اصول نویسندگی علمی

اشاره: درس‌نامه آنلاین روزنامه‌نگاری علمی از سوی فدراسیون جهانی روزنامه‌نگاران علمی (WFSJ) و با همکاری شبکه علوم و توسعه (SciDev.Net) طراحی شده است. پیش از این سه قسمت از این درس‌نامه از نظرتان گذشت. درس اول به طراحی و  ساختاربندی روزنامه‌نگاری علمی اختصاص داشت، موضوع درس دوم سوژه‌یابی و چگونگی داوری درباره صحت و سقم اعتبار منابع سوژه‌ها بود. در درس سوم،  آمادگی‌های پیش از انجام مصاحبه، نحوه آغاز و انجام آن و شیوه طراحی سئولات برای موقعیت‌های متفاوت مطرح شد.
درس چهارم این درس‌نامه به تکنیک‌ها و قالب‌های نوشتن متن‌های علمی اختصاص دارد. در بخش اول از این درس مهارت‌های نگارش متن‌های علمی و در بخش دوم روش‌های علمی‌نویسی مورد بررسی قرار گرفت. اکنون در بخش سوم با اصول نویسندگی علمی در سبک‌های مختلف آشنا می‌شویم.

 ***

4.5: اصول نویسندگی علمی در هر یک از سبک ها

الف: علم را از آسمان‌ها به زمین بیاوریم

تقریبا هرچیزی که تا کنون در این درس خوانده اید می‌تواند در باره نوشتن در باره هر موضوعی صدق است. اما برخی از ویژگی‌ها و توانایی های خاص وجود دارد که شما به آنها برای نوشتن در باره علم نیاز دارید تا بتوانید مطلب را برای خوانندگانتان قابل درک، در دسترس و جذاب تر کنید.

برای برخی از مردم دانشمندانی که در آزمایشگاه هایشان کار می‌کنند شبیه موجوداتی فضایی هستند که در سرزمین های دور از دسترسشان زندگی می‌کنند. البته برخی از اوقات این دیدگاه درست هم هست ! اما شغل روزنامه نگار این است که این دانشمندان را به زمین بازگرداند، حتی اگر خود آنها نسبت به این موضوع بی انگیزه باشند.

شخصیت انسانی دانشمندان را استخراج کنید. نکاتی را از شخصیت دانشمندان برجسته کنید که همه مردم می‌توانند با آن ارتباط برقرار کنند. - مثلا یک سرگرمی، کار خاصی که  او زمانی که می‌خواهد به طور عمیق به مساله ای فکر کند انجام می‌دهد. این‌که در آزمایشگاهش چه لباسی می‌پوشد؟ چگونه با همکارانش در محیط کار ارتباط برقرار می‌کند؟ آیا زمانی که در باره کار تحقیقاتی‌اش حرف می‌زند چشمانش برق می‌زند یا خیر؟

زمانی که درباره علم می‌نویسید، توضیح دهید که چگونه این موضوع با زندگی روزمره آنها ارتباط بر قرار خواهد کرد.

در خلال مصاحبه از دانشمندان بپرسید که مثلا چرا ساخت نانو تیوپ هایی از DNA می‌تواند به انقلابی در فناوری کامپیوتر‌ها منجر شود. یا برای خوانندگانتان توضیح دهید که چگونه تحقیقات سلولی به صورت بالقوه می‌توانند در یافتن درمان برخی از بیماری‌ها کمک کنند. از روش بیان روایی استفاده کنید و داستانتان را با نوشتن در باره کسی که از بیماری خاصی رنج می‌برد آغاز کنید و توضیح دهید تحقیقات سلولی چطور می‌تواند درمان های جدیدی برای وی به ارمغان بیاورد.

مثال 1: نگاهی به این بخش از مقاله ای که در مجله کاسموس استرالیا (سپتامبر 2005 ص 34) چاپ شده است بیاندازید. این مقاله گزارشی از یک تحقیق پزشکی است که در مجله پزشکی نیو انگلند منتشر شده است اما در این روایت نویسنده سعی کرده موضوع را زمینی و قابل فهم کند:

او یک معتاد نبود. دارویی که مصرف می‌کرد کودئن بود و نه کوکایئن. مقدار دوز مصرفی کم بود و توسط یک پزشک تجویز شده بود. با وجود این بیمار دچار اور دوز دارویی شد و تقریبا مرده بود. متهم این وضع، ژن های او بودند.

کودئین‌ها باعث کاهش درد می‌شوند چون بدن ما آنها را تبدیل به مرفین می‌کند. اغلب مردم تنها یک نسخه از ژنی را در بدن دارند که این واکنش را انجام می‌دهند. اما این بیمار 3 نسخه از این ژن را داشت. بدن او با سرعتی وحشتناک زیاد مودئن را به مرفین تبدیل می‌کرد در نهایت 800 برابر سطح نرمال مورفین در بدن او تولید شده بود.

این اور دوز کودئین آن قدر غیر معمول بود که ژورنال پزشکی نیو انگلند را به واکنش وادارد اما مسال‌ ای که باعث این اتفاق می‌شد  به هیچ وجه کم نظیر یا نایاب نبود. هر سال در ایالات متحده با جمعیتی معادل 295 میلیون نفر، تقریبا 100 هزار نفر به دلیل تاثیرات ناشی از مصرف داروها در معرض خطر جدی قرار می‌گیرند.

تا این اواخر پزشکان کارچندان زیادی در این باره نمی توانستند انجام دهند. آنها نه دانش لازم و نه فناوری مورد نیاز برای راز گشایی از تفوت های ژنتیکی که شرایط درمانی افراد را متفاوت می‌سازد را در اختیار نداشتند. این شرایط اکنون تغییر یافته است. نقشه ژنتیک انسان و ابزارهای جدید برای تحلیل ژن یک فرد باعث رشد داروشناسی ژنیتکی شده است که ازاطلاعات ژنتیک برای پیش بینی واکنش به داروها استفاده می‌کنند.

مثال 2: این مورد بخشی از مقاله ای است که در مجله سید در ایالات متحده منتشر شده است:

پروفسور الیزابت گولد، تصویری از یک مارموست (نوعی میمون کوچک) را در زمینه صفحه نمایش کامپیوترش قرار داده است. مارموست‌ها گونه های جدید میمون‌ها هستند که در جهان شناخته شده اند و گولد یک کلونی بزرگ از آنها را در اختیار دارد که در انتهای سالنش زندگی می‌کنند. اگرچه این جمعیت پستاندارنی که او دراختیار دارد به زحمت 3 سالشان می‌شود اما او همانند والدینی متعصب با غرور عکس های آنها را نشان می‌دهد.

راهی پیدا کنید که به خواننده اتان کمک کند تا راتباطی شخصی با مقاله شما پیدا کند.

ب: علم را ساده کنید

علم می‌تواند موضوعی چالش برانگیز برای نوشتن به شمار آید. دانشمندان سال‌ها وقت صرف مطالعه و تحقیق در زمینه تخصصی خود می‌کنند و از شماانتظار می‌رود تا تمام آن سال‌ها را در 1000 کلمه که برای همه قابل فهم باشد ترجمه کنید.

بخشی ازراه حل برای نوشتن بهتر در باره موضوعات علمی این است که هنگام مصاحبه با دانشمندان با تاکید ازآنها بخواهید مطالب را تا حد امکان قابل فهم و ساده کنند (به درس 3 - مصاحبه مراجعه کنید) اگر شما متوجه موضوعی نشدید دوباره سوال کنید. هیچ وقت درباره چیزی ننویسید که فقط نیمی از آن را فهمیده اید. درباره موضوعی که می‌نویسید تحقیق کنید و کسی را پیدا کنید که بتواند برای شما تا حد امکان آن موضوع را ساده کند تا حدامکان اطلاعات زمینه‌ای جمع آوری کنید و اصطلاحات علمی را تا حد امکان خلاصه کنید به طوری‌که هرکسی بتواند از عهده فهم و لذت بردن از مقاله شما برآید.

استفاده از تمثیل و استعاره

روزنامه نگار علمی، جان لوبلینسکی، درباره استعاره می‌نویسد:

استعاره‌ها بخش مهمی از نوشتن در باره علوم به شمار می‌روند. آنها تصاویر ی از زندگی روزمره ماو زمینه های فرهنگی آشنای ما ایجاد می‌کنند که به کمک آن راحت تر می‌توان علم را فهمید. مثلا : اتمسفر زمین یک گلخانه است، مغز یک شطرنج باز یک کامپیوتر قوی است، یک سیاهچاله، هیولایی است که قربانیانش را می‌بلعد و این در حالی است که آخرین ناله ستاره های قربانی به شکل پرتوهای X به گوش می‌رسد. به طور کلی استعاره‌ها بین بخشهای مختلف ادراک ما پل می‌زنند و مدار میان بری در نحوه تفکرما به وجود می‌آورند (خودمدار میان بر در اینجا باز هم استعاره به شمار می‌رود)

همچنین می‌توان از یک استعاره مرکزی به عنوان قالبی برای کل داستان استفاده کرد . برای مثال اگر یان ویلموت که نخستین شبیه سازی حیوانی را با موفقیت انجام داد، خالق دالی بنامید، می‌توانید تحقیقات مربوط به شبیه سازی او را عملی خالقانه تصویر کنید که به عملی متا فیزیکی اشاره دارد و در عین حال به داستان شما زاویه دید انتقادی و سیاسی نیز می‌دهد. همچنین مثلا می‌توانید فیزیک دانانی را که در حال ساخت شتاب دهنده ذرات هستند تا نظریه همه چیز را بیابند به مومنانی مسیحی تشبیه کنید که در حال ساخت کلیسای جامع خود هستند.

استعاره‌ها - همانند تشبیه و مقایسه - می‌توانند برای توضیح موضوعات در نوشته های علمی به کارگرفته شوند. برای این‌که نشان دهیم منظور از انبساط عالم چیست، می‌توانید از مثال کیک کشمشی کمک بگیرید که در فر گذاشته‌اید و کشمکش‌ها مانند ستاره‌های موجود در عالم، هنگام پف کردن کیک از هم دورمی شوند. همچنین می‌توان سیستم دفاعی بدن را به ارتشی تشبیه کردکه از وطن خود دفاع می‌کنند، یا خود دانشمندان شبیه کارآگاهانی هستند که به دنبال پاسخی برای معماهای خود می‌گردند.

اما دو مثال آخری نمونه ای از برخی از استعاره‌ها را نشان می‌دهد که بسیار مورد استفاده قرار گرفته و همیشه گزینه مناسبی به شمار نمی روند. برخی از  استعاره ‌ها و تشبیه هایی که به طور مکرر مورد استفاده قرارمی گیرند، ممکن است به اشتباه به کار گرفته شوند. تصاویری که آنها برای بیان انتخاب می‌کنند به خوبی انتخاب نشده اند و تنها بخشی از موضوع مورد بحث را پوشش می‌دهد و شاید باعث شود تا خواننده به مسیر اشتباهی بیافتد. برخی از این استعاره‌ها هم تنها به درد کسانی می‌خورد که از قبل نسبت به موضوع اطلاع کافی دارند. مثلا وقتی کدهای ژنتیک را کتاب حیات می‌نامید تنها برای کسانی که می‌دانند ژنتیک چیست معنی مشخص و واضحی دارد.

استعاره‌ها ابزارهای قدرتمندی هستندکه باید با احتیاط مورد استفاده قرا رگیرند و برخی ازاوقات بهتراست به جای استفاده از آنها تنها به شرح و توضیح آنها به روش دیگری بپردازیم.

مثال :

این نمونه یک داستانی است که از یک استعاره در سر خط آن استفاده شده است و همین استعاره قالب کل داستان را شکل می‌دهد. اگر روی لینک کلیک کنید می‌بینید که در ادامه متن قطار معنای سمبولیک دیگری در داستان پیدا می‌کند

India hops on board the 'jatropha express'
[ http://www.scidev.net/content/features/eng/india-hops-on-board-the-jatropha-express.cfm ]

• سر و کله زدن با اعداد

چند زمین فوتبال را می‌توان در 6 هزار متر مربع جای داد؟

چند اتم در یک سرسوزن جا می‌شوند؟

زمانی که با اعداد سر وکار دارید چه اعدادی که مربوط به توصیف وزن، مساحت، اندازه، حجم، طول و یا هر چیز دیگری باشد، ایده خوبی است اگر درک این اعداد را برای خوانندگانتان آسان تر کنید و می‌توانید این کار را با مقایسه آن‌ها با چیزهایی که در زندگی روزمره می‌شناسیم یا قبلا آنها را دیده ایم انجام دهید. به مخاطبانتان کمک کنید تا به جای این‌که با یک‌عدد صرف مواجه شوند تصویری از آن را در ذهن خود بسازند.

اما مواظب باشید که تعداد کل اعدادی که در نوشته اتان به کار می‌برید محدود باشد وتنها مهم ترین آنها را استفاده کنیدتا خواننده‌اتان گیج نشود. همچنین اطمینان حاصل کنید هر عبارتی که مربوط به اعداد است را کاملا توضیح و شرح داده اید. برای مثال تولید ناخالص داخلی رابایدبرای مخاطبتان توضیح دهید. در نهایت از به کاربردن کلمه تقریبا نهراسید. همچنین سعی کنیداعداد بزرگ و اعشاری را در حدی که دقت را از دست نمی دهید برای مخاطبتان گرد کنید.

مثال:

ببینید چگونه BBC در این مقاله[http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/4085214.stm]  سی میلیاردم متر را به شکل یک هزارم قطر یک تارمو قابل فهم می‌کند و با کمک این موضوعی را که می‌خواهد بیان کند را قابل درک ترمی کند.

کوچکترین برس دنیا با زبانه هایی که تنها 1هزارم قطر موی انسان قطر دارند توسط دانشمندان آمریکایی ساخته شده است.

راز پنهان در این برس نانوتیوبهای کربنی هستند مولکولهای نازک و زنجیره ای که تنها 30 میلیاردم یک متر اندازه دارند.

همچنین مقاله طراحی و نگارش یک مقاله علمی اثر جان لوبلنسکی را در این آدرس ببینید

[ http://www.scidev.net/en/practical-guides/planning-and-writing-a-science-story.html ]

•    مواجهه با اصطلاحات تخصصی

به هیچ وجه فکرنکنید که مخاطب شما تمام جملات و اصطلاحات علمی یا مفاهیمی که در باره آنها می‌نویسید را ازقبل می‌داند. مطمئن شوید که معنی اصطلاحات را به طور کامل توضیح داده اید اما مواظب باشید تا از سوی دیگر بام نیافتید و دچار ساده سازی افراطی نشوید. این دامی است که بسیاری از روزنامه نگاران در آن سقوط می‌کنند.

مثال: این بخشی از مقاله ای است که در سایت اسلام آنلاین آمده است:

[http://www.islamonline.net/servlet/Satellite?c=Article_C&cid=1157962445284&pagename=Zone-English-HealthScience%2FHSELayout ]

و در آن دو اصطلاح اکوسیستم های خلیج های دهانه ای و منجلاب‌ها با استفاده از دو شیوه متفاوت، یکی توضیح مستقیم و دیگری توضیح فرآیند شرح داده شده‌اند:

افت سریع سطح آب های دریاها با کاهش سطح آب‌ها در حاشیه ساحل‌ها همراه است که این مورد باعث به وجود آوردن مسایل گوناگونی شده است. چشمه‌ها و محیط زیست همراه آنها خشک می‌شوند و گونه های نادری که در بستر خشک دریاها زندگی می‌کنند را تهدید می‌کنند، اکو سیستم های موسوم به خلیج های دهانه‌ای (جایی که آب تازه چشمه‌ها با آب شور دریاهای مرده ترکیب می‌شوند) نیز ناپدید می‌شوند و همان‌طور که سطح آب های زیر زمینی افت می‌کند، نمک از خاک جدا می‌شود و آن‌را به شکل ناپایداری باقی می‌گذارد. در نتیجه منجلاب‌ها در این سرزمین‌ها شکل می‌گیرند و در برخی از جاها دهانه‌هایی را به قطر 15 متر شکل می‌دهند. آسیب های ناشی از این رویداد خود را در  زمین های کشاورزی و همچنین تاسیسات روبنایی مانند جاده‌ها و پلها نشان می‌دهد و امنیت انسانی ساکنین این نواحی را در خطری دایمی قرار می‌دهد

برای این‌که مفاهیم پیچیده علمی را به روشی خلاقا نه ساده کنید زمان مناسبی را اختصاص دهید مخاطبان شما ارزش کار شما را درک خواهند کرد.