«حضور» نکته کلیدی برگزاری یک مراسم آیینی است. هرچند با پیشرفت فناوری، زندگی انسان سمت و سوهای تازه‌تری یافته و حدود و صغور آن دگرگون شده است. بدیهی است این پیشرفت‌های تکنیکی روی حوزه فرهنگ اجتماعی و عامه و مانند آن نیز تأثیر دارد و صورت‌های جدیدتری بدان می‌دهد؛ به‌ویژه در شرایط پساکرونایی کنونی برخی جشن‌ها و آیین‌ها از صورت برگزاری پیشین خود خارج شده‌اند و شکل آنلاین یافته‌اند. به بهانه جشن سده در روز 10 بهمن ماه نگاهی داریم به مقوله آیین‌ها و جشن‌هایی آنلاین.

مقدمه: ایران‌زمین به دلیل قدمت تمدنی از دیرباز میزبان جشن‌های آیینی و ملی و مراسم سنتی و مذهبی بوده و ایرانیان به پاسداشت این جشن‌ها و عیدها علاقه بسیار داشته‌اند. نوروز، چهارشنبه‌سوری، شب یلدا و مانند آن از جمله این آیین‌های ملی است. در کنار این، مراسم مذهبی مانند عید قربان و فطر و سوگواری ایام عاشورا و... از این جمله‌اند. مردم در این مراسم و آیین‌ها حضور می‌یابند و آنها را برگزار می‌کنند. درواقع،«حضور» نکته کلیدی برگزاری یک مراسم آیینی است. هرچند با پیشرفت فناوری، زندگی انسان سمت و سوهای تازه‌تری یافته و حدود و صغور آن دگرگون شده است. بدیهی است این پیشرفت‌های تکنیکی روی حوزه فرهنگ اجتماعی و عامه و مانند آن نیز تأثیر دارد و صورت‌های جدیدتری بدان می‌دهد؛ به‌ویژه در شرایط پساکرونایی کنونی برخی جشن‌ها و آیین‌ها از صورت برگزاری پیشین خود خارج شده‌اند و شکل آنلاین یافته‌اند. به بهانه جشن سده در روز 10 بهمن ماه نگاهی داریم به مقوله آیین‌ها و جشن‌هایی آنلاین.

***

جشن سده (احتمالاً معرب صده؛ منسوب به عدد صد) از جمله این جشن‌هاست و از بزرگ‌ترین آیین‌های اجتماعی. جشن سده در تاریخ دهم بهمن‌ماه یا همان آبان‌روز (به این اعتبار که در تمدن ایرانی هر روز ماه به نامی خوانده می‌شد. روز اول ماه اورمزد نام داشت، روز دوم، بهمن؛ روز سوم، اردیبهشت؛ روز چهارم، شهریور؛ روز پنجم، سپندارمذ؛ روز ششم، خرداد و ...) برگزار می‌شده و در دوره اسلامی نیز رواج داشت. در روزگار حکومت دیلمیان جشن سده با شکوه بسیار برگزار می‌شد؛ همچنین در دوره غزنویان و سلجوقیان نیز شاهد برپایی این جشن هستیم.

در وجه تسمیه سده روایت‌های گوناگونی هست. یکی اینکه در چنین روزی از بهمن‌ماه تعداد فرزندان کیومرث (انسان نخستین در اساطیر ایرانی، معادل آدم ابوالبشر) به صد تن رسیده است، دیگر اینکه در این روز 50 روز و 50 شب تا به نوروز باقی مانده و جمع این دو عدد، جز صد نیست. شعر منوچهری دامغانی، شاعر قرن پنجم مؤید این روایت است:

اینک بیامده است به پنجاه روز پیش              جشن سده طلایة نوروز نامدار

روایت دیگری که از دو نمونه مذکور معتبرتر و صحیح‌تر می‌نماید، این است که جشن سده در صدمین روز زمستان بزرگ باستانی برگزار می‌شده است. طبق گاهشماری باستانی ایران سال به یک تابستان هفت‌ماهه و یک زمستان پنج‌ماهه تقسیم می‌شده است. البته شاهنامه فردوسی روایت دیگری از سده دارد و جشن سده را به هوشنگ (نوه کیومرث و اولین پادشاه پیشدادی که کین پدرش سیامک را از اهریمن گرفت و پیروز بر تخت نشست.) و کشف آتش منتسب می‌داند:[1]

یکی جشن کرد آن شب و باده خورد            سده نام آن جشن فرخنده کرد

هرچند مهرداد بهار، اسطوره‌شناس، معتقد است سده به معنای طلوع و برآمدن خورشید است و ارتباطی به عدد صد ندارد. برخی محققان نیز سده را از ریشه sa به معنی سوختن و آزار و مصیبت می‌دانند که در تحولات زبانی به صورت «سذق» و بعدها «سدک» و سپس «سده» درآمده است. پس با توجه به این دیدگاه، سده به معنای جشن آتش‌افروزی است و سده‌سوزی به مفهوم سوختن و شعله برآوردن. (رک: برومند سعید، 1379: 27-26) با همه این تفاصیل، این جشن، جشن آتش بوده و در دوره ساسانیان رواج داشته است. در جشن سده آتش برمی‌افروختند و گرداگرد آن به طرب مشغول می‌شدند. امروزه برگزاری این جشن را در ایران میان زرتشتیان می‌توان جست؛ هرچند عموم مردم یاد آن را گرامی می‌دارند. اما با توجه به وضعیت کنونی حاکم بر دنیا برگزاری مراسم آیینی و جشن‌ها و مانند آن عموماً لغو یا هیئت آن دگرگون شده است. در زیر نگاهی می‌اندازیم به مراسم و جشن‌هایی که صورت عینی آنها جای خود را به شکل اینترنتی و آنلاین داده است.

آداب و رسوم جزء لاینفک زندگی بشری در همه جوامع هستند. انسان از بدو تولد به آداب و مراسم و تشریفات خاص هم‌بسته است. جشن‌های تولد و ازدواج، مراسم مذهبی، جشن‌های ملی و آیینی همراه با مناسکی که به واسطه ورود به جامعه شکل می‌گیرند (اعم از جشن‌های ورود به مدرسه و دانشگاه و فارغ‌التحصیلی و مانند آن) در زندگی افراد جریان دارند و آنها را به یکدیگر پیوند می‌دهند. این آیین‌ها را در سوگواری‌ها نیز شاهدیم؛ سوگواری‌های که برای مرگ افراد و نیز یادبود بزرگان دینی و ملی برگزار می‌شود. هرچند برخی آیین‌های کهن رنگ می‌بازند و فقط نامی از آنها باقی می‌ماند (نظیر همین جشن سده در ایران) اما به هر روی مراسم دیگری جای آنها را می‌گیرند؛ زیرا سنت در روح آدمی جاری است و او نمی‌تواند بدون آیین‌ها و مناسک (حال در شکل‌های گوناگون و حتی در صورت‌های مدرن) زیست کند. این آیین‌ها در ناخودآگاه جمعی انسان‌ها رسوخ کرده، صورتی کهن‌الگویی یافته و جزئی از وجود آنان شده است.

در سالیان اخیر با رشد روزافزون فضای مجازی برخی سمینارها و سخنرانی‌ها صورت آنلاین به خود گرفتند. این نوع برگزاری‌های آنلاین می‌توانست فاصله‌هارا درنوردد و افراد در مکان‌های دور از محل برگزاری -ولو در سرزمینی دیگر- بتوانند در آنها شرکت کنند. شیوع همه‌گیری کووید19 البته کل قاعده‌ها را به‌هم ریخت و خصوصاً در ماه‌های آغازین اغلب جشن‌ها و  رویدادها لغو شدند. دانشگاه‌ها و مدارس به دلیل ضروری بودن صورت مجازی به خود گرفتند اما مراسم دیگر گوشه‌ای نشستند و خاک خوردند. اما به هرحال انسان موجودی اجتماعی است و زیست گروهی دارد؛ بنابراین گریزی از برخی مراسم نبود. مردم نقاط مختلف جهان حتی در بالکن‌های خانه‌هایشان حضور می‌یافتند و با خواندن آواز حضور خود را در اجتماع  اعلام می‌کردند. یا جشن‌ تولد می‌گرفتند و بستگان خویش را به صورت آنلاین دعوت می‌کردند.

در اولین بهار مصادف با کرونا، کلی تعطیلات و مراسم آیینی در جهان با تعطیلی مواجه شد. نوروز، عید فَصح (پِسَح یا فطیر)، عید پاک، ماه رمضان و... از این جمله بودند. اینجا بود که اینترنت به کمک مردم آمد تا آنها علی‌رغم عدم حضور بتوانند مجازاً در کنار هم باشند. روز کاوان (CavanDay) یکی از این جشن‌ها بود که هرساله در ایرلند برگزار می‌شد.  در سال 2020 در همان اوایل همه‌گیری کرونا این جشن به صورت آنلاین برگزار شد. مردم این شهر و نیز مهاجران و نیز همه علاقه‌مندان در 26 سپتامبر به صورت آنلاین در این جشن شرکت کردند. آنها لباس‌های بومی و محلی خود را پوشیدند و با هشتک CavanDay این روز را در رسانه‌های اجتماعی جشن گرفتند. (see:O'Shea, 2020) این شیوه با تداوم بیماری ادامه یافت و حتی در آغاز سال 2022 نیز برخی از مراسم‌ به صورت آنلاین برگزار شدند. برای مثال جشن سال نو در دروازه براندنبورگ برلین به دلیل همه‌گیری ویروس کرونا به مانند سال گذشته به صورت یک برنامه تلویزیونی از ZDF به صورت مستقیم پخش شد.

ایمبر بلک[2] در مقاله‌ای با عنوان «تشریفات درروزگار کووید19؛تخیل، واکنش و روح انسان» به مراسم، جشن‌ها و آیین‌هایی که طی همه‌گیری کرونا لغو شدند یا صورتی دگرگون یافتند اشاره می‌کند. نوروز ایرانی یکی از این مراسم است که در مقاله بدان اشاره می‌شود؛ همین‌طور عید فصح و سِدِر یهودیان و عید پاک مسیحیان و دیگر آیین‌های سنتی که بیشتر به صورت آنلاین برگزار و از شبکه‌های اجتماعی پخش شدند. ایمبر بلک به عنوان درمانگر خانواده اظهار می‌دارد که دوران و وضعیت حاضر مستلزم مراقبت است؛ اینکه مراقب مراسم از دست رفته باشیم، فرصت‌هایی برای احیای آنها ایجاد کنیم و راه‌هایی برای شکل‌دهی دوباره به آیین‌های مألوف به تناسب زمان کنونی بیابیم زیرا مراسم، ایجادکننده ارتباطات قدرتمند بین انسان‌ها هستند، آنان را حفظ می کنند و به هم پیوند می‌دهند. (see: Imber‐Black, 2020)

می‌بینیم که مناسک، آیین‌ها و جشن‌ها در طی همه‌گیری کرونا اگرچه در شکل برگزاری آسیب دیده‌اند اما از زندگی ما رخت برنبسته‌اند. البته «حضور» بحث مهمی است و در بحث دوگانه حضور/غیبت، حضور در سمت راست خط مورب قرار دارد. اما چرا نتوان به این غیبت، شکل حضور بخشید؟ غیبت فرد در یک جشن و مراسم آیینی می‌تواند حضوری در شکلی دیگرگونه باشد. فرد با حذف مراسم و سنت‌های معهود از زندگی‌اش دچار غم و اندوه و حتی ناامیدی می‌شود. اما به هر روی باید واقعیت را پذیرفت و امیدوار به بازگشتن همه چیز به روال پیشین بود. اینجا شکافی بین آنچه انسان می‌خواهد و واقعیتِ موجود پدید می‌آید و فرد باید قادر به پر کردن هرچند تدریجی این شکاف و رخنه شود. در این میان طراحی و خلق روش‌های جدید به تقویت ارتباطات انسانی کمک خواهد کرد و این اتفاق در حال رخ دادن است. برگزاری آنلاین جشن شب یلدا در دانشکده‌های مختلف دانشگاه صنعتی شریف طی دو سال اخیر نمونه‌ای از این طراحی‌های خلاقیت است؛ جشن‌هایی که همه دانشجویان به صورت آنلاین در آن حضور دارند، با هم گفت‌وگو و شادی می‌کنند و از برنامه‌های ترتیب داده شده لذت می‌برند. فضاهای جدیدی نیز برای برگزاری رویدادها ایجاد شده است که از جمله آن می‌توان به Minecraftو Divine Ceremony اشاره کرد[3]

به طور کلی پیشرفت‌ در زیرساخت‌ها و ابزارهای دیجیتالی‌سازی عامل نوآوری‌های جدیدی است که به فرهنگ و نیز تعاملات اجتماعی کمک می‌کند. در این باره علاوه بر مراسم و جشن‌های آنلاین، می‌توان به نمایش آنلاین موزه‌های مشهور اشاره کرد. درواقع فناوری اینجا به کمک فرهنگ و جامعه می‌آید و فردی که برای مثال در مصر یا ایران پشت میز کارش نشسته، می‌تواند گشتی در موزه لوور بزند و از بازدید موزه لذت ببرد. به عقیده برخی محققان، قرنطینه و اقدامات فاصله‌گذاری اجتماعی اهمیت هنر و فرهنگ را برای رفاه روانی مردم بیش از پیش آشکار کرده است. این شناخت فرصت جدیدی را جهت سرمایه‌گذاری برای نقش هنر و فرهنگ در پیشگیری و درمان بیماری‌های روحی و جسمی فراهم می‌کند.[4]

به نظر می‌رسد حتی با رخت بربستن ویروس کرونا، برخی از جشن‌ها و آیین‌ها به صورت آنلاین و اینترنتی یا لااقل حضوری- مجازی برگزار شود؛ زیرا در این صورت امکان حضور افرادی که در دوردست‌ هستند و امکان شرکت در مکان جشن و مراسم و مانند آن را ندارند فراهم می‌شود و این خود اتفاق خوبی است. موفقیت بسیاری از سمینارها، سخنرانی‌ها و کارگاه‌ها، همایش‌ها و مانند آن که طی این دوسال خاص روی وب برگزار شده‌اند شاهدی بر این مدعاست.

منابع:

برومند سعید، جواد (1379). «جشن سده»، چیستا، ش 174 و 175، صص 337-331.

O'Shea,Cormac (2020).“Cavan Day 202 celebrations to go online and celebrate all things Cavan”, available at: https://www.irishmirror.ie.

Imber‐Black,Evan (2020). “Rituals in the Time of COVID‐19: Imagination, Responsiveness, and the Human Spirit”, Family Process,available at:https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/famp.12581