رادیو ایران از آغاز تا کودتا

مبدا رادیو در ایران تلگراف بی سیم بوده است که در ابتدا توسط وزارت جنگ و در سال 1304 فراهم شد. بی سیم در سال 1305 افتتاح شده و از سال 1311 موسسات آن توسعه پیدا کرد که در نهایت به تاسیس رادیو منتهی شد. هیات وزیران روز دوم مهرماه 1313 تصویب نامه ای صادر کرد که بر اساس آن ورود دستگاه های گیرنده را برای اخذ اصوات و نغمات رادیو مجاز اعلام نمود. از آن پس مقرراتی وضع شد که نصب آنتن و استفاده از رادیو را منوط به کسب اجازه از وزارت پست و تلگراف می‌دانست.

طبق اسناد موجود، اولین گیرنده های رادیویی در حدود سال 1314 از کمپانی های مربوط در کشورهای اتریش، آلمان، سویس، انگلیس و حتی افغانستان خریداری شد. دو سال بعد مقدمات ایجاد مرکز رادیو، توسط وزارت پست و تلگراف و تلفن فراهم شد. دولت مصمم بود هرچه زودتر رادیو را افتتاح کند، اما رضا شاه با این اقدام مخالف بوده و اجازه این کار را به دولت نمی داد. او حتی نسبت به دارندگان گیرنده رادیو حساس بود و به شهربانی دستور داده بود که آنها را زیر نظر داشته باشد.

مخالفت رضا شاه ادامه داشت تا زمانی که وی در سال 1316 به ترکیه سفر کرد. او در این سفر تحت تاثیر قدرت رادیو  قرار گرفت و پس از مطالعه گزارش کاملی که حاوی مفاد قانون 2222 دستگاه های رادیو در ترکیه بود، به تاسیس رادیو در ایران رضایت داد. پس از آن،  وزارت پست و تلگراف و تلفن طرح دستگاه پخش صدا و دستگاه های ضبط برنامه های رادیو های همسایه در ایران را برای تاسیس رادیو و تلویزیون  ارائه داد. به هر حال فرستنده های مورد نیاز پس از بررسی و مناقصه از کمپانی تلفن کن، در آلمان وارد ایران شده و نصب گردید. اما لازم بود که دولت وقت، ضمن آمادگی های فنی برای تاسیس رادیو، از حیث محتوایی هم آماده می‌شد. از این رو به دستور رضا شاه، سازمان پرورش افکار در سال 1317 به ریاست دکتر احمد متین دفتری، با هدف پرورش و راهنمایی افکار عمومی تاسیس شد. این سازمان از شش کمیسیون تشکیل می‌شد که ریاست هر یک از آنها به عهده یکی از وزرا بود. وظایف کمیسیون رادیو به ریاست محمود بدر، در ماده یازدهم اساسنامه سازمان پرورش افکار مشخص شد. در تاریخ 18 اسفند 1318 مقرر شد یک فرستنده دو کیلوواتی (روی موج 2/335 متر) برای تهران و حومه و یک فرستنده امواج کوتاه (14 یا 20 کیلوواتی، روی امواج 25 یا 30 یا 48 متر) برای تمام کشور و نیز برخی کشورهای بیگانه برای پخش برنامه های رادیو تهران، مورد استفاده قرار گیرد.

پخش برنامه در هر روز به مدت هشت ساعت و نیم، پیش بینی شده بود که در دو نوبت؛ ساعت 30/11 تا 14 و 17 تا 22 پخش می‌شد. این برنامه ها شامل موسیقی ایرانی و غیر ایرانی، گفتار و اخبار زبان های فارسی، عربی، روسی، فرانسوی، آلمانی و انگلیسی بود. بدیهی است که پخش اخبار به زبانهای خارجه صرف نظر از برد امواج رادیویی در کشورهای بیگانه برای مردم ایران که حتی سواد خواندن و نوشتن فارسی هم نداشتند به شرایط ناشی از جنگ جهانی اول مربوط می‌شد.

مسئولیت فعالیت‌های مربوط به موسیقی در رادیو، به عهده غلامحسین مین باشیان گذاشته شد که در آن زمان ریاست کل موسیقی کشور را به عهده داشت، گفتارهای رادیو را نیز استاد سعید نفیسی تهیه می‌کرد که از همان آغاز، نویسندگان برجسته ای چون مطیع الدوله حجازی و ملک الشعرای بهار را به همکاری دعوت کرد. اخبار رادیو نیز از طریق خبرگزاری پارس تامین می‌شد. اخبار و گفتارهای اولیه رادیو در 500 کلمه و ساده، فصیح و روان تهیه می‌شد. 

سرانجام ساعت 19 روز چهارشنبه 4 اردیبهشت 1319، رادیو تهران افتتاح شد. در زمان افتتاح رادیو بلندگویی در میدان سپه و سه مید ان دیگر تهران نصب شده بود که برنامه های آن را پخش می‌کردند. برنامه های رادیو در آغاز افتتاح از یک استودیو که در جاده قدیم شمیران بود، پخش می‌شد. با شعله ور شدن آتش جنگ جهانی دوم، پیشرفتهای رادیویی نیز در ایران متوقف شد. در سال 1327 یک استودیوی کوچک در میدان ارگ ساخته شد که در برخی اوقات، این استودیو به منظور پخش اخبار مورد استفاده قرار می‌گرفت. در این مدت و تا سال 1340 رادیو یکی از قسمتهای اداره کل انتشارات و تبلیغات بود که بعدها با نام اداره کل انتشارات و رادیو شناخته شد. بی ثباتی وضعیت سیاسی کشور طی سالهای 1319 تا 1335 به حدی بود که این اداره مدیران بسیاری را تجربه کرد. تا اینکه سناتور عیسی صدیق اعلم از مهر 1319 با تشکیلات  جدید توانست این اداره کل را ساماندهی کند.

از اهداف تشکیلات جدید می‌توان به توسعه فرهنگ عمومی و آشنا کردن مردم با اصول زندگی نوین، شرح تحولات کشور، رعایت کامل سیاست دولت در انتشارات اخبار، تاسیس مدرسه برای تربیت خطیب و قصه گو و شاهنامه خوان و تاسیس مدرسه هنرپیشگی اشاره کرد.

نخستین همکاران رادیو از میان فرهنگیان و هنرمندان شایسته و با ذوق انتخاب می‌شد که برخی از آنها عبارتند از: محمد حجازی (داستان نویس)، حسینقلی مستعان (داستان نویس)، عبدالرحمان فرامرزی ( نویسنده و مدیر روزنامه کیهان)، ابوالقاسم پاینده (نویسنده). برای تعیین خط مشی رادیو نیز شورای عالی انتشارات برپا شد که اعضای آن از بزرگترین فرهیختگان فرهنگی کشور بودند. علامه محمد قزوینی، محمد علی فروغی، دکتر قاسم غنی، دکتر علی اکبر سیاسی، دکتر رضا زاده شفق، دکتر محمود افشار و استاد علینقی وزیری اولین استادان موسیقی که با رادیو همکاری می‌کردند هم عبارت بودند از استادان: علینقی وزیری، علی اکبر شهنازی، حبیب الله شهردار، ابوالحسن صبا، حبیب سماعی، موسی معروفی، مرتضی محجوبی، غلام‌حسین بنان، جلال‌الدین تاج اصفهانی، سید جواد بدیع زاده، داوود ورزنده، روح الله خالقی.

گفتارهای علمی رادیو از طرف وزارت فرهنگ و اداره کل بهداری و اداره کل کشاورزی تهیه می‌شد و نویسندگان نامه نگاری و به اصطلاح امروز ویراستاران مطالب را به صورت ساده و قابل فهم همگان در می‌آوردند. از جمله شادروان پورداوود، رشید یاسمی، سعید نفیسی، دکتر رضا زاده شفق و نصر الله فلسفی که در رشته های تخصصی خود مقالاتی را می‌نوشتند. در بهمن 1320 طبق تصویب هیت دولت اداره کل تبلیغات، ضمیمه وزارت فرهنگ شد. در همان زمان سید محمد تدین وزیر وقت فرهنگ برنامه‌های مذهبی را با اجرای مرحوم راشد به رادیو اضافه کرد که در شبهای جمعه پخش می‌شد.در سال 1322 زمانی که زین العابدین رهنما به عنوان مدیر کل انتشارات و تبلیغات انتخاب شد، علاوه بر گفتار مذهبی در بخش صبحگاهی برنامه های رادیو، برای نخستین بار قرائت اذان، قرآن کریم و برنامه های ورزش باستانی را نیز به راه انداخت و چندی بعد هم پخش اذان ظهر در بین برنامه های رادیو گنجانده شد.

از دهه 30 مسئولان رادیو و برنامه سازان به جذابیتهای برنامه های رادیویی بیشتر توجه کردند. چندین استراتژی در سال 1328 پایه ریزی شد. در این سال مسئولیت رسیدگی به مطالب رادیو از طرف رئیس اداره کل انتشارات و تبلیغات به عهده شجاع الدین شفا و دکتر سید ضیاء الدین سجادی گذاشته شد. این عده پایه گذاران شورای نویسندگان در رادیو بودند. در سال 1330 دو استودیوی دیگر کنار استودیوی کوچک میدان ارگ ساخته شد و رادیو توانست 18 ساعت برنامه از یک فرستنده و 10 ساعت از فرستنده دیگر پخش کند. سال 1332 سال پر تلاطمی برای کشور و به تبع برای رادیو بود. در روز 28 مرداد 1332 سرلشکر زاهدی به همراه مهدی میراشرافی نماینده مجلس، سوار بر تانک مسیر رادیو را طی کردند. پس از این‌که به رادیو رسیدند صدای پخش فرستنده رادیو به یکباره قطع شد و پس از چندی صدای مهدی میر اشرافی و سپس صدای سرلشکر زاهدی از رادیو پخش شد.