تعداد زیاد دانشکده‌های معماری در ایران و پذیرش سالانه چندهزار دانشجوی معماری، اقبال گستردۀ جامعه را از این رشته نشان می‌دهد. در حالی که عدم تاثیرگذاری این فارغ التحصیلان بر فرآیندهای ساخت و ساز در شهرها تناقضی را در ذهن ایجاد می‌نماید. در کنار این موضوع کثرت مجلات، نشریات و وب سایت‌های معماری دغدغه‌ای را بیان می‌کند که باید به بحث گذارده شود...
اشاره: تعداد زیاد دانشکده‌های معماری در ایران و پذیرش سالانه چندهزار دانشجوی معماری، اقبال گستردۀ جامعه را از این رشته نشان می‌دهد. در حالی که عدم تاثیرگذاری این فارغ التحصیلان بر فرآیندهای ساخت و ساز در شهرها تناقضی را در ذهن ایجاد می‌نماید. در کنار این موضوع کثرت مجلات، نشریات و وب سایت‌های معماری دغدغه‌ای را بیان می‌کند که باید به بحث گذارده شود. اما باز شدن این حوزه به جماعتی از افراد کارآزموده و باانگیزه نیاز دارد که بتوانند از بستر رسانه‌ای استفاده کرده و جریانهای اجرایی در جامعه را تحت تاثیر قرار دهند. این افراد می‌توانند از دو گروه معماری و روزنامه نگاری به این عرصه وارد شوند، اما کار کردن این دو گروه با یکدیگر نیازمند مهارت‌هایی است که در «ژورنالیسم معماری» جمع می‌شود و ما هم در مطلب پیش رو قصد داریم توضیح دهیم که «چگونه می‌توان یک ژورنالیست معماری شد؟»
***
علی رغم بازار داغ مجلات، سایت‌ها و برنامه‌های تلویزیونیِ معماری در جهان، ژورنالیسم معماری شاخه‌ای نه چندان قوی در دنیای رسانه و معماری است که در گوشه و کنار حوزۀ حرفه‌ای کمابیش به آن پرداخته می‌شود. برای مثال در سال میلادی که گذشت کنفرانسی با همین عنوان در هند برگزار شد، یا در کانادا جایزۀ سالانه‌ای از سوی ریاست جمهوری اهدا می‌شود که نام آن جایزۀ ژورنالیسم معماری است و به بهترین داستان، مقاله، برنامه رادیو یا تلویزیونی تعلق می‌گیرد که ایده‌ها و ارزشهای معماری را به خوبی انتشار داده باشد. در تعداد کمی هم از دانشگاه‌های آمریکا دوره‌های جانبی با عنوان آموزش ژورنالیسم معماری برگزار می‌شود که در انتهای دوره گواهینامه‌ای برای ورود به این عرصه به علاقه‌مندان اهدا می‌کند. رشتۀ دانشگاهی ژورنالیسم معماری یا ژورنالیسم هنر در مقطع کارشناسی ارشد در معدودی از دانشگاه‌های هند و آمریکاهم وجود دارد که به صورت تخصصی به پذیرش و تربیت افرادی در این زمینه می‌پردازد.
تاریخچۀ ورود معماری به مجلات ایران
آنچه به عنوان شرط اصلی در توضیح تمام آموزش‌های ژورنالیسم معماری آمده نقش رسانه برای جریانسازی در حوزۀ تخصصی معماری و طراحی هنریِ بناهای شهری است که در آن زندگی میکنیم. بنابراین این رشته به گزیده‌ای از کسانی در رشته‌های معماری و روزنامه‌نگاری نیازمند است که تیزبینی و حساسیت زیبایی‌شناسانه‌ای برای طراحی کاربردی و دلچسب کل محیط زندگی انسانی داشته باشند.
هنگامیکه دغدغۀ اجتماعی با ظرافتهای نگاه هنری میآمیزد و تلاشی برای داشتن بناهایی معمارانه‌تر را بر می‌انگیزد، گفت‌وگو آغاز می‌شود و از خلال همین بحث و گفت‌وگو است که ژورنالیسم معماری به وجود میآید. نخستین رسانۀ معماری در ایران با همین هدف یعنی جریان سازی در معماری ایرانی تاسیس شد و در جامعه به فروش رسید. وارتان هوانسیان اولین مجله معماری ایران رابا نام مجله«آرشیتکت»درسال 1325پایه گذاری کرد. این مجله 82 سال پس از بازگشت نخستین معمار تحصیلکرده به ایران منتشر شد، یعنی هشت دهه پس از سال 1243 که میرزا مهدی خان شقاقی ملقب به ممتحن الدوله به همراه نخستین گروه دانشجویان اعزامی به اروپا بازمیگردد تا سوغات علم معماری مدرن را به ایران بیاورد. در این هشتاد سال سوغات ممتحن الدوله از تحولات معماری مسجد در تک بنای مسجد سپهسالار، به تاسیس نهاد دانشگاه، دفاتر معماری، کثرت معماران دانشگاه رفته و از همه مهمتر ساخت بناهای بی‌شمار متاثر از جریان معماری مدرن منجر می‌شود و به جایی میرسد که معماران نوگرا نیازمند ایجاد جریانی اجتماعی میشوند، تا بر بستر آن بتوانند موجی از تغییر را در حوزۀ تخصصی خود متبلور کنند. یعنی با معرفی نگاه‌های جدید به معماری هم متخصصان را تحت تاثیر قرار دهند، هم سیاستگذاران را ترغیب کنند و هم سلیقۀ عمومی را تغییر دهند. از آن زمان تاکنون مجلات گوناگون معماری و طراحی با نام‌های مختلف هنر و معماری، معماری نوین و ...با فراز و نشیب‌های فراوان منتشر شدند و چهرۀ بناهایی هم که ساخته شده و میشوند بتدریج تحول پیدا کرده است.
اما آنچه امروز روی داده، تاثیرگذاری اندک رشتۀ معماری در جریان زندگی شهرهای ایران و ساخت و سازهای آن از یک سو و تولد تعداد کثیری از مجلات، نشریات، سایت‌های اینترنتی و دیگر رسانه‌های معماری از دیگر سو است، که شاید نشان از اندک اندک قوت گرفتن دغدغه‌ای دارد که میخواهد جریان‌ساز باشد و تغییر ایجاد کند. اگر عرصۀ رسانه عرصۀ بلند بلند فکر کردن جامعه است تا به خودآگاهی برسد، پس این تلاش مفیدی است که بهتر است افزایش پیدا کند و قدرت بگیرد.
چگونه می‌توانیم یک ژورنالیست معماری شویم؟
اما چگونه می‌توانیم به این جریان بپیوندیم، حرفه‌ای شویم و تاثیر بگذاریم؟ در پاسخ باید گفت برای یک ژورنالیست، آشنایی با دانش معماری کافی است و برای یک معمار، داشتن مهارت‌های ژورنالیستی و البته برای هردوی اینها تخیل بلندپروازانه و دغدغۀ تغییر جهان!
پس بسته به اینکه از دروازۀ معماری وارد می‌شوید یا از ورودی روزنامه‌نگاری، حواستان به حوزۀ جدیدی باشد که می‌خواهید در آن عمل کنید.
1. الفبای رسانه در ژورنالیسم معماری متفاوت است؟
برای روزنامه نگاران: شما عناصر و ارزشهای خبر را میشناسید و به خوبی می‌دانید که چگونه یک خبر هرم وارونه، تاریخی یا نرم خبر بنویسید، گزارش توصیفی تنظیم کنید یا گفت‌وگوی چالشی بگیرید؛ اما برای اینکه یک ژورنالیست معماری شوید باید تمام آنچه را که می‌دانید براساس ارزشهای و معیارهای حوزۀ معماری بازخوانی کنید و به کار بگیرید. برای مثال عنصر خبری 'چه کسی؟' یکی از مهمترین عناصر این حوزه است، زیرا شما با هنر سرو کار دارید و در هنر تشخص هنری اثر وابسته به خالق آن است. بنابراین در هر بحث معمارانه‌ای راجع به گرایش‌ها، معرفی پروژه، یک رویداد مهم و یا یک مناسبت خاص باید از 'چه کسی' شروع کنید.
اینجا عرصۀ جنگ سلیقه‌ها و زیبایی شناسی‌ها است پس اگر ذائقۀ حساسی ندارید وارد نشوید. برای اینکه بتوانید به خوبی دروازهبانی کنید و جریان‌ساز شوید، باید شمّ هنری قوی داشته باشید و از گرایش‌های اصلی، تمایزها و چالش‌هایشان مطلع باشید. اگر باخبر باشید داشتن یک موضوع برای شما کافی است تا با مهارت‌های روزنامه نگارانۀ خود وارد بازی شوید.
برای معماران: مهارت‌های نویسندگی‌تان را بهبود ببخشید، وگرنه نخواهید توانست منظورتان را بگویید. شیوه‌های نگارش، الفبای روزنامه‌نگاری (عناصر خبر و ارزشهای خبری) و انواع خبرنویسی و گزارش نویسی را بیاموزید. با دقت معمارانۀ خود ساختاربندی متن را از مقدمه تا نتیجه گیری دنبال کنید و با خلاقیت هنری‌تان ساختارها را بشکنید. با ویراستاری آشنا شوید و لذت توضیح و نشر ایدۀ خود و دیگران را به زبان نوشتار بچشید. جستجوگری، جسارت و جاه‌طلبی از ویژگیهای لازم یک معمار و نیز یک روزنامه‌نگار است؛ پس از آنها بهره بگیرید و آنقدر بنویسید تا به نوشتن مسلط شوید. از مطلب 400 کلمه‌ای شروع کنید و آن را به 1500 کلمه برسانید. روزنامه‌نگاری بی‌طرفانه، تحقیقی، موضع‌دار و تحلیلی را تجربه کنید تا بتوانید توانایی‌ها و استعدادهای خود را شناسایی کرده و جایگاه‌تان را پیدا کنید.
یادتان باشد که شما از زیر و بم این حوزه خبر دارید، پس می‌توانید با هدف‌گیری نیازها و حساسیت‌های آن بحث راه بیندازید و تاثیرگذار شوید، اگر مهارت‌های روزنامه‌نگاری را داشته باشید.
2. از تصویر غافل نشوید!
برای روزنامه نگاران: معماری مدرن هنری است که بیش از هر حسی بر بینایی متمرکز شده، بنابراین مخاطبان شما اول عکس‌خوانند، بعد تیترخوان و درنهایت مطلب خوان. پس چاره چیست جز اینکه از حالت معمول سهم بیشتری به عکس بدهید.
عکس‌ها را هم باید بادقت انتخاب کنید. دید معمارانه داشتن در عکس‌ها مهم است تا زاویه‌ای از موضوع نمایش داده شود که نیاز ببینندۀ متخصص را برآورد و او را راضی کند. نور، رنگ و کیفیت تصاویر نیز بیش از حد متوسط اهمیت پیدا می‌کند و زبانی می‌شود که می‌توانید با آن موضع خود را بیان کنید. حواستان باشد که هر تصویر نمایندۀ گرایشی و گزینش هر عکس بیانگر سلیقه‌ای است، پس دقیق باشید و آگاهانه به ترکیب صفحات خود با انتخاب تصاویر جهت دهید. معماری سنتی، مدرن، پست مدرن و کلاسیک هرکدام مقتضیات تصویری خود را دارند. اگر تسلط کافی ندارید با یک معمار مشورت کنید و گاهی با یک عکاس معماری به عکاسی بروید.
صفحه‌بندی و آرایش مطالب نیز می‌تواند مخاطب شما را تعیین کند. از تمام ابزارها و امکانات صفحه‌بندی، وب و چاپ برای دلچسب‌تر شدن تصویر خود استفاده کنید و به خاطر داشته باشید، شما با کسانی سروکار دارید که با یک نگاه، مربع را از مستطیلی نزدیک به مربع تشخیص می‌دهند و همانقدر که هماهنگی و زیبایی آنها را تحت تاثیر قرار می‌دهد، اغتشاش بصری و بی‌دقتی اذیت‌شان می‌کند. پس به فرم بپردازید و با محتوا تکمیلش کنید.
برای معماران: معماری سه بُعد دارد، اما کاغذ و مانیتور تنها دو بُعد را نمایش می‌دهند. پس به مقتضیات نمایش جهان معماری در دو بُعد آشنا شوید، تا بتوانید از بیشترین امکاناتش بهره بگیرید. چگونگی طراحی صفحات وب یا صفحه‌بندی روزنامه یا مجله و در نهایت طراحی صحنۀ فیلم‌برداری همگی وابسته به عوامل گوناگونی هستند که باید آنها را بشناسید. اندازۀ صفحات مانیتور، استانداردهای صفحات وب، قطع‌های صفحات کاغذ، چگونگی کار کردن دستگاه‌های تا و برش، طیف رنگ‌ها در وب، چاپ و فیلم، تنوع نوع کاغذ و فیلم و تکنیک‌های عکاسی و ... چیزهایی هستند که بسته به رسانۀ شما اهمیت پیدا می‌کنند و هرچه گسترده‌تر و عمیق‌تر درباره شان بدانید موفق‌تر عمل یخواهید کرد.
شما معمار هستید و می‌دانید زیبا چیست؟ اما اگر می‌خواهید تصویر گویایی از یک بنای معماری زیبا نشان دهید مجبورید تاحدی از انواع چاپ، کاغذ چاپ، تنوع لنز و دوربین و مبحث نور در عکاسی سر دربیاورید، وگرنه عکس کنار مطلبتان در نهایت شما را راضی نخواهد کرد. همچنین آشنایی به نرم افزارهای گرافیک و صفحه‌آرایی و امکانات و محدودیت‌های هرکدام توانایی اظهار نظر شما را در حد یک سردبیر ارتقا می‌دهد. پس برای اینکه در دفتر کار خود به جای غر زدن، بتوانید بگویید اشکال کار کجاست، دانش فنی‌تان را افزایش دهید.
3. علاقه‌مند و بامطالعه باشید
برای روزنامه نگاران:همواره به خود یادآوری کنید که وارد یک میدان تخصصی شدید و باید به تاریخ، عناصر، معیارها و ارزش‌ها و بازیگران آن آگاه باشید. پس از همین حالا شروع به مطالعه کنید و روحیۀ جستجوگر و انتقادی خود را با مستندات و دانشی که بدست میآورید هدایت نمایید. برای آنکه بتوانید در جلسات و همایش‌های تخصصی تا آخر بحث طاقت بیاورید و در گزارش خود به نکات اصلی و دارای اولویت اشاره کنید، باید در جریان باشید. پس به کم اکتفا نکنید و زود به اظهار نظر نپردازید. تاریخ معماری، معماران بزرگ، آثار شاخص، گرایش‌های اصلی و بحثهای جدید چیزهایی است که باید بدانید تا بتوانید در این حوزه مصاحبه بگیرید و گزارش تنظیم کنید.
برای معماران: شما می‌خواهید به روزنامه‌نگاری متمایل شوید و این وجه تمایز شما در معماری است. پس خصوصیات، مهارت‌ها و دانش یک روزنامه‌نگار را پیدا کنید. کمی تاریخ روزنامه نگاری بخوانید و با روزنامه نگاران بزرگ و شگردها و فنون آنها آشنا شوید. کتاب روزنامه‌نگاری نوین اثر مشترک حسین قندی و نعیم بدیعی و روزنامه نگاری تخصصیِ حسین قندی می‌تواند کمک شایانی به شما بکند. همانطور که تحول معماری را با لوکوربوزیه پی گرفتید، ادبیات مدرن را هم با نویسندگان مدرن دنبال کنید؛ با مختصرنویسی جمال‌زاده، ساده‌نویسی جلال آل‌احمد و زبان کوچه و بازار شاملو آغشته شوید و سعی کنید همچون دهخدا سخت‌ترین‌ها را برای همگان بنویسید. زیاد بخوانید و زیادتر بنویسید.
محافظه کار نباشید و نترسید! اگر از دالان این تمایزیابی به سلامت بگذرید منحصربفرد خواهید شد و آنگاه کمتر کسی می‌تواند با شما هماوردی کند. تکنیک‌های مصاحبه، جدل چالشی، نقد حرفه‌ای و خطابه را فرابگیرید و آن را به دانش معماری خود پیوند بزنید، خواهید دید که نوشته‌های شما چقدر طرفدار پیدا می‌کند و تا چه حد تاثیرگذار می‌شوید.
در نهایت...
جهان را از مرز محو میان این دو حوزه ببینید و آن را برای دیگران روایت کنید.
