همایش سواد رسانه‌ای و مسئولیت اجتماعی با هدف افزایش مسئولیت پذیری عمومی در حوزه سواد رسانه ای و با تأکید بر جایگاه و اهمیت « نخبگان و مجامع علمی، سازمان های مسئول و افراد آگاه» در امر توسعه سواد رسانه ای، در روز چهارشنبه 12 آبان‌‌ماه از سوی مرکز فناوری اطلاعات و رسانه های دیجیتال در تالار شمس برگزار شد. آنچه در ادامه از نظرتان می‌گذرد؛ بخش اول یکی از مقالات ارائه شده در این همایش با عنوان 'مطالعه و بررسی میزان اعتماد اجتماعی در بین کاربران شبکه اجتماعی تلگرام' است.

مقدمه: همایش سواد رسانه‌ای و مسئولیت اجتماعی با هدف افزایش مسئولیت پذیری عمومی در حوزه سواد رسانه ای و با تأکید بر جایگاه و اهمیت « نخبگان و مجامع علمی، سازمان های مسئول و افراد آگاه» در امر توسعه سواد رسانه ای، در روز چهارشنبه 12 آبان‌‌ماه از سوی مرکز فناوری اطلاعات و رسانه های دیجیتال در تالار شمس برگزار شد. آنچه در ادامه از نظرتان می‌گذرد؛ بخش اول یکی از مقالات ارائه شده در این همایش با عنوان 'مطالعه و بررسی میزان اعتماد اجتماعی در بین کاربران شبکه اجتماعی تلگرام' است.

***

تعداد کاربران شبکه‌های اجتماعی در ایران هر روز در حال افزایش است. بیش از ۴۵ میلیون نفر از جمعیت ایران هر روز چند ساعت از طریق این شبکه‌ها با یکدیگر در ارتباط هستند. امروزه شبکه‌های اجتماعی به عضوی از جامعه ایران تبدیل شده است. در حال حاضر بیشترین کاربران شبکه‌های اجتماعی مربوط به شبکه تلگرام است. اقبال گسترده ایرانیان به استفاده از شبکه اجتماعی مجازی تلگرام را می‌توان به‌عنوان پدیده‌ای فرهنگی و رسانه‌ای از زوایای مختلف موردبررسی قرار داد. این پژوهش با هدف مطالعه و بررسی میزان اعتماد اجتماعی در بین کاربران شبکه اجتماعی مجازی تلگرام با استفاده از روش پیمایشی در بین یک نمونه 400 نفری از دانشجویان دانشگاه پیام نور اصفهان انجام شده است. در این تحقیق محقق با استفاده ازنظریات کلمن، فوکویاما و گیدنز اعتماد اجتماعی را در سه سطح خرد، کلان و میانی تبیین نموده است.

مقدمه و بیان مسئله

انسان‌ها به‌طور ذاتی در تعامل، تقابل و ارتباط با دیگران هستند و به‌واسطه ارتباط است که دو نفر یا تعداد بیشتری به تبادل افکار ، نظریات ، احساسات و حقایق می‌پردازند (شرام،3:1348)، اما به تعبیر گیدنزی در بستر سیطره امر مدرن، تعاملات و کنش‌های استوار بر جغرافیا دچار ازجاکنندگی شده‌اند. این بدین معناست که در عصر ارتباطات ما شاهد هستی یافتن خود مجازی شده بر روی صفحه‌نمایش هستیم. همین امر موجب شده تا آزادی‌های جدیدی در فضای مجازی شکل بگیرند و به میانجی بسط این آزادی‌ها، امکان تجربه کردن ابعاد جدیدی از هویت فردی  رخ دهد(باست، 1997). اثرات این کنش‌های متقابل و نقش آن‌ها تا حدی است که حذف آن زندگی را غیرممکن می‌سازد و دانشمندان علوم اجتماعی با نگرشی کنجکاوانه در جوامع، به شناسایی این کنش‌ها پرداخته و به مجموع عواملی پی برده‌اند که آن را سرمایه اجتماعی[1] نامیده‌اند و بخشی از مطالعات اجتماعی بر پژوهش در حوزه رفتارهای کنشگران در فضاهای مجازی متمرکز شده است. به‌عنوان نمونه اندیشمندان شهری کوشیده‌اند از مفهوم انقلاب شبکه­ای برای سنجش اثرگذاری الکترونیکی شدن بر سرمایه‌ی اجتماعی شهروندان استفاده کنند. آن‌ها مشارکت در فراگردهای شهر مجازی را نشانه‌ی مردم­سالاری و تحقق دموکراسی تصور کرده‌اند (گوتدینر و باد، 1390). مفهوم سرمایه اجتماعی در برگیرنده مفاهیمی همچون اعتماد، همبستگی و وفاق اجتماعی میان اعضای یک گروه یا یک جامعه است (معیدفر، 34:1384). در این راستا مفهوم اعتماد که به منزلۀ یک شاخص کلیدی است، فرایند دگرگون شدن پیوندهای یک‌سویه به چند سویه است که در آن همبستگی بین افراد افزایش می‌یابد و علاقۀ آن‌ها نسبت به یکدیگر فزونی می‌گیرد و راه را برای کنترل خود[2] هموار می‌سازد. در چنین فضایی، نظارت اجتماعی بیشتر بر اساس احساس خجالت و شرم است تا احساس 'ترس و بیم' و افراد از کنترل اجتماعی دیگران بی‌نیازند و این مفهومی است که با سرشت انسان سازگاری زیادی دارد. طبق این دیدگاه، اعتماد متقابل اجازه می‌دهد که تعاملات به‌صورت گسترده و روان جاری گردد (چلبی، 73:1375). بنابراین اعتماد یکی از مهم‌ترین نیروهای ترکیبی موجود در درون جامعه است و به لحاظ نظری به‌عنوان مهم‌ترین سازه سرمایه اجتماعی مطرح در حوزه علوم اجتماعی معاصر است.

حال با توجه به بسط یافتن پهنه تعاملات مجازی و غالب شدن هویت‌یابی رؤیت ناپذیر به‌واسطه تعاملات گفتاری و شنیداری دیجیتالی، باید گفت بسیاری از مفاهیم از قبیل اعتماد و سرمایه اجتماعی همچون گذشته فقط در زیست جهان واقعی دارای کارکرد اجتماعی نیستند، بلکه در بستر دیجیتالی شدن فزاینده زیست جهان معاصر، این مفاهیم نیز به میدان‌های تعاملات مجازی وارد شده‌اند.

درواقع با ورود به عصر اطلاعات و جامعه شبکه‌ای، ما در بیشتر حوزه‌ها شاهد تحولات تکنولوژیکی گوناگون هستیم. وابسته شدن به روابط مبتنی بر پست الکترونیک، دریافت اطلاعات شخصی و کاری و اخبار از طریق ابزارهای الکترونیک، استفاده از ابزارهای شبکه­ای برای تفریح و تبادل اطلاعاتی (بازی­های اینترنتی، شبکه‌های اجتماعی، وب­گردی و...) همه اجزای جدایی‌ناپذیر زندگی انسان در شهر دیجیتالی شده‌ مدرن هستند.. بنابراین بررسی نقش شبکه‌های اجتماعی مجازی به‌عنوان یکی از سرویس‌های اینترنت و به‌عنوان یک رسانه یکی از رویکردهای علم ارتباطات اجتماعی است. مطالعه‌ی شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که این شبکه‌ها بیش از سایر ابزارهای مجازی بر زندگی اجتماعی تأثیرگذار هستند و می­توانند سرمایه‌ی اجتماعی بیشتری تولید کنند (Mandarano, 2011). این شبکه‌ها با عضوگیری‌های رایگان از کاربران توانسته‌اند در جریان سازی‌های مختلف نقشی اساسی بر عهده داشته باشند و به‌یقین شبکه‌های اجتماعی مجازی به‌عنوان یک رسانه، فرآیند ارتباطات و تعامل فرآیند ارتباطی با جامعه را متأثر ساخته‌اند. معتمدنژاد در مقدمه کتاب ارتباط شناسی بیان می‌دارد توجه به 'آثار ارتباطات' به‌ویژه از دهه 1950 ، به سبب اهمیت یافتن امر توسعه اقتصادی کشورهای جهان سوم افزایش یافت و در رفتار انسانی تغییرات اساسی پدید آمد و ارتباطات به‌عنوان یک عامل دگرگونی رفتارها به کار گرفته شد. وسایل ارتباط‌جمعی نیز به‌مثابه ابزارهای کلیدی توسعه اقتصادی شناخته شدند (محسنیان راد، 21:1380). هدف اصلی این مقاله مطالعه و بررسی میزان اعتماد اجتماعی کاربران شبکه تلگرام در بین دانشجویان دانشگاه پیام نور مرکز اصفهان است. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که عضویت و استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام که بر تنوع ارتباط با افراد مختلف و تسهیل دسترسی به شبکه دوستان نقش مهمی داشته، چه تأثیری بر اعتماد اجتماعی کاربران دارد؟ اهمیت این پژوهش از سویی برمی گردد به اینکه شبکه تلگرام در جامعه ایران کاربران زیادی دارد و از سویی دیگر ناشی از تغییر سبک ارتباطات در نسل های جدید و عصر حاضر است. بدین معناکه در واقع ما با نوعی گذار گسترده از روابط اجتماعی فیزیکی به روابط اجتماعی فیزیکی- مجازی روبرو هستیم که در مواردی پررنگ شدن جنبه مجازی این روابط انزواطلبی به تعاملات اجتماعی بین اعضای خانواده و در فضاهای عمومی نیازمند درک جدیدی از اعتماد و سرمایه اجتماعی است و بی توجهی به این امر و عدم ساخت آگاهی، موجب استفاده ی بی ضابطه، بیش از حد و غیر معمول، ناآگاهانه کاربران از این فضا می شود که پیامد آن آسیب پذیری از تأثیرات منفی اینترنت در تمام لایه ها و وجوه زندگی است.

مبانی نظری

الف) دیدگاه‌ها و رویکردهای نظری اعتماد اجتماعی: اعتماد[3] یکی از جنبه‌های مهم روابط انسانی و زمینه‌ساز مشارکت و همکاری میان اعضای جامعه می‌باشد. همچنان که از شواهد کتاب‌ها و مقالات بسیاری که اخیراً در مورد مفهوم اعتماد و نظریه‌های مربوط به آن نوشته شده برمی‌آید، ارائه یک تعریف مشخص از اعتماد امر دشواری است و محققان نیز از رویکردهای مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی وغیره به تعریف، توضیح و تبیین آن پرداخته اند. اعتماد در زبان فارسی مترادف با تکیه کردن، واگذاشتن کار به کسی، اطمینان، وثوق، باور و اعتقاد می باشد (عمید، 1369: 201). گاهی هم اعتبار و اطمینان نیز این واژه را همراهی می کنند (دهخدا، 1373: 2946-47). اعتماد یعنی  ایمان و اطمینان در مورد وفاداری، توانایی و سلامت نفس دیگران (Brown, 1993: 136). در فرهنگ لغت آکسفورد اعتماد به معنی اطمینان به بعضی از صفات یا ویژگی یک شخص و یا حتی درستی و حقانیت یک نظریه تعریف‌شده است (زاهدی، 1390: 75). از تعاریفی که در بالا ارائه شده می توان نتیجه گرفت که مفهوم اعتماد طیف گسترده ای را در برمی گیرد. گاهی از مباحث روان شناسی آغاز می شود، بر رویکردهای اقتصادی تکیه می کند و مواردی از قضایای اجتماعی و فرهنگی را دربرمی گیرد. اما به طور کلی، اگر نخواهیم وارد ملاحظات مفهومی «اعتماد» شویم می توان گفت؛ اعتماد همان وارد کردن احتمال خطر در کنش است. یعنی صرفا گنجاندن احتمال خطردر تصمیم گیری برای دست زدن یا نزدن به کنش. در این وضعیت ها، خطری که فرد می پذیرد به عملکرد کنشگر دیگر بستگی دارد(کلمن، 1386: 146). اندیشمندان اجتماعی تعاریف مفهومی بسیاری از اعتماد مطرح کرده‌اند که دارای تفاوت‌های زیادی است. در زیر به برخی از این تعاریف اشاره می‌شود: امیل دورکیم، اعتماد را آرامشی می‌داند که حاصل زندگی مسالمت‌آمیز بشر در کنار همنوعانش در حالت صلح و به‌دوراز هرگونه دشمنی و خصومت است. گئورگ زیمل، 'اعتماد را معادل کلمه ایمان به کار می‌برد و به اعتقاد وی نوعی ایمان و اعتقاد به افراد جامعه است' (گلابی،28:1384). در کارهای فردیناند تونیس 'در جوامع سنتی یا گمین شافت اعتماد مانند احترام و حس تعلق شخصی، فضیلتی برای افراد است، درحالی‌که در جوامع مدرن یا گزل شافت اعتماد غیر شخصی و رسمی است' (ازکیا و دیگری،156:1384). تالکوت پارسنز عامل ایجاد اتحاد و انسجام اجتماعی و ثبات و نظم را اعتماد می‌داند. به عقیده وی اعتماد، این باور را در افراد ایجاد می‌کند که دیگران به‌منظور دستیابی به یک موقعیت گروهی از منافع شخصی دست می‌کشند (انعام،25:1380). آنتونی گیدنز در تعریف اعتماد به فرهنگ آکسفورد استناد می‌کند وبه اعتقاد وی اعتماد نوع خاصی از اطمینان است و چیزی یکسره متفاوت از آن نیست' (گیدنز،37:1384). رونالد اینگلهارت در تعریف خود از اعتماد به جنبه قابلیت پیش‌بینی رفتار توجه داشته و عقیده دارد 'اعتماد یا عدم اعتماد به تشکیل انتظارات در شرایط اطلاعاتی ناقص کمک می‌کند و اعتماد این انتظارات را در برمی‌گیرد که رفتار دیگری به طرز قابل پیش‌بینی دوستانه خواهد بود و در جهت مخالفت رفتار موذیانه یا غیرقابل‌اعتماد افراد، عدم اعتماد تلقی می‌شود' (اینگلهارت،1382). نیکلاس لومان عنوان می‌کند که اعتماد با مفهوم مخاطره و ریسک در ارتباط است. به اعتقاد لومان کارکرد اعتماد در نظام اجتماعی این است که عدم تعین اجتماعی را کاهش می‌دهد' (لومان،10:1979 به نقل از امیر کافی،11:1374). پیوتر زتومکا 'اعتماد و اعتماد کردن را نوعی استراتژی مهم در مواجهه با شرایط نامعین و کنترل آینده می‌داند (زتومکا، 1386: 29). فرانسیس فوکویاما 'اعتماد را به‌عنوان انتظاری که در یک جامعه از رفتار مقرراتی، مسئولانه و همیارانه‌ی بخشی از اعضای دیگر جامعه که بر هنجارهای مشترک عام مبتنی است، تعریف می‌کند' (فوکویاما،10:1379). ازنظر کلاوس افه 'اعتماد به معنای باور به عملی است که از دیگران انتظار می‌رود. وی همچنین اعتماد را فرضی شناختی می‌داند که کنشگران فردی یا جمعی/ گروهی در تعامل با دیگران به کار می‌بندند' (به نقل از تاجبخش،208:1384). اریک اریکسون روانشناس مشهور در بعد روان‌شناختی، اعتماد بنیادی را موردتوجه قرار داده و به اعتقاد وی 'اعتماد بنیادی، نگرشی است نسبت به خود و دنیای پیرامون که حاصل تجربیات شخصی در اوایل زندگی است' (گیدنز،64:1378). در یک جمع‌بندی کلی اشتراکات‌ تعاریف فوق را می‌توان این‌چنین‌ برشمرد: 1- اعتماد در فرآیند روابط اجتماعی بین افراد و سازمان‌های اجتماعی با همدیگر تبلور می‌یابد. 2- اعتماد متضمن‌ نوعی‌ انتظار است‌. 3- اعتماد در شرایط‌ و وضعیت‌ مخاطره‌آمیز وجود دارد. مفهوم عدم تعین اجتماعی، یعنی عدم پیش‌بینی رفتارها و امور نیز با مفهوم اعتماد توأم می‌باشد. 4- حسن ظن فرد نسبت به سایر اعضای جامعه نیز عنصر کلیدی اعتماد محسوب می‌شود؛ چراکه باوجود عدم قطعیت‌ها و وجود خطر در روابط، افراد به خاطر حسن ظن و احساس مثبتی که به یکدیگر دارند به هم اعتماد می‌کنند. 5- اعتماد واقعیتی‌ اجتماعی‌ و فرهنگی‌ است‌. 6- اعتماد خصلت‌ نسبی‌ و متغیر دارد یعنی‌ اینکه‌ در یک‌ جامعه‌ در دوره‌های‌ مختلف‌ تاریخی‌ تغییر می‌کند.

اعتماد را می توان عنصر کلیدی سرمایه اجتماعی دانست. پوتنام (Putnam) سرمایه اجتماعی را ویژگی های حاکم در سازمان اجتماعی (اعتماد، هنجار، و شبکه های اجتماعی) تعریف می کند که می تواند افزایش بهره وری در سازمان را به همراه داشته باشد (Fukuyama, 1995: 63). اعتماد به دیگران یک جزء اصلی از سرمایه اجتماعی است (Coleman, 1988: 95). برخی از محققین اعتقاد دارند که ادبیات نظری در مورد اعتماد بسیار گسترده است و نمی توان اعتماد را صرفا در رابطه با سرمایه اجتماعی و یا جزئی از آن تعریف کرد (Luhman, 1979, Korczynski, 2000, Nooteboom, 2007, Mollering, 2006). از دیدگاه جامعه شناختی مفهوم اعتماد اجتماعی به عنوان ویژگی افراد، ویژگی ارتباطات اجتماعی و هم ویژگی نظام اجتماعی مفهوم سازی شده است (Koohi, 2012: 102).

امروزه بحث اعتماد اجتماعی و اثرات آن در جوامع مختلف یکی از مهمترین عرصه های مورد توجه صاحبنظران جامعه شناسی و مدیریت است، چرا که اعتماد اجتماعی عامل مهمی در رشد و پیشرفت جامعه است و لازمه شکل گیری پیوندها و معاهدات اجتماعی است. در اجتماعات سنتی، اعتماد محدود به پیوندهای خانوادگی، خویشاوندی و محلی است اما با افزایش جمعیت، گسترش پیشرفت های تکنولوژیک و تغییر ارتباطات انسانی، اعتماد اجتماعی نیز مانند سایر پدیده های اجتماعی دستخوش دگرگونی قرار گرفته است در جامعه امروزی افراد با یکدیگر مانند گذشته پیوندهای عمیق و آشنایی های دیرینه ندارند بنابر این جوامع تمایز یافته کنونی موجب این نیاز شده است که به پدیده هایی بیش از افراد انسانی یعنی قشرها و سازمان های مختلف اعتماد شود چرا که وجود اعتماد در میان بخش های مختلف اجتماع از عناصر مهم نظم اجتماعی نوین است.

ب) نظریه‌ها و دیدگاه‌های مربوط به تأثیر فن‌آوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات بر جامعه و روابط اجتماعی:

از مهم‌ترین خصیصه‌ها و تحولات دنیای امروز، تبدیل‌شدن آن به عصر اطلاعات است. این عصر اطلاعاتی بیش از همه مبتنی بر تکنولوژی های ارتباطی است که بتوانند جهان حیاتی انسان‌ها را در شبکه‌ای وسیع از کانال‌های ارتباطی قرار بدهند. در جامعه ما، طی دهه اخیر گسترش سریع تکنولوژی ارتباطی مانند موبایل و اینترنت نظم زندگی را دچار تغییرات وسیعی کرده است. امکان‌های ناشی از تکنولوژی های ارتباطی مانند موبایل، زمینه‌ای مناسب برای رشد و بسط مفاهیمی از قبیل فردگرایی و حوزه خصوصی و همچنین قابلیت‌هایی برای  گریز از نظارت‌های اجتماعی سنتی و سخت گیرانه و در مواردی نیز هنجارشکنی را فراهم کرده است. به‌عبارت‌دیگر تکنولوژی های ارتباطی جدید، زمینه‌ای بسیار مهم و جدی برای تحولات فرهنگی بوده‌اند. واقعیت این است که انسان امروزی و مدرن  به استفاده از تکنولوژی ‌های مختلف مدرن خو کرده و در آن مستغرق شده است و ورود هر یک از روش‌ها و تکنولوژی‌ های فوق، تغییرات بنیادینی در زندگی، احساس، تفکر، شیوه زیست و فرهنگ انسان امروزی به وجود آورده و می‌آورد(ویلیسکا،45:2002). اینترنت نیز، یکی از این تکنولوژی‌هاست که سبک زندگی انسان‌ها را دگرگون کرده است. به­گونه­ای که انسان امروزی در جامعه­ اطلاعاتی زندگی می‌کند و پیشرفت‌های خیره‌کننده در پردازش ، نگهداری و انتقال اطلاعات درواقع به کاربرد تکنولوژی‌های اطلاعاتی در تمامی زوایای حیات اجتماعی انجامیده است (وبستر،19:1383).  با توجه به این گفته‌ها، رسانه‌های اجتماعی بخش مهمی از کاربری اینترنت در جوامع امروز است. درواقع رسانه‌های اجتماعی سیستم‌های فن‌آوری‌ هستند برای همکاری اعضای جامعه با یکدیگر (جاستن،2012).  در چنین تعریفی از وبلاگ‌ها، ویکی‌ها، سیستم‌عامل چندرسانه‌ای، دنیای بازی‌های مجازی، و دنیای اجتماعی مجازی را می توان گنجاند (کاپلان و هاینلین،68:2010-59) تا شبکه‌های اجتماعی که موضوع بررسی این پژوهش هستند. اولین سایت شبکه اجتماعی قابل‌تشخیص در سال 1997. راه‌اندازی شد و امکان ایجاد پروفایل‌ها و داشتن لیست دوستان خود و گشت‌وگذار در لیست دوستان را برای کابران خود فراهم آورد (الیسون و بوید،2007). اما در گذر زمان، حضور رسانه‌های اجتماعی (به‌عنوان‌مثال، فیس‌بوک، توییتر) حضوری همه‌جایی به خود گرفتند. بطوریکه  استفاده رسانه‌های اجتماعی در آموزش عالی به‌طور فزاینده قابل‌مشاهده هستند (تز،2013).

جامعه شبکه‌ای که امکان تولید و پرداخت پیام را برای همگان فراهم می‌کند، نشان از جامعه پسا مدرن دارد که برخلاف جامعه مدرن که اصل سازمان دهنده آن نظام تولید است، در اینجا رمزگان وانمودی جانشین آن می­شود. به عقیده بودریار، در این‌گونه جوامع با انفجار علائم، نشانه‌ها و رمزگان مواجه هستیم که این خود به مبهم شدن مرز میان واقعیت و تصویر واقعیت گزافه یا غلوآمیز می‌انجامد (ضیمران، 1385). بر این اساس خاطرات دیجیتالی شده ما چه از نوع تصویر باشد، چه صدا، ما را در مرز میان خیال و واقعیت قرار می‌دهد. مراد بودریار از این اصطلاح آن است که دیگر میان سطح و عمق، واقعی و خیالی و مرز فاصله‌ای وجود ندارد. در جهان واقعیت­های غلوآمیز هر تصویر و شبحی جای اصل واقعیت را می­گیرد. بر اساس مفهوم و فرایند شبیه‌سازی موردنظر بودریار، «رسانه‌های نوین و تکنولوژی‌های ارتباطی به‌اندازه بیشتری ما را از واقعیت جدا می­سازند و در عوض برای ما یک واقعیت مجازی خلق می­کنند (بل، 1389: 124). به بیـان پیتـر کیویستـوچنـان می‌نماید کـه نقـش مـا به نقـش موش‌های کوچکـی تقلیـل داده شـده است کـه در جست­و­جـوی چیزهـای مطلوب و هیجـان هستنـد، تماشاگـران تلویزیون، کـه کاری جز لمیدن روی مبـل و بـازی کـردن با کنتـرل از راه دور تلویزیون ندارند و چشـم­چـران­هـایـی که در زندگـی خصوصـی افـراد ثروتمنـد و مشهـور دقیق می‌شوند(کیویستو،196:1388). در این زمینه به آرای نظری به اندیشمندان مکتب فرانکفورت می توان اشاره کرد که با خلق واژه‌هایی همچون صنعت فرهنگ (آدورنو و هورکهایمر،1987:146) انسان تک ساحتی  (مارکوزه، 1967) گریز از آزادی  (اریک فروم، 2000) و مضامینی ازاین‌دست به‌نقد روند فرهنگ غرب در بستر پیشرفت‌های تکنولوژیک پرداختند. هربرت مارکوزه در کتاب انسان تک ساحتی به‌نقد شدید جامعه مدرن تکنولوژیک (اعم از سرمایه‌داری و کمونیستی و فاشیستی) پرداخته و تأکید می‌کند آنچه در جامعه صنعتی پیشرفته اتفاق می‌افتد، سلب عقلانیت فرد و در محاق رفتن اندیشه‌های انتقادی و رهایی‌بخش توسط توده‌های مردم است. درواقع، ازنظر وی جامعه صنعتی پیشرفته به دلیل سیطره همه‌جانبه تکنولوژی و عقلانیت ابزاری بر تمامی حوزه‌های زندگی فرد مدرن، گسترش شبکه‌های نامرئی سلطه، از دست رفتن آزادی و استقلال افراد و مسلط ساختن الگوهای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی که تنها به حفظ وضع موجود می‌اندیشند. درواقع، تکنولوژی مدرن با ایجاد مکانیسم‌های کنترل، اِعمال سلطه بر انسان‌ها را ممکن ساخته و آن‌ها را به‌صورت بردگانی مدرن درآورده است. ایجاد سرگرمی‌های عمومی و تفریحات پوچ و بی‌معنی و ساختن یک زندگی به‌اصطلاح مرفه، یعنی پدیده‌هایی که در مراحل پیشین تمدن بشری برای وی امری ناشناخته و عجیب‌وغریب می‌نمود، همه در تمدن مدرن به لطف تکنولوژی ممکن شده و از سویی دست‌به‌دست هم می‌دهند تا با تضعیف عقلانیت اصیل انسانی، وی را موجودی منفعل و هم‌نوا با جامعه تکنولوژیک سازند(مارکوزه،1967:22-47). یا تامپسون رسانه‌های جمعی را سازنده، لایهﻯ نمادین واقعیت‌های اجتماعی می‌داند (فرهنگی، 1374: 23). هربرت شیلر در همین زمینه و از دریچه نظریه امپریالیسم فرهنگی معتقد است که شیلر خاطر نشان می‌کند، انسان در بازار به دریافت‌کننده‌ی پیامی تبدیل شده که ورای همهﯼ انگاره‌ها قرار دارد (اسلوین،1381: 184). به باور گیدنز رسانه‌های اجتماعی در خانه‌ها نفوذ می‌کند و با جابجایی اطلاعات با دست‌کاری و دخل و تصرف از خویشتن خود به فرهنگ‌سازی کمک می‌کنند (گیدنز،47:1385) و معمولاً به‌صورت آگاهی از وقایع دوردست در ضمیر افراد جای می‌گیرند (گیدنز،49:1385). پیامد این امر رهایی انسان‌ها از سلطه‌ی محدودکننده و دایره تنگ مکان و مرجع‌های ثابت و برقراری رابطه در گستره بسیار پهناور فضا و زمان با یکدیگر است. در همین ارتباط جان فیسک می‌گوید: تلویزیون و برنامه‌های ماهواره‌ای در بطن خود حاوی تلقی جدیدی از انسان است. انسانی که می‌تواند تجربیات فردی و اجتماعی انسان‌های دیگر را درک کند.و در تعقل و تخیل آن‌ها مشارکت ورزد.این تلقی جدید نگاه تازه‌ای به انسان،هنر و ارزش و ...به همراه دارد که به همراه ماهواره در سراسر جهان گسترده می‌شود (سلیمی،387:1383). به نظر گیدنز فناوری شبکه‌های جهانی اطلاعاتی،ماهواره‌ها و تلویزیون بنیاد زندگی اجتماعی بشری را به لحاظ هویتی و فکری دگرگون می‌کند (سلیمی،262:1384).

* جامعه‌شناس، عضو هیئت‌علمی دانشگاه پیام‌نور، مدرس دانشگاه تهران

 

منابع

- آزاد ارمکی، تقی و دیگران. (1383). اعتماد، اجتماع و جنسیت؛ بررسی تطبیقی اعتماد متقابل در بین دو جنس. مجله جامعه‌شناسی ایران. دوره پنجم. شماره 3.

- ازکیا و غفاری. (1384). جامعه‌شناسی توسعه. تهران، انتشارات کیهان.

- الوانی، سیدمهدی و شیروانی، علیرضا. (1385). سرمایه اجتماعی (مفاهیم، نظریه‌ها و کاربردها). تهران، نشر مانی.

- امیرکافی، مهدی. (1374). اعتماد اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن. نمایه پژوهش. شماره 18، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

- انعام، راحله. (1380). بررسی اعتماد بین شخصی در میان روستاییان شهریار، پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه الزهراء.

- اینگلهارت، رونالد. (1382). تحول فرهنگی در جامعه پیشرفته صنعتی. (مترجم، مریم وتر). تهران، نشر کویر.

- بل، دانیل. (1389). درآمدی بر فرهنگ های سایبر، ترجمه: کوثری، م؛ حسنی، حسین. تهران، انتشارات جامعه‌شناسان.

-  تاجبخش، کیان و همکاران. (1384). اعتماد، دموکراسی و توسعه. تهران، نشر شیرازه.

- چلپی، مسعود. (1382). جامعه‌شناسی نظم، تشریح و تحلیل نظری نظم اجتماعی، تهران، نشر نی.

- دهخدا، علی اکبر (1373). «لغت نامه»، تهران، انتشارات دانشگاه تهران

- رجبلو، موسی. (1385). بررسی میزان اعتماد اجتماعی بر حسب پایگاه اجتماعی، اقتصادی در میان دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال. پایان نامه کارشناسی ارشد پژوهش علوم اجتماعی. واحد تهران شمال:،دانشکده مدیریت و علوم اجتماعی.

- ریتزر جرج. (1386). نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر. (مترجم، محسن ثلاثی). تهران: انتشارات علمی.

- زاهدی، شمس السادات. (1390). از اعتماد عمومی تا اعتماد سیاسی(پژوهشی پیرامون رابطه اعتماد عمومی و اعتماد سیاسی در ایران)، پژوهش های مدیریت در ایران، دوره 15، شماره 4، زمستان 90.

- زتومکا، پیوتر. (1386). اعتماد یک نظریه جامعه شناختی. (مترجم، فاطمه گلابی). تهران، چاپ افست اتحاد.

- سلیمی،حسین.(1383).فرهنگ گرایی،جهانی شدن و حقوق بشر،تهران،نشر وزارت امورخارجه

- سلیمی، حسین. (1384). جهانی شدن، تهران، نشر سمت.

- شرام ، ویلبر. (134). ارتباط‌جمعی و رشد ملی، ترجمه ابراهیم رشیدپور، تهران، نشر دانشگاه تهران.

- شارع پور، محمود. (1380). فرسایش سرمایه اجتماعی و پیامدهای آن. نامه انجمن جامعه‌شناسی. سال اول. شماره یک.

- ضیمران، محمد. (1385). اندیشه‌های فلسفی در پایان هزاره دوم، تهران، نشر هرمس

- عمید. (1369). فرهنگ لغت فارسی عمید.

- فوکویاما، فرانسیس. (1379). پایان نظم؛ سرمایه اجتماعی و حفظ آن. (مترجم، غلامعباس توسلی). تهران، جامعه ایرانیان.

- کلمن، جیمز. (1386). بنیادهای نظریه اجتماعی، ترجمه؛ منوچهر صبوری، تهران، نشر نی.

- کیویستـو، پیتـر. (1388). اندیشه‌های بنیـادی در جامعه‌شناسـی، ترجمـه منوچهـر صبـوری، تهـران، نشـر نـی.

- گوتدینر، مارک؛ باد، لسلی. (1390). مفاهیم اساسی در مطالعات شهری، ترجمه ی عبدالرضا ادهمی، تهران، نشر برنا.

گافمن، اروینگ. (1391). نمود خود در زندگی روزمره، ترجمه مسعود کیان پور،

- گیدنز،آنتونی .(1384). مسائل محوری در نظریه اجتماعی، ترجمه محمد رضایی، تهران، انتشارات سعاد.

- گلابی، فاطمه. (1384). نقش اعتماد در امر توسعه با تأکید بر عملکرد و نقش شوراهای اسلامی. پایان نامه کارشناسی ارشد پژوهش علوم اجتماعی. دانشکده علوم اجتماعی: دانشگاه تهران.

- گیدنز، آنتونی. (1384). پیامدهای مدرنیت. (مترجم، محسن ثلاثی). تهران، نشر مرکز.

- گیدنز، آنتونی. (1378). تجدد و تشخص. (مترجم، ناصر موفقیان). تهران: نشر نی.

- وبستر ، فرانک. (1383). نظریه‌های جامعه اطلاعاتی . ترجمه اسماعیل قدیمی ، تهران : انتشارات قصیده سرا.

- Adorno, Theodor W, Horkheimer, Max. (1987). Dialektik der Aufklärung, Frankfurt am Main: Fischer

- Bassett, C. (1997). Virtually gendered: life in an on-line world', in K.Gelder and S.Thornton (eds), The Subcultures Reader, London: Routledge.

- Brown, M. W. (1993). Alternative ways of assessing model fit. in: Bollen KA, Long JS (Eds.), Testing structural Equation Models, Thousand Oaks, CA: Sage

- Coleman, J. S. (1988). «Social Capital in the Creation of Human Capital». The American Journal of Sociology, (94): P.95

- Ellison NB, Boyd D.  (2007). Social network sites: Definition, history, and scholarship. Journal of Computer-Mediated Communicatio. 13(1):210-30.

- Fromm, Erich (2000). Die Furcht vor der Freiheit, übersetz von Liselotte und Ernst Mickel, München: Deutscher Taschenbuch Verlag.

- Fukuyama, F. (1995). Trust: the social virtues and the creation of prosperity. London: Hamish Hamilton.

- Joosten T. (2012). Social media for educators:Strategies and best practices. John Wiley & Sons.

- Kaplan AM, Haenlein M. (2010). Users of the world, unite!The challenges and opportunities of Social Media.Business horizons. 53(1):59-68.

- Koohi, M. (2012). Participation, Social Capital and Economic Empowerment among Farmers in Agricultural Production Cooperatives in Isfahan Province, Iran. PhD Thesis in Community Development. University Putra Malaysia. p.102.

- Korczynski, M. (2000). «The political economy of trust». Journal of Management Studies, (37), pp. 1-21.

- Luhman, N. (1979). Trust and Power: two works by Niklas Luhmann. Chichester: Wiley.

- Mandaranno, L., Steins, C. (2011). Building Social Capital in the Digital Age of Engagement, Journal of Planning Literature, 25: 123, pp. 124-135.

- Mrcuse, Herbert. (1967). Der eindimensionale Mensch, Berlin: Hermann Luchterhand Verlag GmbH.

- Mollering, G. (2006). Trust: Reason, Routine, Reflexivity. Oxford: Elsevier

- Nooteboom, B. (2007). «Social capital, institutions and trust».  Review of Social Economy, LXV. P. 87

- Simmel, G. (2004). The Philosophy of Money, Translated by Bottomor, T. London: Routledge.

- Tess PA. (2013). The role of social media in higher education classes (real and virtual) - A literature review.Computers in Human Behavior. 29(5):A60-A8.

- Wilska, Terhi_anna. (2002). Me a consumer?consumption,Identities and lifestyles in Today. Fanland. Acta Sociologica. Vol 45.

 

---

[1] Social Capital

[2] Self control

[3] trust