روزنامه‌نگاری به کمک داده ها را دیتا ژورنالیسم می‌نامند. داده مجموعه‌ای از واقعیت ها، آمار و ارقامی است که بصورت خام  و گسترده جمع آوری می شود تا به عنوان مرجع مورد استفاده قرار گیرد..

اشاره: زهرا فراورده- دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه‌ها در بیست و سومین نمایشگاه مطبوعات، کارگاه‌های آموزشی مختلفی در زمینه  ارتباطات و روزنامه‌نگاری برگزارکرد. در یکی از این کارگاه‌ها دکتر مریم سلیمی به موضوع دیتا ژورنالیسم، تعریف، آثار و آینده آن‌پرداخت. بحث وی مبتنی بر یافته های پژوهشی بود که از مصاحبه با 103 فعال رسانه ای در 30 کشور بدست آمده است. گزیده ای ار این بحث در ادامه از نظرتان می‌گذرد.

***

تحولات تکنولوژیکی که در حوزه روزنامه‌نگاری به وجود آمده، تعاریف موجود از ژورنالیسم را دچار تغییر کرده است تا جایی که جمع آوری اطلاعات مورد علاقه مردم درباره رویدادها یا تهیه و نوشتن اخبار برای روزنامه ها و مردم بدون داده های مستند و معتبر، دیگر به تنهایی جوابگو نیست. این مساله به شکلی جدیدی از روزنامه نگاری منجر شده که  از آن به عنوان روزنامه نگاری داده محور نام می‌برند. درحال حاضر مصور کردن داده ها در جلب  و همراهی مخاطب تأثیر زیادی دارد. در همین زمینه دانشگاه حقوق نیویورک سیتی به شرکت کنندگان در پژوهشی تصویرسازی هایی  از داده‌ها ارائه و تلاش کرده است نظر آنها را درباره موضوعی تغییر دهد. افرادی که دارای باوری عمیق درباره موضوع بودند از این تصویرسازی داده‌ها چندان تأثیر نگرفتند اما گروهی که مردد بودند تحت تأثیر قرار گرفتند و رفتارشان تغییر کرد. این مثال ما را به  دیتا ژورنالیسم هدایت می‌کند که موضوع بحث این نشست است.

تعریف دیتا ژورنالیسم

در کتابی تحت عنوان «راهنمای کاربردی دیتا ژورنالیسم» بعنوان  یکی از منابع بسیار مهم و ارزشمند در این حوزه، دیتا ژورنالیسم اینطور تعریف شده است: روزنامه‌نگاری به کمک داده ها را دیتا ژورنالیسم می‌نامند. بعضی معتقدند داده مجموعه‌ای از واقعیت ها، آمار و ارقامی است که بصورت خام  و گسترده جمع آوری می شود تا به عنوان مرجع مورد استفاده قرار گیرد. پروفسور نایجل شد بولت (از موسسان data.gov.uk و موسسه داده‌های آزاد) معتقد است: دیتا ژورنالیسم استفاده از داده‌ها و اطلاعات اساسی و عناصری از منابع کلیدی برای شکل دادن به  یک خبر است. پاول لویس (سردبیر پروژه‌های خاص، گاردین) در تعریف دیتا ژورنالیسم می‌گوید: دیتا ژورنالیسم تنها به معنای وجود داده‌ها یا به دست آوردن و انتشار آن نیست بلکه فرآیندی است که برای تولید آن انجام می‌شود و باید سئوالات مناسبی را بپرسید تا پاسخ‌های درست را دریافت کنید. بیشتر تعریف‌ها نگاه فرآیندی به دیتا ژورنالیسم دارند و اینکه چه فرآیندی را باید طی کرد. در دیتاژورنالیسم تکیه اصلی بر واقعیت هاست. در کل از مجموع تعاریف می‌توان چنین استباط کرد که دیتا ژورنالیسم نوعی روزنامه‌نگاری داده محور است که برای انجام آن فرآیند هایی  همچون یافتن و گردآوری، پاکسازی و ساماندهی داده ها، بیان خبر به یاری یک روایت، تحلیل، تصویر سازی داده‌ها و انتشار داده‌ها طی می‌شود. چرا که  تصویرسازی درک اطلاعات را برای مخاطب بهتر می‌کند.

تاریخچه

در تاریخچه دیتا ژورنالیسم بین آمریکا و انگلستان رقابت وجود دارد و هرکدام دوست دارند تاریخ این حوزه را به نام خودشان ثبت کنند؛ برای همین در منابع مختلف نحوه آغاز متفاوت بیان شده است.نمونه قدیمی دیتا ژورنالیسم مربوط به سال 1821 و جدولی است که تعداد مدارس، تعداد دانش آموزان و میزان هزینه سالانه تحصیل را نمایش می‌دهد. همچنین در سال 1952 گزارشی به کمک رایانه درباره مرگ و میر در ارتش انگلستان انجام شد و در ادامه از سال1969 رواج استفاده از رایانه برای تحلیل داده‌ها مورد استفاده قرار گرفت. از سال 2000 دیتا ژورنالیسم وارد حوزه مطبوعات شد و به اتاق‌های خبر آمداما هنوز شکل مدرن نداشت. با آمدن نرم افزارهای جدید در این حوزه از 2009 به بعد دیتا ژورنالیسم جدی تر شد و غالب مدرن به خودش گرفت؛ در همین سال گاردین به عنوان پیشتاز در این حوزه توسط سیمون راجرز دیتا بلاگ را راه اندازی کرد که نقش موثری در این حوزه داشت. راجرز در حال حاضردبیر داده‌های گوگل است.

چرا رسانه‌های دنیا تلاش کردند به سمت دیتا ژورنالیسم بروند؟ 

یکی از مهمترین نکته‌ها فضای رقابتی است که رسانه‌ها و مطبوعات در کنار رسانه‌های اجتماعی پیدا کردند. مجموع اتفاقاتی از جمله تحولات نسلی به وجود آمده، اقتصاد نشر، نیاز مخاطبان برای دسترسی به داده‌های نهان، تحولات تکنولوژیکی، امکان  دسترسی آزاد به داده‌ها، افزایش روز افزون داده‌ها، ورود به عصر اینترنت اشیا و نیاز رسانه‌ها به جلب رضایت مخاطبان سبب شد دیتا ژورنالیسم مورد توجه قرار گیرد.

انواع دیتا ژورنالیسم

دسته بندی‌های متفاوتی متناسب با کشورها وصاحب نظران مختلف  از دیتا ژورنالیسم وجود داردکه پرکاربردترین آن گونه بندی دیتا ژورنالیسم به  پژوهشی و عمومی است.

دیتا ژورنالیسم پژوهشی:نگران زمان نیست، در اینجا زمان زیادی برای کار لازم است؛ حتی ممکن است چند سال طول بکشد،مهارت‌های داده‌ای مثل کد نویسی باید در حد پیشرفته باشد، به اطلاعات غیر رسمی، محرمانه و داده‌های افشا شده توجه زیادی می‌شود، کنترل مجدد  داده ها و اکتفا نکردن به یک منبع  در مورد صحت دادها مورد تاکید قرار می‌گیرد.

دیتا ژورنالیسم عمومی: بر خلاف دیتا ژورنالیسم پژوهشی در این نوع زمان اهمیت دارد و ممکن است در چند ساعت یا چند روز کار آماده شود، با مهارت‌های داده پایه‌ای مثل excelهم می‌توان کار را پیش برد. برای جمع آوری اطلاعات نگاه به مجموعه‌های بزرگ عمومی با  امکان دسترسی آسان به داده‌هاست. در رابطه با منابع و کنترل مجدد داده‌ها نسبت به دیتا ژورنالیسم پژوهشی سخت گیری‌کمتری وجود دارد.

علاوه بر این دو مورد دیتاژورنالیسمی به نام همزمان شکل گرفته که درحال پررنگ شدن است.  در این نوع الگوریتم‌ها و ربات‌ها به کمک تیم‌های دیتا ژورنالیسم می‌آیند وبه تسریع فرآیندها کمک می‌کنند.

هرم معکوس دیتاژورنالیسم

گام اول با گردآوری شروع می‌شود و به دنبالش پاکسازی، ایجاد بافت، ترکیب، برقراری ارتباط یا انتقال اطلاعات است.

گردآوری: می‌تواند به دوصورت باشد؛ داده‌ها را داریم اما پرس وجو می‌کنیم تا داده‌ها را کامل کنیم و یا داده‌و پرسشی وجود ندارد و تلاش می‌کنیم داده جمع آوری شود.

پاکسازی: حذف خطاهای انسانی و تبدیل داده‌ها به ساختاری که باهم هماهنگ هستند.

 ایجاد بافت: رفتن در قالب و بستری مناسب؛ مثلا آمار جرایم را داریم ولی به تنهایی معنا ندارد و باید در کنار تعداد جمعیت بیاید تا داده به صورت خاص معنی پیدا کند.

ترکیب:استفاده از دو پایگاه داده است.

 انتقال اطلاعات: مرحله آخر که معمولا همراه با تصویرسازی داده است. از مرحله جمع آوری داده تا نهایی شدن کار به ترتیب بر ارزش اطلاعات افزوده می‌شود.

مهارت‌های دیتاژورنالیسم

مصاحبه شوندگان نگاه‌های متفاوتی داشتند ولی در نهایت بر این سه مورد تأکید کردند:

گزارشگری مبتنی بر رایانه: گزارشگر باید ذهنی پرسشگر داشته باشد، دنبال داده‌ها برود، برای دستیابی به آنها تلاش کند و حداقلی از آمار وریاضیات بداند.

توسعه دهنده‌های اپلیکیشن‌های خبری: وظیفه عمومی کردن داده‌ها را دارند.

متخصص‌های تصویرسازی داده:وظیفه بصری کردن اطلاعات را برعهده دارند. درحال حاضر تقاضا برای این تخصص‌ها زیاد است ولی تعداد افرادی که این تخصص‌ها را در دنیا داشته باشند کم است. در همین زمینه پاسخ دهندگان پیشنهاد کردندسازمان‌ها در بخش‌های مختلف تلاش کنند چنین  نیروهایی را خودشان تربیت کنند؛ مثلا برای توسعه اپلیکیشین خبری از بچه‌های حوزه آی تی کمک بگیرند.

نرم افزارهای دیتا ژورنالیسم

تقریبا 61 نرم افزار برای استفاده در دیتا ژورنالیسم وجود دارد که براساس کاربردهایی که دارند دسته بندی می‌شوند. نرم افزارهای تحلیل داده‌ها،نرم افزارهای تصویرسازی داده‌ها،نرم افزارهایی که مخصوص کور رنگی هستند و در تنظیم رنگ دقت بالایی دارند و.. هر کدام از اینها کاربرد متفاوتی دارند.

اهمیت رنگ‌ها در دیتا ژورنالیسم

متخصصین این حوزه اصرار دارند هر رنگی برای دیتاژورنالیسم مناسب نیست و از اصطلاحی به نام رنگ‌های رنگین کمانی استفاده می‌کنند که برای نرم افزارها تعریف شده است همچنین . می‌گویند از رنگ‌هایی  که تاثیر کمتری دارد و مخاطب به آنها عادت کرده است نباید استفاده شود. متخصصین پیشنهاد می‌کنند پالت‌های رنگی جدید ساخته شود.در گاردین برای خودشان جدول رنگی تعریف کرده اند و تیم دیتاژورنالیسم و افراد فعال در قسمت بصری سازی از این پالت رنگی استفاده می‌کنند.

از کجا آغاز کنیم ؟

سعی کنید تیم‌تان را کوچک انتخاب کنید و به مرور بنا بر ضرورت‌ها گروه را گسترش دهید. سخت کوش باشید. برای خوب شناخته شدن در انتخاب پروژه‌ها دقت کنید. در انتخاب افراد کسانی را استخدام ‌کنید که کلی نگر باشند و مهارت‌های مختلف را بدانند.

زمان در دیتا ژورنالیسم

در مورد زمان، قانون مطلقی وجود ندارد اما به طور میانگین برای خبر داده‌ای یک ساعت،داده های تعاملی یک روز تا یک هفته، اپلیکیشن‌ها و ابزار های داده‌ای تا دوماه زمان لازم است. پاسخ دهندگان چندعامل را در زمان مورد نظر برای کارمورد توجه قرار داده اند: ماهیت پروژه، هدف پروژه، تکنولوژی‌هایی که در کار استفاده می‌شود، عمق تحلیل، ترکیب اعضای تیم و اینکه چه قدر باهم همکاری دارند، سطح تخصص افراد.

موضوعات مناسب برای دیتاژورنالیسم

تصور عموم این است که هر آنچه مبتنی بر آمار و داده باشد می‌تواند مناسب باشد؛ اما آنچه در پاسخ‌ها بیشتر مورد توجه بوده است عبارتند از موضوعات: ورزشی، سیاسی(انتخابات)، اجتماعی، اقتصادی، سرگرم کننده، بهداشت، سلامت و پزشکی.

از چه منابعی می‌توانیم داده دریافت کنیم؟

آژانس‌های دولتی، وب سایت‌ها، منابع مرتبط با دولت، منابع غیر رسمی، سازمان‌های غیرانتفاعی.

مزایای دیتاژورنالیسم

کمک به اینکه یک خبرنگار یا رسانه بتواند ادعای خودش را ثابت کند. امکان پرداختن به موضوعات بزرگ را فراهم می‌کند. می‌تواند مسائل اجتماعی مبهم را با استناد به داده ها  روشن کند. اطلاعات ارزشمند را به گفتمان اجتماعی تبدیل کند. موانعی را که سر راه درک درست مخاطب وجود دارد کم کند. داده‌ها معمولا زیبا نیستند و نقش دیتا ژورنالیسم علاوه بر مزیت‌های دیگری که دارد ؛ تبدیل داده‌های زشت به اطلاعات زیباست.

چالش‌های دیتا ژورنالیسم

بهره‌گیری نادرست و جهت دار از داده‌ها، دانش کم در استفاده از داده‌ها، نحوه دستیابی به داده‌ها(در کشور‌های مختلف متفاوت است)، فرمت داده‌ها، هزینه‌ها که بستگی به سطح پروژه داردو در آخر خطای انسانی از اهم چالش های دیتا ژورنالیسم محسوب می‌شوند.

آینده دیتا ژوزنالیسم

همه پاسخ دهندگان به اتفاق  پیش بینی کرده اند که آینده دیتا ژورنالیسم مثبت و رو به رشد است. راجرز در این رابطه می‌گوید: دیتاژورنالیسم آینده روزنامه‌نگاری است.

آثار دیتاژورنالیسم

کمک به تأمین منافع مخاطب، تأمین منافع رسانه‌ها، تأثیر بر دولت، کمک به تعامل دولت و ملت، کمک به تعامل میان رسانه و مخاطب.

رسانه ها و کشورهای پیشرو در دیتا ژورنالیسم

براساس فراوانی بیشتر، گاردین (آثار گاردین الهام بخش و رویکرد حاکم در آثارشان انتقادی و افشاگرانه است)، نیوورک تایمز و رسانه‌های انگلستان و آمریکا در رتبه‌های اول هستند.سوییس، برزیل، آرژانتین، آلمان، فرانسه و ایتالیا در رتبه‌های بعد قرار می‌گیرند. در قاره آمریکا: ایالات متحده، کانادا، برزیل و آمریکای لاتین. در قاره اروپا: انگلستان، آلمان، فرانسه، ایتالیا و کشورهای اسکاندیناوی ازکشورهای پیشرو در استفاده از دیتا ژورنالیسم هستند.در کشورهای آسیایی در نپال یک پورتال خبری ویژه دیتا ژورنالیسم راه اندازه شده است. در پاکستان با حمایت‌های بین المللی دوره‌های دیتا ژورنالیسم برگزار می‌کنند. در کشورهای عربی امرالعراقی در این حوزه فعالیت دارد و سایتی هم از سال2012 راه اندازی کرده است و تلاش می‌کند این مسئله را در کشورهای عربی پررنگ کند. در مجموع دیتا ژورنالیسم در جهان درحال توسعه است، هرچند سرعت رشد متفاوت است.

چند نکته

*درحال حاضر تمایل جدی به دیتا ژوزنالیسم در رسانه‌های آنلاین وجود دارد. اما رسانه‌های دیداری، شنیداری و چاپی هم وارد این حوزه شده اند.

*بحث های حقوقی و اخلاقی در دیتاژورنالیسم مثل دیگر حوزه‌های روزنامه‌نگاری مطرح است.

*برای گرفتار نشدن در دام اخبار جعلی توصیه می‌شود سواد رسانه‌ای، سواد بصری و سواد داده مخاطب تا حد امکان افزایش پیدا کند تا در مواجه با این موارد دچار مشکل نشود.

*فرآیندی که از دیتاژورنالیسم می‌توانیم انتظار داشته باشیم در تیم‌های مختلف دنیا متفاوت است اما کلیت ماجرا تفاوتی ندارد. تفاوت در تعریف گام‌ها و اولویت بندی‌هاست.

*همه داده‌ها می‌توانند به توسعه دیتا ژورنالیسم کمک کنند ولی در آینده بیشتر داده‌های بزرگ مورد توجه هستند.