نتایج بدست آمده نشانگر آن است که سرآمدان جامعه، از رسانه ها توقعاتی دارند و وظایفی برایش متصورند که اصولا در حوزه کاری رسانه ها نیست و امکان انجام دادنش برای یک رسانه وجود ندارد. مواردی نظیر: تربیت یا دیندار کردن انسان ها،اخلاقی کردن جامعه، مقابله با دشمنان، اصلاح فرهنگ و اعتقادات جامعه و ...، که این کارویژه ها در حوزه کار رسانه ای نمی گنجد وهرکدام شان وظیفه نهادهای دیگری در یک جامعه است.

اشاره: سمانه بامشاد- جامعه، از اقشار وگروه های مختلفی تشکیل شده است که هر کدام نظر وعقیده خاصی دارند، این عقاید، می تواند براساس نگرشهای آنها بوجود آمده باشد.
آیا تاکنون به این موضوع فکر کرده اید که چه عواملی می توانند برنگرشها و گرایش های مردم در بهره مندی از رسانه ها تاثیر بگذارند؟
برای پاسخ به این قبیل سئوالات  به سراغ دکتر امیر عبدالرضا سپنجی، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مدرس و پژوهشگر ارتباطات و رسانه رفتیم که اخیرا کتابی با عنوان مخاطب پنداری در ایران معاصر نوشته اند و با او به گفت وگو نشستیم.

***

-   عنوان کتاب شما و مخاطب پنداری اولین سوالی است که ذهن هر فعال رسانه ای یا دانش آموخته ارتباطات را به خود مشغول می کند ، تعریف  و تلقی شما از مخاطب پنداری  چیست؟

• عنوان و ایده بحث 'مخاطب پنداری' (Audience Phantasm)، به مثابه یک ناهشیاری جمعی در حوزه نگاه به رسانه ها و مخاطبان را اولین بار دکتر محسنیان راد مطرح کرده اند، و در همین کتاب نیز ایشان مقدمه ای ٤٠ صفحه ای در این زمینه نوشته و در آن به روند شکل گیری این ایده اشاره کرده اند. ایده ای که در کنفرانس های مختلف، اندیشمندان حوزه ارتباطات و رسانه در کشورهای اسلامی نیزمورد تاکید قرار داده اند .ایشان که ویژگی را در نوع نگاه سرآمدان حکومت ها و سیاستگزاران رسانه ای در کشور لمس کرده اند.

اما در این کتاب که مستنداتش از رساله دکتری من استخراج ، بحث 'مخاطب پنداری' در قالب یک الگوی نظری-مفهومی  ارائه شده است، دیدگاه ها و سخنان سرآمدان جمهوری اسلامی در دهه ١٣٨٠ درباره مخاطبان و رسانه ها مورد بررسی های تحلیل و عمیق قرار گرفته است. این که چه نگاهی به مخاطبان دارند، چه ویژگی هایی برای رسانه ها متصور هستند  و ... 

در خصوص این پژوهش، قابل ذکر است که حدود ده هزار سند و خبر موجود در اینترنت، شامل: سخنرانی ها، اخبار، مصاحبه ها و ...، از سطح اول سران نظام تا مدیران رسانه ای و روحانیان خارج از حکومت، در دوره مذکور، مورد بررسی قرار گرفت و از مجموع این موارد، 371 گزاره، استخراج و به روش های کمی و کیفی ارزیابی و تحلیل شد.

نتایج بدست آمده نشانگر آن است که سرآمدان مذکور، از رسانه ها توقعاتی دارند و وظایفی برایش متصورند که اصولا در حوزه کاری رسانه ها نیست و امکان انجام دادنش برای یک رسانه وجود ندارد. مواردی نظیر: تربیت یا دیندار کردن انسان ها،اخلاقی کردن جامعه، مقابله با دشمنان، اصلاح فرهنگ و اعتقادات جامعه و ...، که این کارویژه ها در حوزه کار رسانه ای نمی گنجد وهرکدام شان وظیفه نهادهای دیگری در یک جامعه است.

-  آیا طرح مفهوم مخاطب پنداری می تواند بستر ساز یک نظریه بومی در حوزه رسانه ها باشد؟

• با توجه به بررسی های انجام شده، چنین پژوهشی چه از لحاظ محتوا و چه از لحاظ روش تحقیق، تا کنون انجام نشده و می تواند به عنوان الگویی در زمینه نظریه پردازی بومی در حوزه های علوم اجتماعی و رسانه ای، مدنظر قرار گیرد. اگرچه، من به این الگو، عنوان نظریه را نمی دهم، اما روش و محتوای کار می تواند الگوی مناسبی برای سایر پژوهش های بومی در کشور باشد. اگر سیر تکوین نظریه های دیگر در حوزه علوم اجتماعی و ارتباطات را نیز بررسی کنید، نظریه های اندیشمندانی نظیر لرنر، لازارسفلد، گربنر و الیهوکاتز نیز به همین صورت بوجود آمده است. یعنی این اندیشمندان با مرور یافته های قبلی، ابداع پرسش های جدید و آزمون فرضیات نو، الگوهای نظری-مفهومی ارائه داده اند که با نقد سایر دانشمندان، به نظریاتی جهانی تبدیل شده است.در این کتاب نیز من با بهره مندی از ایده یک استاد ایرانی دانش ارتباطات، یک کار پژوهشی را سازمان دادم و یک الگوی نظری-مفهومی ارائه کرده ام.

-  از نظر شما بر چه مبانی نظری متکی است؟

• می توان در پاسخ به پرسش شما گفت که بحث مخاطب پنداری، یک الگوی ساختاری و کارکردی را مطرح و بررسی می کند. البته باید گفت که با توجه به شواهد و نتایجی که در کتاب، موجود است با توجه به تغییر شرایط مخاطبان و حرکت آنان از ماهیت مخاطب منفعل به کاربران هوشمند فضای سایبری و شبکه های اجتماعی، همچنین تغییر ماهیت رسانه ها و اشباع رسانه ای رخ داده در سطح جهان، مخاطب پنداری، مقوله مثبتی ارزیابی نمی شودو باید این نوع نگاه، اصلاح ودرمان شود. زیرا در مخاطب پنداری نگاه از بالا به پایین و تحکّم آمیز است، در حالیکه نگاه سیاستگزاران و مدیران رسانه ها به مخاطبانشان باید افقی و همدلانه باشد.

-   اکنون و در عصر انفجار اطلاعات و فضای سایبری ، مخاطب پنداری مسولان چه محلی از اعراب دارد؟

• در نظریات مبتنی بر مقوله بهره مندی از رسانه ها (Use)، مخاطبان و کاربران عاقل و بالغ، محتوایی را استفاده می کنند که به آنها خرسندی ورضایت بدهد و از محتواهایی که به نحوی تلاش کند که آنان را هدایت یا موعظه کند، گریزان می شوند.در این زمینه، لازم به ذکر است که مخاطب کودک، در این زمینه استثنا است و لازم است کودکان را از محتواهای مضر و آسیب رسان دور نگاه داشت و محافظت نمود.

نمودهای دیگر پدیده مخاطب پنداری در نیمه های قرن بیستم وجود داشته و به ابداع نظریات تزریقی و گلوله جادویی منجر شده است، اما اکنون این نظریات مورد پذیرش نظریه پردازان و اندیشمندان ارتباطات و رسانه نیست. چنین نظریاتی مخاطبان را منفعل، با چشمانی بسته و دهانی باز تصور می کرد، اما طبیعت کاربران و مخاطبان هوشمند امروزین دیگر چنین نیست.