وقتی روزنامه‌نگاران فاجعه می‌آفرینند!

اشاره: بهاره جلالوند- روزنامه‌نگار پیش از این‌که روزنامه‌نگار باشد یک انسان است و باید پیش از در نظر گرفتن مسائل کاری، اصول اخلاقی و انسانی را در نظر داشته باشد. ضرورت و اهمیت این موضوع آن جا برجسته می‌شود که روزنامه‌نگار در صحنه فجایع، مصیبت‌ها، درگیری‌های بزرگ قرار می‌گیرد. روزنامه‌نگار باید بداند در چنین شرایطی چه طور با مصیبت دیدگان برخورد کند و پیش از این‌که به فکر تهیه عکس، خبر یا گزارش باشد باید به همنوعان خود فکر کند. بخشی از اخلاق در روزنامه‌نگاری به این موضوع مهم می‌پردازد که یک روزنامه‌نگار در شرایط این‌چنینی چه طور باید حاضر شود. استاد «علی اکبر قاضی زاده» در یکی از کارگاه‌های نخستین همایش رسانه و حقوق شهروندی به این مبحث مهم پرداخته است.

مواظب حوادث باشید!

یکی از موضوعات مهم اخلاق در روزنامه‌نگاری، حضور روزنامه‌نگاران در صحنه‌های فجایع، مصیبت‌ها، درگیری‌های بزرگ و تلفات انسانی است. اخلاق روزنامه‌نگاری در مورد این مسائل چنین تاکید می‌کند روزنامه‌نگار در زمان فجایع باید با مردم رفتار متفاوتی داشته باشد، در واقع رفتار روزنامه‌نگار با این مردم نباید مانند رفتار با افراد عادی باشد. خانه‌ای را تصور کنید که در حال سوختن است، کودکی  در شعله های آتش به دام افتاده و مادر او نظاره گر این صحنه است، این فاجعه آمیز خواهد بود که روزنامه‌نگار در چنین شرایطی بخواهد از آن مادر مصاحبه یا عکس تهیه کند و در صورت انجام چنین کاری انتظار هر برخوردی از آن مادر را باید داشت. وقتی حوادثی چون طوفان، زلزله، سونامی، درگیری های خونین و... اتفاق می‌افتد روزنامه‌نگار باید رفتاری متناسب با فاجعه داشته باشد. در چنین شرایطی روزنامه‌نگار وظیفه دارد خود و اطرافیانش را با شناخت درست داوری کند و حضور شوخ و شنگ یک روزنامه‌نگار در جایی که حادثه ای اتفاق افتاده است، در خانواده های حادثه دیده و یا مردم ناظر ایجاد آسیب می‌کند.

ارضای مخاطبین

مخاطبان علاقه دارند که روزنامه‌نگاران از فاجعه‌ها، قتل‌ها، سرقت‌ها، درگیری‌ها، تصادفات و... گزارش و خبر تهیه کنند و نکته‌های خواندنی را به آن ها انعکاس دهند. این انتظار مخاطبان به حق است و اگر روزنامه‌ای چنین مطالبی نداشته باشد خواندنی نخواهد بود. اما این یک طرف قضیه است و از آن طرف روزنامه‌نگاران با افرادی برخورد دارند که از حوادث لطمه دیده اند. ایجاد تعادل میان خواست مخاطب و صحنه حادثه ای که روزنامه‌نگار برای تهیه گزارش و خبر در آن حاضر می‌شود بسیار مهم است.

روزنامه‌نگاری و کودکان

روزنامه‌نگاران و خبرنگاران باید دقت کافی در رابطه با تهیه عکس، خبر، فیلم و مصاحبه از کودکان را داشته باشند. نقل قول از کودکان در کشورهایی که روزنامه‌نگاری وضعیت بسامان تری دارد جرم است به این دلیل که زندگی آن کودک با مشکل مواجه می‌شود. متاسفانه هنوز این مسئله در اخلاق روزنامه‌نگاری ما به خوبی جا نیافتاده است. حدود 2 سال پیش آقایی مدرک جعلی تهیه کرده و اقدامات خلافی انجام داده بود و یک روزنامه‌نگار با اشتباهی که مرتکب شده بود باعث شد فرزندان این فرد در مدرسه و محل زندگی شناخته شوند و مشکلاتی برای آن ها به وجود بیاید و همین مسئله باعث شد این خانواده به شهرستان مهاجرت کنند. چنین خطا‌هایی و رفتارهایی که روزنامه‌نگار باعث آن می‌شود در زندگی کودکان فاجعه به بار می‌آورد. چنین برخوردهایی برای کودک،مخاطب، روزنامه‌نگار و به طور کل برای جامعه عواقب سنگینی را در پی دارد.

عکسی به قیمت جان دیگری!

همان طور که اشاره شد روزنامه‌نگار باید بداند در زمان فجایع، بحران ها و حوادث چه برخوردی داشته باشد و اگر چنین نکند عواقب سنگینی برای فرد در پی خواهد داشت. نمونه آن عکسی است که «کوین کارتر» از کودکی لاغر و در حال مردن در سودان گرفته است. عکس نشان می‌دهد که کودک در حال مردن است و تنها چند متر با غذای توزیعی سازمان ملل متحد فاصله دارد، پشت سر این بچه در حال مردن، یک کرکس منتظر است تا بعد از مردن او را بخورد. «کوین کارتر» از این صحنه عکس می‌اندازد و این عکس جایزه بهترین عکس خبری را از «پولیتزر» می‌برد.6 ماه بعد در یک کنفرانس خبری یک خانم خبرنگار از «کارتر» می‌پرسد:«آقای کارتر شما بعد از این که عکس خود را تهیه کردید برای این کودک چه کاری انجام دادید؟ آیا او را بلند کردید و کنار میز سازمان ملل گذاشتید تا غدا بخورد؟!»

«کارتر» در جواب می‌گوید:«نه، من این وظیفه را نداشتم وظیفه من این بود که عکس تهیه کنم.»

سئوال این خبرنگار باعث شد «کوین کارتر» مدتی بعد از آن کنفرانس خبری تعادل روانی خود را از دست بدهد و اقدام به خودکشی کند. سئوال این خانم خبرنگار سئوالی است که در برابر همه روزنامه‌نگاران قرار دارد و مفهوم آن این است که آقای کارتر شما پیش از این‌که یک عکاس باشید انسان هستید و وظیفه انسانی به شما حکم می‌کرد آن بچه را نجات بدهید. واقعیت این است که بسیاری از روزنامه‌نگاران و عکاسان اخلاق را زیر پا می‌گذارند و اعتقادی به چنین دخالتی ندارند.

شکار لحظه‌های دردناک

عکس کارتر نمونه ای است از زیر پا گذاشتن اخلاق در روزنامه‌نگاری ولی مثال­های دیگری در این رابطه وجود دارد که به مراتب بدتر است. متاسفانه برخی روزنامه‌نگاران، خبرنگاران و عکاسان به جای این‌که جلوی فاجعه را بگیرند برای جالب تر شدن عکس یا مطلب خود بی تفاوت حادثه را تماشا می‌کنند. نمونه معروف آن خودسوزی یک راهب در خیابان های «سایبون» است.یک راهب در سال 1966 با خبرگزاری «آسو شیتد پرس» تماس می‌گیرد و به یکی از خبرنگاران آن می‌گوید که من می‌خواهم در برابر معبد به نشانه اعتراض خودم را آتش بزنم. خبرنگار و عکاس در صحنه حاضر می‌شوند و راهب بر روی خودش بنزین می‌ریزد و با روشن کردن کبریت خودش را آتش می‌زند. خانم آرنت، عکاس «آسو شیتد پرس» از این صحنه عکس می‌گیرد و بعد از مدتی عکس او جوایز متعددی دریافت می‌کند.این جا سئوال مهم این است که خانم آرنت عکاس و آقای جونز خبرنگار، آیا شما نمی توانستید کاری کنید که این راهب خودش را آتش نزند؟ آیا نمی توانستید کبریت را از او بگیرید؟ این جا یک بزنگاه خیلی ظریف وجود دارد آیا گرفتن یک عکس جنجالی مهم تر است یا نجات جان یک انسان؟ این روزنامه‌نگار است که با در نظر گرفتن اخلاق روزنامه‌نگاری باید گزینه درست را انتخاب کند.

یک مثال خوب

البته عملکرد مثبت برخی روزنامه‌نگاران را نباید نادیده گرفت، برای مثال چند سال پیش در درگیری های لبنان، روزنامه همشهری عکسی را چاپ کرد که در آن خبرنگار همشهری دست پیر زنی را گرفته بود و او را  از کنار آوار دورمی کرد. من آن زمان یادداشتی را در این رابطه نوشتم که چه قدر خوب و پسندیده است که یک خبرنگار ضمن این‌که کار خبری‌اش را انجام می‌دهد انسانیت و اخلاق را هم در کنار کارش در نظر بگیرد. روزنامه‌نگاران باید میان کار حرفه‌ای و انسانیت یک رابطه منطقی و معقول برقرار کنند، این‌که یک روزنامه‌نگار که همیشه حرفی برای گفتن دارد در بزنگاه ها و در عرصه های این‌چنینی نسبت به سایر مردم عقب بماند خیلی بد است. مبحث اخلاق در روزنامه‌نگاری بسیار گسترده است و این‌ها همگی بخش های کوچکی از اخلاق در روزنامه‌نگاری هستند که روزنامه‌نگاران با بهره گرفتن از آن می‌توانند در کار خود موفق تر و موثرتر واقع شوند.