ای در نظام های ملی و بین المللی، تهران، انتشارات سروش
• گروه مطالعات حقوقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران(1380)،حقوق بین الملل و پخش مستقیم برنامه ها ی ماهواره ای، تهران، انتشارات سروش
• زمانی، سید قاسم(1378)، پخش مستقیم ماهواره ای و اقدامات متقابل در حقوق بین الملل با تاکید بر ارسال پارازیت،مجله حقوقی:نشریه دفتر خدمات حقوقی بین المللی جمهوری اسلامی ایران، شماره 4
• سلطانی فر، محمد، وضعیت حقوقی پخش مستقیم ماهواره ای، جزوه درسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات
• ضیایی بیگدلی(1375)، حقوق بین المللی عمومی، تهران، کتابخانه گنج دانش
• سیاستگذاری های ماهواره ای در ایران، فصلنامه فرهنگ و رسانه، شماره 1
• معتمدنژاد، رویا(1374)، مسائل حقوقی بین المللی ماهواره های تلویزیونی- دو قسمت،نامه فرهنگ ، سال پنجم ، شماره های 3 و 4
• نامی ، محسن، محدودیت حقوقی پخش برنامه های مستقیم ماهواره ای، مجله گواه شماره 2 و 3