سه رویکرد در برنامه‌های گفت‌وگومحور

هر چند که در هر برنامه تلویزیونی در استودیو عوامل مختلف نظیر کارگردانی، نورپردازی و دکور مناسب نقش مهمی را بازی می‌کند ولی در برنامه‌های گفت‌‌و‌گومحور بیشترین تأثیر را نوع مکالمات مجری و میهمانان بر مخاطب می‌گذارد. اکثر این برنامه‌ها متن نوشته شده از قبل ندارند و در برنامه‌های مصاحبه‌هایی که هر شب در تلویزیون‌ها شاهد آن‌ها هستیم اکثر مطالب در لحظه و بدون نوشته بیان می‌شود. به همین دلیل آگاهی لازم نسبت به اهداف؛ نوع میهمانان، عملکرد مجری و فضای اجتماعی تولید این برنامه‌ها از ضروریات است. چه ممکن است برنامه‌ای که اغلب زنده هم پی‌آمدهایی داشته باشد که در سرنوشت مخاطبان اثر بگذارد. برای آشنایی بیشتر با برنامه‌های گفت‌وگو محور را به سه نوع کلی طبقه‌بندی می‌کنیم:

0. برنامه‌هایی که بر مبنای بیان عقیده شرکت‌کننده شکل می‌گیرد، مثل مناظره‌ها یا گفت‌وگو با مسئولین سطح بالا. این برنامه‌ها را عقیده‌محور می‌خوانیم.
0. برنامه‌هایی که بر مبنای اطلاعات ارائه شده توسط شرکت‌کنندگان شکل می‌گیرد نظیر گفت‌وگوهای علمی و اطلاع‌رسانی‌های اجتماعی، این برنامه‌ها را اطلاعات‌محور می‌خوانیم.
0. برنامه‌هایی که بر اساس شخصیت میهمان شکل می‌گیرد نظیر مصاحبه‌ با شخصیت‌های هنری؛ نویسندگان و ورزشکاران. این گونه برنامه‌ها را شخصیت‌محور می‌خوانیم.
0. البته ما به منظور بررسی دقیق برنامه‌های گفت‌وگومحور آن‌ها را به انواع مختلف تقسیم کرده‌ایم ولی هیچ‌یک از موارد فوق نمی‌تواند در یک برنامه به طور مجرد منظور شود. هر یک از طبقه‌بندی‌هایی که گفته شد، می‌تواند به نوعی طبقه دیگری را در خود داشته باشد. به‌عنوان مثال اگر برنامه شخصیت‌محور باشد بدیهی است که عقیده میهمان نیز در برنامه مطرح می‌شود ولی شکل بارز ارائه برنامه شخصیت‌محور است. لازم به یادآوری است که این طبقه‌بندی بیشتر به کار مجریان و برنامه‌سازانی می‌آید که می‌خواهند تولید برنامه را به طور منطقی شکل دهند.

با این مقدمه به شرح هریک از انواع برنامه‌های گفت‌وگو محور می‌پردازم:

برنامه عقیده‌محور:

این گونه برنامه‌ها تشکیل‌دهنده بسیاری از تولیدات امروزی تلویزیون است که معمولاً با شرکت مجری، یک یا چند میهمان و در پاره‌ای موارد تلفن‌های رسیده شکل می‌گیرد. مجری موضوع مورد مصاحبه را مطرح کرده و میهمانان عقیده خود را بیان می‌کنند؛ مخاطبین یا میهمانان غایب هم نظر تلفنی خود را ابراز می‌نمایند. در این گونه برنامه‌ها هر چند که عقیده میهمانان باید مطرح شود ولی مجری توانا می‌تواند با بیان عقیده خود که در چارچوب اهداف برنامه است باعث گرم شدن گفت‌وگو شود. در این گونه برنامه‌هاست که مهارت مجری در بیان اهداف برنامه با ظرایف تمام و غیرمستقیم به‌طور موثر دنبال می‌شود. برای این منظور مجری باید سعی کند به شکلی با میهمان وارد گفت‌وگو شود که برنامه حالت شخصی  به خود نگیرد. مجری نماینده سازمان رادیوتلویزیون است که برنامه در‌ آن تولید می‌شود و بنابراین تفاهمی بین مجری و سازمان تولیدکننده باید موجود باشد. وجود چنین درکی بین سازمان تولیدکننده و مجری سبب هویت بیشتر برنامه و عدم وجود آن، سبب گیجی مخاطب می‌شود. متأسفانه امروزه بعضی سازمان‌‌های تولیدکننده به منظور کنترل بیشتر محتوای برنامه آنچنان از عوامل صاحب رسانه و تولیدکننده و عقاید او مستقیماً دفاع می‌کنند که برنامه حالت تبلیغات مستقیم به خود می‌گیرد و مخاطب خود را از دست می‌دهد. امروزه در دنیا با وجود رسانه‌های متعدد شخصی مخاطب تصمیم‌گیر است که چه رسانه‌ای را انتخاب کند و رسانه‌ای که تبلیغات مستقیم می‌کند در نهایت کم‌مخاطب خواهد بود مگر آنکه فرد یا افرادی از پیش این رسانه را منطبق بر عقاید خود بدانند.

 برنامه‌های اطلاع‌محور:

هدف بسیاری از مصاحبه‌ها در این نوع برنامه‌ها به دست آوردن اطلاعات از شخصی است که خود دارای آگاهی کامل نسبت به موضوع مورد بحث است. این گونه مصاحبه‌ها را در رادیو تلویزیون‌های آموزشی یا برنامه‌های بخصوصی در تلویزیون‌های عمومی مشاهده می‌کنیم. بهتر است مطالب اصلی این گونه مصاحبه‌ها قبلاً به صورت (نیمه اسکریپت) نوشته شود (بدین معنی که سرفصل موضوعات و سوالات و جواب‌های احتمالی با هماهنگی کامل تعیین شده باشد). حال چنانچه مجری در طول اجرای برنامه به مواردی برخورد کند که به نظر او و مخاطبان جالب برسد، آن سوال را نیز می‌تواند مطرح ‌کند. بنابراین این روش بدان معنی نیست که مجری سوال از پیش تعیین شده را طرح و بدون هیچ گونه فعل و انفعالی ذهنی منتظر بنشیند تا سوال بعدی را بخواند. بلکه منظور از نیمه اسکریپت این است که سرفصل موضوعات مورد بحث و سوالات احتمالی قبلاً طرح شده باشد تا مجری با تسلط بیشتر وارد میدان شود.

چندین مورد در اینگونه مصاحبه‌ها باید مد نظر قرار گیرد:

0. میهمان از میان صاحب‌نظرانی انتخاب شود که بیان دلنشینی داشته باشد. بنابراین تنها اطلاع کافی نیست و فرد باید خوش‌بیان نیز باشد.
0. مجری اطلاع کافی و تحقیق شده در مورد موضوع مورد بحث داشته باشد.
0. مجری سعی کند به شکل سازمان یافته افزون مصاحبه را پیش ببرد و پراکنده سوال نکند.
0. مجری باید توجه کامل خود را به پاسخ‌ میهمان معطوف کند و تشخیص دهد که نقش او به‌عنوان مصاحبه‌کننده به دست آوردن اطلاعات هر چه بیشتر از میهمان است و به هیچ وجه تصور نکند که وی مرکز توجه است بلکه خود را رابطی ببیند که می‌خواهد اطلاعات میهمان را به مخاطبین ارائه دهد. پدیده بسیار غلطی که این روزها اتفاق می‌افتد این است که در بسیاری از موارد مجری تلویزیونی تصور می‌کند که مرکز اصلی برنامه خود اوست و همه چیز فراهم شده تا او خود را به نمایش بگذارد.
0. مجری باید دقت کند تا از تأیید مکرر و ثابت پاسخ میهمان خودداری کند مثلاً دائماً نگوید «بله می‌دانم»، «بله همین طور است» بلکه باید از قسمت آخر پاسخ میهمان استفاده کند و پلی به سوال بعدی بزند.
0. مجری در لحظه فقط یک سوال بپرسد و در سوال خود پرگویی نکند و از گیج کردن میهمان بپرهیزد. همچنین مجری باید ملاحظه کارگردان تلویزیونی را نیز بکند تا تصویر میهمان را به موقع بگیرد چون کارگردان مایل است که تصویر کسی را بگیرد که در حال صحبت است از این رو مجری باید مراقب نظم پرسش و پاسخ‌ها باشد.
0. مجری باید به دقت به سخنان میهمان گوش کند زیرا یکی از بالاترین ارزش‌های یک مجری در این گونه برنامه‌ها توانایی او در خوب شنیدن است.

برنامه‌های شخصیت‌محور:

در این گونه مصاحبه‌ها شخصی که میهمان است باید فردی باشد که اتفاق مهمی برای او رخ داده یا اعمالی در زندگی انجام داده که او را از دید جامعه شاخص کرده است. این شخص می‌تواند یک هنرپیشه، یک دانشمند، یک ورزشکار، یک نویسنده یا یک بدل‌کار سینما باشد. به هر حال وی باید دارای شخصیت ویژه و جالبی از دید مخاطب باشد. در مواردی این میهمان می‌تواند کسی باشد که شاهد یک پدیده یا حادثه نظیر جنگ، سقوط هواپیما و غرق شدن کشتی باشد. نقش مهم مجری در این گونه مصاحبه‌ها حساسیت فراوان او نسبت به شخص و موضوع برنامه آن است. طرز نگاه و حرکات غیرکلامی مجری باید به دقت در نظر گرفته شود زیرا عکس‌العمل‌های مجری عامل مهمی در تمرکز مخاطب بر شخص است. وقتی یک ورزشکار یا بدل‌کار سینمایی در برنامه‌ای شرکت می‌کند اگر مجری حالت بی‌تفاوت یا تمسخر و طنز افراطی داشته باشد یا خود را برتر بداند مخاطب نیز به خود اجازه می‌دهد که میهمان را جدی نگیرد. در این گونه موارد مجری باید دقت کند که از میهمان ایرادات دستورزبانی یا رفتاری نگیرد و یا در مواردی که میهمان کلمه‌ای را به غلط گفت مؤدبانه و با شرم او را اصلاح کند. به هر حال مجری نباید خود را بالاتر و فهمیده‌تر از میهمان نشان دهد زیرا مخاطب، مجری ظاهراً زیرک و داناتر از میهمان را دوست ندارد. در این گونه مصاحبه‌ها ضروری است موارد زیر رعایت شود:

0. مجری درباره موضوع برنامه و شخصیت میهمان قبل از برنامه اطلاع لازم را کسب کند.
0. از سوالات واضح که پاسخی واضح‌تر دارد پرهیز کند، مثل اینکه بپرسد نظر شما راجع به زندگی شیرینی که ما داریم چیست؟
0. اطلاعات فراوانی در مورد حرفه، تخصص و رشته کاری میهمان همراه داشته باشد و در صورت لزوم از آن استفاده کند.
0. میهمان برنامه را در مقابل سوالات بسیار شخصی و ناراحت‌کننده قرار ندهد مثلاً کسی شما را از آنجا بیرون کرد؟
0. اگر اطلاع ویژه‌ای مورد نظر است از طریق سوالات غیرمستقیم باید به ن آنآنآآن رسید مثلاً نگوید همسرتان را کی طلاق دادید بلکه بگوید از کی زندگی مجردی را شروع کردید و آیا از آن زندگی راضی بودید؟ و یا چرا مجرد هستید؟
0. قبل از برنامه با میهمان گرم گرفته و یخ‌های اولیه مکالمات را آب کند.
0. با میهمان پیوسته محترمانه و دوستانه رفتار کند و از بیان لفظ تو به جای شما شدیداًٌ پرهیز کند.

در خاتمه یادآور می‌شوم نکته بسیار مهم در همه انواع مصاحبه‌ها رابطه مجری با میهمان است. مجری در همه مصاحبه‌ها بخصوص در نوع اخیر باید خود را در جایگاه یک روانشناس ببیند که با شناخت کامل از فضا و میهمان می‌خواهد او را وادار به بیان مطالب با جرأت تمام کند. مجری همچنین باید با بی‌طرفی کامل و بدون ‌حساسیت بالا ناظر بیانات میهمان باشد.

در برنامه‌های گفت‌وگومحور چنانچه مجری خود در طول سال‌ها به یک شخصیت تلویزیونی بدل شده باشد حضور و فروتنی عامل بسیار مهمی در موقعیت اوست. در این گونه موارد مجری می‌تواند با بهره‌گیری از اعتبار خود بین اقسام گفت‌و‌گوهایی که در بالا ذکر شد مانور کرده و برنامه را دلنشین سازد.