خبرهای دروغ با همه سابقه‌ای که دارند و با توجه به اینکه در همه حوزه‌ها مشاهده می‌شوند و علی‌رغم همه دلایلی که برای توضیح وجود آن‌ها مطرح می‌شود - ازجمله مواردی که در قسمت قبلی این یادداشت مورداشاره قرار گرفت - تأثیراتی واقعی دارند و می‌توانند بر زندگی و سرنوشت شهروندان و معادلات جهانی تأثیر بگذارند.

پوریا ناظمی- خبرهای دروغ با همه سابقه‌ای که دارند و با توجه به اینکه در همه حوزه‌ها مشاهده می‌شوند و علی‌رغم همه دلایلی که برای توضیح وجود آن‌ها مطرح می‌شود - ازجمله مواردی که در قسمت قبلی این یادداشت مورداشاره قرار گرفت - تأثیراتی واقعی دارند و می‌توانند بر زندگی و سرنوشت شهروندان و معادلات جهانی تأثیر بگذارند.

این خبرها در حوزه علم نیز وجود دارند و رویدادهای چند هفته اخیر باعث شده است تا بیش از قبل نگرانی از خبرهای دروغین در حوزه علم موردبحث قرار بگیرد.

جامعه علمی نیز مانند هر جامعه انسانی دیگر از کنش‌گرانی تشکیل‌شده است که در قالب فردی و یا سازمانی اهداف متفاوت و گاه متضادی را دنبال می‌کنند. گاهی اوقات آن‌ها مانند هر شخص دیگری در هر حوزه دیگری ممکن است تمرکز خود بر کاری که قرار است انجام دهند را از دست بدهند و تحت تأثیر فشارها، روابط سازمانی و منافع شخصی وارد فضای دست‌کاری داده‌ها و تفسیر اطلاعات و تحقیقات به‌گونه‌ای شوند که از منافع یا دیدگاه آن‌ها پشتیبانی می‌کنند.

داستان‌های تاریخی زیادی از مسئله تقلب، تضاد منافع و پرده‌پوشی و دست‌کاری اطلاعات و داده‌ها در حوزه علم وجود دارد. از بحرانی که در زمان جنگ تنباکو آغاز شد تا داستان‌های معروف در حوزه تحقیقات سلول‌های بنیادی و همچنین صنایع دارویی و تا نمونه معروف‌تر و آشکارتری که تاکنون نیز ادامه دارد و به تحقیقات در حوزه مسائل گرمایش جهانی می‌پردازد، نمونه‌های معروفی از این موارد هستند.

در همه این موارد گاه یک دانشمند به دلیل نفع یا سلیقه شخصی، گاه تحت‌فشار سازمان‌ها و نهادهای قدرتمند که منافع سیاسی و اقتصادی ویژه‌ای را دنبال می‌کنند و گاه تحت تأثیر فضای رقابتی در تولید، تحلیل و انتشار داده‌های خود دقت و صداقت علمی را رعایت نکرده‌اند.

نکته مهمی که پیش از ادامه بحث باید به آن اشاره کرد انتشار تحلیل‌ها و یا تحقیقاتی نیست که بعداً مشخص می‌شود در انجام آن‌ها اشتباهی رخ‌داده است و یا خبری که بعداً و با تحقیقات بیشتر تکذیب یا اصلاح می‌شود. این بخشی از فرآیند علمی است. دانشمندان بر سر موضوعاتی که موردتوجه‌شان قرار دارند ممکن است دچار اختلاف‌نظر باشند آن‌ها تحقیقاتی را با استناد به روش علمی انجامی می‌دهند و یافته‌های خود را برای ارزیابی به جامعه علمی و البته مخاطبان عام ارائه می‌کنند. بسیاری از آن‌ها ممکن است در زمان انجام تحقیق نکاتی را نادیده گرفته باشند، ممکن است داده‌های آن‌ها درزمان انجام تحقیق و یا ابزاری که به کمک آن داده‌ها را به دست آورده‌اند دقت کافی و لازم را نداشته باشد. ممکن است داده‌های بعدی و تحلیل‌های دوباره دیدگاه و نتیجه‌گیری آن‌ها را تغییر دهد.

این روند رایج و اساسی در علم است. یکی از ویژگی‌های علم مدرن اتفاقاً همین بازنگری دائم و مکرر به یافته‌های خود و تکرار آزمایش‌ها و تحقیقات و تلاش برای نقد یافته‌ها است. گاه‌گداری ممکن است این خطا در شیوه اندازه‌گیری، شیوه تحلیل یا شیوه داده گیری رخ‌داده باشد. در این موارد دانشمند یا محقق و یا سازمانی که از آن تحقیق پشتیبانی می‌کند به‌صورت عمدی چیزی را تغییر نداده است. آن‌ها نتیجه یافته خود را بر اساس داده‌ها و روش‌های خود - که همه آن‌ها نیز در دسترس جامعه علمی است - منتشر می‌کنند. گاهی مشکلات ساختاری و ابزاری و گاهی اشتباه درروش تحلیل ممکن است دانشمند را به نتیجه‌ای غیردقیق برساند. این بخش خطاها یا اشتباه‌های طبیعی فرآیند کار علمی است. کسی در این فرآیند قصد گمراه کردن و سود بردن ندارد. این بخش از داستان به‌هیچ‌وجه در طبقه و رده خبرهای دروغین یا تقلب‌ها طبقه‌بندی نمی‌شود. دلیل تأکید بر اهمیت این بخش در این نکته است که اتفاق آن‌هایی که در انتشار خبرهای دروغین می‌کوشند سعی می‌کنند گاهی رفتار خود را با ارجاع به این‌چنین مواردی توجیه کنند.

وقتی از خبر دروغ صحبت می‌کنیم منظور رویدادهایی است که علی‌رغم وجود داده‌های درست و آگاهی نسبت به خطا بودن آن‌ها از سوی دانشمندان، مراکز و یا سازمان‌ها با اهداف مختلف منتشر می‌شود.

برای مثال زمانی که کمپانی‌های تنباکو دانشمندان و پزشکانی را استخدام می‌کردند تا درمورد بی‌ضرری استعمال دخانیات تحقیقاتی را انجام دهند و منتشر کنند، آن دانشمندان آگاهانه به‌گونه‌ای با داده‌ها بازی می‌کردند که نتیجه موردنظر کمپانی‌ها به دست آید.

در مورد گرمایش زمین سوابق فراوانی وجود دارد که چطور برخی از شرکت‌های بزرگ نفتی ازجمله شرکت اکسون موبیل که رییس آن اکنون وزیر خارجه آمریکا است بودجه‌هایی را برای انجام تحقیقاتی اختصاص داده بود که بتواند واقعیت تغییر اقلیم و نقش انسان در آن را انکار کند.

در بسیاری از تحقیقات مربوط به شرکت‌های بزرگ داروسازی اثرات جنبی که برخی از داروها دارند به‌طور عمدی از نتیجه تحلیل خارج می‌شوند. همین سال گذشته بود که گروهی از روزنامه‌نگاران علم در دانشگاه نیویورک پروژه‌ای بزرگی را آغاز کردند و به بررسی مقاله‌ها و تحقیقات پزشکی بالینی پرداختند که با بودجه عمومی انجام می‌شد. این تحقیقات نشان داد در بخش بزرگی از این تحقیقات دست‌کاری، داده گزینی و تحلیل مطابق باهدف از پیش تعیین‌شده به‌صورت آگاهانه صورت گرفته است.

موضوع تقلب در فضای علمی ایران که در ماه‌های اخیر بار دیگر بر سر زبان‌ها افتاده بود نمونه دیگری از این موارد است. برخی از افراد و شرکت‌ها برای ارتقای شغلی یا کسب امتیازات در تولید مقاله‌ها یا پایان‌نامه‌های خود تقلب می‌کنند.

اهمیت این موضوع به‌قدری است که روزنامه‌نگاری علم تخصص ویژه‌ای یا با عنوان پوشش مناقشات و تقلبات علمی دارد. روزنامه‌نگاران این حوزه که در زیرشاخه روزنامه‌نگاری تحقیقی قرار می‌گیرند باید روش‌های دشواری را طی نموده تا اطمینان حاصل کنند صحت داده‌ها رعایت شده است و تحقیقات تحت تأثیر منافع دانشمندان، شرکت‌ها یا سرمایه‌گذاران غیردقیق یا منحرف‌کننده روایت شده است.

این مسئله تازه‌ای نیست و تمام جهان سال‌های طولانی است که با آن سروکار دارد.

اهمیت علم و یافته‌های علمی که توصیفی از جهان واقعی ما ارائه می‌دهد به‌اندازه‌ای مهم است که صحت سنجی داده‌ها، بررسی و اطمینان از عدم تضاد منافع و اطمینان از بی‌طرفی تحقیق، نه‌تنها بخشی از گزارشگری مناقشات که بخشی اساسی و بنیادی در انتشار هر خبر علمی را شامل می‌شود. روزنامه‌نگاران علم پیش از انتشار ادعاها یا در کنار آن به بررسی دقت و شیوه انجام تحقیق می‌پردازند تا از صحت آنچه منتشر می‌شود اطمینان حاصل کنند.

یکی از ابزارهایی که مردم و به‌خصوص رسانه‌ها را قادر می‌سازد چنین وظیفه نگهبانی و دیده‌بانی را انجام دهند دسترسی به داده‌ها و اطلاعات به‌خصوص در مواردی است که تحقیق یا پژوهشی بر اساس بودجه عمومی صورت پذیرفته است.

اکنون ما وارد دورانی شده‌ایم که اطمینان نسبت به این آمار و اعداد دیگر به‌اندازه گذشته محکم نیست.

باروی کار آمدن دولت دونالد ترامپ و سپری شدن نخستین روزهای حضور او در کاخ سفید خبرهایی که به گوش می‌رسد نشان از تیره‌تر و مه‌آلودتر شدن فضای اطلاعات و دسترسی به اطلاعات دارد.

برای مثال او در یکی از نخستین فرمان‌های اجرایی که امضا و ابلاغ کرده است ضرورت بررسی‌های محیط‌زیستی در پروژه‌های عمرانی را معلق کرد. هر پروژه عمرانی ازجمله ساخت، پل، بزرگراه و موارد دیگر پیش‌ازاین باید با تائید سازمان محیط‌زیست این کشور همراه می‌بود تا اطمینان حاصل شود در فرآیند ساخت پروژه و بعدازآن ملاحظات زیست‌محیطی لحاظ شده باشد. اکنون دولت ترامپ پروژه‌های عمرانی را از این نظارت مستثنی کرده است و دیگر لازم نیست این پروژه‌ها ملاحظات زیستی را لحاظ نمایند. بدین ترتیب دیگر درباره بخشی از اطلاعات مربوط به تأثیرات زیست‌محیطی یک پروژه اصولاً تحقیقی صورت نخواهد گرفت که امکان استناد به آن وجود داشته باشد.

دولت ترامپ که در چند روز اخیر نشان داده که از ارائه آمار غلط و مخالف واقعیات ابایی ندارد، نه‌تنها سازمان پارک‌های ملی این کشور را وادار کرد تا توییت هایی که درباره میزان دی‌اکسید کربن و تأثیرات گرمایش زمین را از حساب کاربری خود پاک نمایند بلکه با دستور تازه‌ای شفافیت فضای علمی را نیز زیر سوال برده است.

بر اساس این فرمان تازه که در قالب بخش‌نامه‌های خطاب به سازمان محیط‌زیست و وزارت کشاورزی این کشور صادر شده و سند آن توسط روزنامه هافینگتون پست انتشاریافته است، محققان و دانشمندانی که در این سازمان‌ها و بر اساس بودجه فدرال فعالیت می‌کنند حق ندارند یافته‌ها و تحقیقات خود را در قالب خبرنامه یا هر متن دیگری با عموم مردم و ازجمله رسانه‌ها به اشتراک بگذارند.

این تجربه پیش‌تر و در دولت محافظه‌کار کانادا، در زمان نخست‌وزیری استفان‌ هارپر در این کشور اجرا می‌شد و هدف اصلی آن ممانعت از انتشار تحقیقاتی بود که خطر استخراج منابع فسیلی را برجسته می‌کرد. باروی کار آمدن دولت جدید کانادا این قانون لغو شد اما اینک دولت آمریکا در همان مسیر گام برمی‌دارد.

بسیاری معتقدند این مسیر خطرناکی است که به‌خصوص با توجه به رویدادهای اخیری که در دولت و شیوه اطلاع‌رسانی دولت آمریکا دیده می‌شود راه را برای توسعه اطلاعات غلط و پنهان کردن حقیقت از مردم هموار می‌کند.

البته این سیاست ترامپ مختص و منحصر به علم نیست.

در روز اول کاری دولت جدید زمانی که برخی از رسانه به مقایسه جمعیت حاضر در مراسم، با مراسم تحلیف اوباما پرداخته بودند، کِلیان کانوی، یکی از مشاوران ارشد فعلی رییس‌جمهور و مدیر سابق کارزار انتخاباتی ترامپ، در گفت‌وگویی تلویزیونی در برابر این پرسش که چرا کاخ سفید داده‌های اشتباهی را آگاهانه منتشر می‌کند اعلام کرده بود ما در برابر فَکت ها و واقعیت‌هایی که رسانه‌های می‌گویند «واقعیت‌های جایگزین» را منتشر می‌کنیم. این همان روندی بود که سال‌ها پیش جورج اورول در کتاب معروف خود به نام 1984 درباره خطر آن هشدار داده بود. این تشابهی نبود که از چشم مردم دور بماند به همین دلیل طی دو روز گذشته این کتاب بار دیگر در صدر کتاب‌های پرفروش آمریکا قرار گرفت.

اینک شفافیت علمی، محیط‌زیست و آینده پروژه‌های ملی علمی و فناوری این کشور در مقابل چشم‌اندازی مه‌آلود و نامطمئن قرارگرفته‌اند.

نتیجه این امر در اختیار نبودن داده‌های دقیق و نتایج علمی است. اگر دانشمندان در مراکز تحقیقاتی که با بودجه عمومی اداره می‌شوند، از انتشار نتایج کارهای خود منع شوند، عملاً دسترسی به داده‌هایی که بتوان بر اساس آن تصویری واقعی از ادعاها و بیانات آن‌ها را ترسیم کرد، فوق‌العاده دشوار خواهد شد.

این فضایی است که امکان نشر خبرهای دروغین در حوزه علم را افزایش می‌دهد. تأثیرات این‌چنین توسعه‌ای ممکن است فراتر از تصور ما باشد به‌خصوص که به یاد بیاوریم همه آن عواملی که در شکل‌گیری خبرهای دروغین و توسعه آن‌ها حتی باوجود فضای نسبتا باز، در کار بودند هنوز هم باقدرت به حضور خود ادامه می‌دهند.

بدین ترتیب روزنامه‌نگاران علم گام در فضایی دشوارتر نهاده‌اند و البته وظیفه آن‌ها به‌طورجدی مهم‌تر و حیاتی‌تر شده است. زمانی که اعتماد به صحت داده‌هایی که نهادهای رسمی منتشر می‌کنند از بین بروند، هرج‌ومرجی در افکار عمومی درباره واقعیت‌ها و حقیقت‌ها شکل خواهد گرفت. وظیفه روزنامه‌نگاران علم در چنین فضایی ایجاد اطمینان از آن چیزی است که منتشر می‌کنند. شاید آن‌ها نتوانند به دلیل موانعی که در راه نشر حقایق تعبیه‌شده و خواهد شد با سرعتی قابل‌رقابت با رسانه‌های مجازی و نهادهای روابط عمومی به کار خود ادامه دهند اما در مقابل می‌توانند با آرامش بیشتر به‌طور دائم به صحت سنجی و ارزیابی دقیق ادعاها بپردازند.

درنهایت اگر این گروه کار خود را درست انجام دهند و بتوانند اطمینان مردم و مخاطبان را به دست آورند و در افزایش آگاهی آن‌ها نقش بازی کند، شاید در درازمدت امکان ادامه دان چنان روندهایی از سوی سیاستمدار و صاحبان منافع محدود شود.

امروز بیش از هرزمانی جهان نیازمند روزنامه‌نگاران علمی است که کار خود را جدی‌تر انجام داده و تن به مصلحت ندهند و به قهرمانان دفاع از واقعیت‌ها بد