نشر الکترونیک، مزایا و موانع

نشر الکترونیک(1)  از ویژگی های فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی است که با ظهور رسانه های جدید مبتنی بر سیستم های الکترونیک، دیجیتال و اینترنت پدید آمده و تغییراتی را در شکل سنتی و چاپی انتشارات به وجود آورده است.

این تغییرات عمدتاً بر دو محور «تولید متن» و «شیوه توزیع» آن متمرکز بوده و موجب تولید «اطلاعات الکترونیک» می گردد. طی سال های اخیر در نشر الکترونیک به اصل «تعامل با کاربر» نیز توجه ویژه ای شده است.

با توسعه این فناوری های نوین و پیدایش شبکه اینترنت، تحولاتی در عملکرد بسیاری از سازمان ها ایجاد شد و بیشتر آن ها تصمیم گرفتند در کنار فضای واقعی، حیطه فعالیت های خود را از طریق سی دی ها و یا از طریق شبکه اینترنت گسترش دهند. این همان نقطه ای است که نشر الکترونیک در سازمان ها مفهوم پیدا کرد و روابط عمومی ها متولی تولید محتوا و مدیریت توزیع و انتشار آن شدند.

نشر الکترونیک حیطه وسیعی را در بر می گیرد، از انتشار نشریاتی غیرشبکه ای در قالب سی دی و دی وی دی تا خبرنامه الکترونیک، ژورنال الکترونیک، کتاب الکترونیک و حتی وبلاگ ها و وب سایت ها را شامل می شود و امروزه به انواع محتواهایی که از طریق کاربران اینترنت و تلفن همراه در قالب شبکه ها تولید می کنند اطلاق می گردد. به عبارتی در نشر الکترونیک متون همیشه و همه جا در دسترس کاربران است.

انواع نشر الکترونیک

 انواع خروجی در نشر الکترونیک را می توان به سه شکل زیر تقسیم بندی کرد:

1-    چاپی: روزنامه، کتاب، بروشور، کارت ویزیت و... توسط نرم افزاری که برای طراحی و نشر بکار می رود، صفحه آرایی شده، سپس صرفا نسخه چاپی آن پرینت گرفته می شود بدون اینکه خروجی آن به صورت الکترونیک مثلا در وب سایتی منتشر شود. این همان روشی است که اصطلاحاً به آن «نشر رومیزی» (2) می گویند. در نشر رومیزی بسیاری از مراحل و فرایندهای نشر معمولی از قبیل حروف چینی و صحافی توسط یک رایانه انجام می شود.  تفاوت نشر رومیزی با نشر الکترونیکی در برونداد آنهاست. برونداد نشر الکترونیکی به شکل الکترونیکی بوده حال آن که برونداد نشر رومیزی بیشتر در تهیه مطالب چاپی سنتی استفاده می شود. نشر رومیزی نه تنها به معنای حذف حروفچینی به شیوه های قدیمی است بلکه در معنای کامل خود به معنای حذف مرحله لیتوگرافی نیز هست.

نشر رومیزی، کار چاپ و انتشارات را کوچک و روی یک میز کار جمع کرده است. با امکانات نشر رومیزی می توان اثری را نوشت، اطلاعات آن را با منابع اطلاعاتی کنترل کرد و از صحت املای کلمات اطمینان یافت. متن را صفحه آرایی و صفحه بندی کرد، تصویرها و نمودارها را حتی به صورت چند رنگ طراحی نمود، نمونه گرفت و تکثیر کرد و همه این کارها در اتاق کوچکی روی یک میز بدون رفت وآمد انجام می شود.

2-    الکترونیک: یکی از انواع خروجی کار از جمله کتاب، بروشور، مجله، روزنامه و... به صورت الکترونیک است. یعنی دیگر قرار نیست که به صورت چاپی نیز منتشر شود. نشر صرفا الکترونیک در سیر تحول وب دستخوش تغییراتی شده است و انواع مختلفی دارد:

الف) سی دی یا دی وی دی؛ محمل های دیجیتالی نظیر «دیسک فشرده»، «دیسک فشرده دیجیتالی» که می توانند در قالب و فرمت های HTML، PDF و  حتی مولتی مدیا عرضه شود.

ب) مبتنی بر وب؛ در سال های اخیر، روابط عمومی ها به عنوان ناشران منابع اطلاعاتی به مخاطبان خود سعی کرده‌اند تا علاوه بر لوح فشرده، انتشارات خود را از طریق شبکه جهانی وب در محیطی فراگیرتر، ارزان‌تر، و با قابلیت های فرامتنی در دسترس طیف وسیعی از خوانندگان قرار دهند.

ج) نشر چند رسانه ای؛ که بر اساس بهره گیری از انواع محتواها شامل متن، صدا، تصویر و ویدئو است که در اینترنت قرار گرفته و یا در قالب سی دی عرضه می شود. نشر چند رسانه ای را در حوزه روابط عمومی می برای ارائه گزارش های عملکرد و فعالیت های فرایند محور استفاده کرد.

پادکست یا همان فایل های صوتی که به صورت برنامه های رادیویی در اینترنت منتشر می شود نیز در این گونه از نشر الکترونیک می گنجد.

د) نشر مبتنی بر ایمیل؛ که از آن به عنوان خبرنامه الکترونیک هم نام می برند.

هـ) نشر مبتنی بر تلفن همراه؛ معرفی خدمات، کتاب، نشریات و سایر محتواها می تواند توسط نرم افزاری در بستر «تلفن همراه» عرضه شود.

و) نشر2؛ زمانی که بحث دوسویه و تعاملی شدن و حضور پررنگ کاربران به عنوان تولید کنندگان جدیدمحتوا در وب مطرح شد با اصطلاح جدیدتری از نشر الکترونیک مواجه شدیم که از آن به عنوان «نشر2»(3)  یاد می کنند. این همان اصطلاحی است که با پدید آمدن وب2 به وجود آمده است. در وب 2 سخن فراتر از دسترسی است و به دنبال جلب مشارکت کاربران برای تولید محتوا هستیم. یعنی امروزه با سایت های کاربرمحور مواجه شده ایم که کاربران برای نشر متن، تصویر، صوت و فیلم مشارکت می کنند. در وب2 سخن از رسانه های اجتماعی، روزنامه نگاری شهروندی، برچسب (4)، وبلاگ، پادکست، به اشتراک گذاری فایل(5)، نرم افزارهای مشارکتی یا مبتنی بر همکاری (6) (ویکی ها) و انواع رسانه های اجتماعی (میکروبلاگ ها، کامیونیتی های محتوایی) است.

3-    الکترونیک و کاغذی: در این نشر علاوه بر انتشار چاپی نشریه،روزنامه،  مجله، بروشور و انواع گزارشها تمام محتوا به صورت الکترونیک هم عرضه می شود. محتوای الکترونیک این نوع نشر می تواند در قالب های  متنی و تصویری باشد.

مزایای نشر الکترونیک

نظارت، جستجو، پشتیبانی شاید سه کلمه کلیدی کارگشا در نشر الکترونیک باشد. اما از مهم ترین مزایای نشر الکترونیک می توان به موارد زیر را اشاره داشت:

1. کاهش هزینه های تولید و چاپ
2. عدم نیاز به فضای گسترده فیزیکی برای آرشیو نشریات، مجلات و کتابها
3. عدم نیاز به توزیع پستی  
4. وجود هایپر لینک ها و استفاده از اطلاعات تکمیلی
5. امکان نشر با شمارگان پایین
6. قابلیت استفاده از سایر اشکال محتوایی چندرسانه ای
7. قابلیت جست‌وجوی راحت و سریع

معایب و مشکلات نشر الکترونیک

محدودیت هایی برای نشر الکترونیک و گسترش آن در روابط عمومی ها وجود دارد که مهم ترین آن ها عبارتند از:

1. دسترسی به اینترنت

یکی از محدودیت هایی که خوانندگان برای دسترسی به محصولات نشر الکترونیکی در وب با آن مواجه هستند، دسترسی به اینترنت است. بسیاری از مخاطبان به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه دارای سرعت مناسب دسترسی به اینترنت نیستند. ضمن این که بسته به نوع هر سازمان، مخاطبان آن با هم فرق دارند و به دلیل «عدم مهارت و تسلط برخی کاربران به کامپیوتر»، نشر الکترونیک نمی تواند برای دسترسی به اطلاعات، جایگزین مناسبی برای نشر چاپی باشد.

2. حق‌مؤلف

ذخیره، تکثیر، تغییر، و ارسال الکترونیکی متون و تصاویر محصولات نشر الکترونیک در بسیاری موارد به سادگی و بدون رعایت حقوق مولف صورت می‌گیرد. حتی در کشورهای پیشتاز در نشر الکترونیکی هنوز موضوع حق مؤلف کتاب های الکترونیکی حل نشده است و ناشران و نویسندگان با دیده تردید به این موضوع می‌نگرند. موضوع حق مؤلف و مالکیت معنوی نشر الکترونیک در محیط وب را می‌توان یکی از مهم‌ترین چالش ها و موانع بر سر راه انتشار این گونه آثار به شمار آورد، زیرا که از جنبه‌های فناورانه، نشر الکترونیک پیچیده‌تر است و نیاز به سیاست‌گذاری کلان در سطوح ملی و یا بین‌المللی دارد.

3. مشکلات خواندن در محیط وب

تحقیقات نشان می دهد متون چاپی بیشتر خوانده می شوند اما کاربر محتوای صرفا الکترونیک را مرور می کند. خواندن متن بر روی صفحه نمایش کامپیوتر نسبت به رسانه‌های چاپی دشوارتر است. تجربه ثابت کرده است که چشم انسان هنگام خواندن بر روی صفحه کامپیوتر زودتر از رسانه‌های چاپی خسته می‌شود و خواننده نمی‌تواند نظیر مجلات یا کتاب های چاپی تمرکز لازم را داشته باشد. پایین و بالا بردن صفحه نمایش کامپیوتر نیز برای دنبال کردن متن کتاب نسبت به ورق زدن یک صفحه از کتاب چاپی مشکل‌تر است و چشم انسان در بسیاری از موارد مطالب را گم می‌کند. علاوه بر این، نمی‌توان محصولات نشر الکترونیک خصوصا در وب را در هر وضعیتی مطالعه کرد.

4. مشکلات استناد به کتابهای الکترونیکی

ماهیت ناپایدار محیط وب همواره مشکلاتی را برای محققان به منظور استناد پایدار به منابع اطلاعاتی الکترونیکی در این محیط به وجود آورده است. امروزه، بسیاری از افراد، اینترنت را کتابخانه مجازی به شمار می‌آورند که امکان دسترسی به طیف وسیعی از منابع و پایگاههای اطلاعاتی را در زمینه‌های مختلف می‌دهد. حال سؤال این است که آیا نظیر «کتابخانه‌های حقیقی»، منابع موجود در این محیط همواره قابل دسترس هستند و بدون تغییر باقی می‌مانند. به تعبیر دیگر آیا به منابعی که دیروز در این محیط الکترونیکی استناد کرده‌ایم، فردا نیز می‌توان دسترسی پیدا کرد. مهم‌ترین مشکلاتِ ناشی از استناد به کتاب های الکترونیکی عبارت‌اند از: ناپدید شدن و یا از میان رفتن اطلاعات، تغییر محتوای اطلاعات، و تغییر نشانی دسترسی به منابع در اینترنت. بروز چنین مشکلاتی باعث شده است تا برخی محققان برای استفاده و استناد، نه تنها به کتاب های الکترونیکی، بلکه به دیگر منابع اطلاعاتی در وب نیز به دیده‌ تردید بنگرند.

راهکارهایی برای روابط عمومی ها

در ایران به دلایل فوق به اندازه لازم از نشریات الکترونیک استقبال نشده است. حتی بسیاری از روابط عمومی ها، سایت سازمانی خود را به یک سایت خبری تبدیل کرده اند، در حالی که بهتر است بخش خبرنامه یا نشریه در بخشی از این سایت اصلی قرار بگیرد.

اما شاید بهترین نقطه شروعِ بهره‌مندی از این فناوری در ایران این باشد که روابط عمومی ها ابتدا خود به گسترش آن در حوزه درون سازمانی اقدام نمایند و در جهت جایگزین کردن نشریه داخلی الکترونیک در محیط اینترانت یا اینترنت برای همکاران گام برداند. این کار با راه اندازی بخشی از یک سایت داینامیک به راحتی امکانپذیر است.

در دومین گام توصیه می شود کارشناسان روابط عمومی، آموزش های لازم را در این رابطه ببینند. آموزش هایی که به تولید محتوا در فضای سایبر بپردازد. آشنایی کارگزاران روابط عمومی با مفاهیم جدید در روابط عمومی و رسانه های نوین، طراحی سایت های سازمانی و وب 2، همچنین اطلاع از معیارهای یک وب سایت موفق سازمانی، آسیب شناسی سایت ها، استانداردهای تولید محتوا و شیوه های مختلف نشر الکترونیک در فضای سایبر می تواند به شناخت بیشتر آن ها از این فضای جدید و مهارت های آن ها در کاربرد ابزارها و تکنیک های نوین انتشارات در روابط عمومی بیافزاید.

در سومین گام توصیه می شود، روابط عمومی ها فضای تولید محتوای مجازی را به بیرون سازمان خود گسترش دهند. در این زمینه آن ها باید به سراغ معرفی فعالیت ها و خدمات خود که پیش از این به صورت بروشور، کتابچه یا مجلاتی تهیه می شد بروند و شیوه های مختلف انتشار الکترونیک این بروشورها و گزارش های عملکرد را به صورت چندرسانه ای مورد بررسی و مطالعه قرار دهند. برخی از سازمان های ایرانی، پادکست و گزارش های صوتی و تصویری را به خوبی در سازمان خود بکار می گیرند. بهره گیری از این قالب های رسانه ای بین روابط عمومی ها به صورت فراگیر و استقبال از آن ها در میان کاربران، اگرچه مستلزم گذشت زمان است اما ضریب موفقیت را بالا خواهد برد.

* حسین امامی، دانشجوی دکتری علوم ارتباطات، مدرس دانشگاه و پژوهشگر رسانه های نوین

[1] Electronic Publishing

[2] Desktop Publishing

[3]  Publishing 2.0

[4] Tag

[5] File sharing

[6] Collaborative Software