باغچه‌بان و اولین فصلنامه کودکان

اشاره: مجموعه مقالات مطبوعات آموزشی ایران، سیاهه ای از تاریخ مفصل نشریاتی است که با شدت و ضعف، نگاهی به مدرسه و آموزش داشته اند. در بخش اول این مقاله پس از مروری کوتاه بر تاریخچه چاپ و نشر درایران، نشریات  کاغذ اخبار، زاهریرادی باهرا، روزنامه علمیه دولت علیه ایران، المنطبعه فی الفارس، فرهنگ و روزنامه نظامی علمیه و ادبیه بررسی شد. در بخش دوم این مجموعه با عنوان نخستین نشریه مدرسه‌ای، روزنامه های علمی و دانش مورد بررسی قرار گرفت. در بخش سوم نشریات مدرسه دارالفنون تبریز به همراه نشریه مدرس فارسی معرفی و مرور شده است. بخش چهارم به بررسی مطبوعات عصر مظفری اختصاص داشت و در  پنجمین بخش نشریات مکتب رشدیه مرور شد. در ششمین بخش به مطبوعات آموزشی در مدارس نوین ایران پرداختیم و اکنون در هفدمین بخش به مجموعه فعالیت‌های مطبوعاتی زنده یاد جبار باغچه‌بان، بیانگذار آموزش پیش دبستانی و مدارس ویژه ناشنوایان و اولین مولف و ناشر کتاب کودک در ایران و نیز مطبوعات آموزشی دیگری که در فاصله سال‌های 1323 تا 1327 در ایران منتشر شده است، می‌پردازیم.

***

اولین فصلنامه کودک

جبار باغچه‌بان از معلمان سرشناسی است که اقدام به انتشار مجله برای کودکان کرد. باغچه‌بان ( عسگرزاده ) مجله خود را به صورت فصلنامه منتشر می کرد و نام آلبوم بر آن گذاشته بود. هر آلبوم هم نام معینی داشت. مثل عروسان کوه، بابا برقی ، ...

باغچه‌بان با انتشار این فصلنامه ، به گفته خود ، دو هدف را دنبال می کرد : « ... این خدمتگذار با ایجاد این آلبوم که در تاریخ ایران بی سابقه است ، تشبث کردم که با خرجی کمتر از قیمت یک کارت پستال هم وظیفه تبریک عید دوستان را می توان انجام دادو نیز به وسیله مندرجات آن حسن تربیت اطفال خانواده های دوستان حسن تأثیر به عمل آورد (!) این آلبوم ها برای تبریک عید بهترین کارت و برای تشویق اطفال مدارس و اخلاق نیکوترین است ... »

این فصلنامه ها در قطع ها و قیمت های متفاوتی منتشر می شدند. تنوع مطالب در    آن ها بسیار کم بود و معمولاً یک آلبوم تنها در یک شعر بلند و یا یک داستان بلند خلاصه می شد و گه گاه نیز قطعه هایی با نام « واکوشک » که همان معما باشد در آلبوم ها دیده می شود. آلبوم های باغچه‌بان دارای تصویرپردازی چهاررنگ بودند که توسط « لیلی تقی پور » طراحی می شدند.

باغچه بان همچنین دو نشریه دیگر به نام‌های زبان و بهار کودکان را در ارتباط با کودکان راه اندازی کرد. زبان، یا زبان آموزگار، ماهنامه ای با درون‌مایه اجتماعی و آموزشی بود و در سال ۱۳۲۳ برای نخستین بار منتشر شد. گاهی چند صفحه ای برای کودکان در این ماهنامه منتشر می شد که باغچه بان در آن ها با زبانی صمیمانه و ساده با کودکان سخن می گفت و برای شان داستان می‌نوشت. 

بهار کودکان اما،‌ مجله ای ویژه کودکان بود و به پیوست نشریه زبان منتشر شد. قرار بود این نشریه، در هر فصل و با عنوان بهار کودکان،‌ تابستان کودکان، پاییز کودکان و زمستان کودکان منتشر شود. اما تنها یک شماره از آن با نام بهار کودکان منتشر شد. 

دانش آموزان ناشر

شعله ور برای محصلین

در سالهای 24-1323 یک گروه پنج یا شش نفره از محصلان دبیرستان های تهران ، اقدام به انتشار دو مجله ( هر چند ناموفق ) برای کودکان کردند.

اولین شماره مجله « شعله ور برای محصلین » در چاپخانه ای در شمس العماره به چاپ رسید و نسخ مجله به قیمت هر شماره ، یک ریال به وسیله ناشران جوان ، در چند دبیرستان آن زمان تهران توزیع شد. ناشران جوان هر کدام 5 تا 10 تومان سرمایه تهیه کردند و با کمک « محمد شعله ور » ناشر مجله شعله ور فکر خود را برای انتشار مجله عملی کردند.

استقبال خوب از اولین شماره مجله باعث شد که ناشران که قصدشان انتشار دو هفتگی نشریه بود ، آن را به صورت هفتگی منتشر کنند. مجله شعله ور برای محصلین در چهار صفحه منتشر می شد ، هر شماره دارای یک سرمقاله تربیتی بود و بخش های قابل توجهی از مطالب آن ، از منابع انگلیسی ترجمه می شد. این نشریه یک بخش ادبی به نام « شب های مهتاب » و مطالب فکاهی نیز داشت.

از این مجله تنها سه شماره منتشر شد و به هنگام توزیع نسخ سومین شماره ، دو تن از ناشران به همراه نسخ مجله به کلانتری جلب شدند و به این ترتیب « شعله ور برای محصلین » به جرم نداشتن امتیاز تعطیل شد.

ندای فرهنگ برای محصلین

 تعطیلی مجله شعله ور برای محصلین ، ناشران جوان را ناامید نکرد و گروه مزبور ، دومین مجله خود را با نام « ندای فرهنگ برای محصلین » که به کمک دو تن از معلمان خود منتشر کردند. اولین و تنها شماره مجله « ندای فرهنگ برای محصلین » دارای مطالب انتقادی از شرایط محصلان ، اخباری از دبیرستان های تهران و همچنین داستان های ترجمه شده از مجله انگلیسی زبان « رویال دایجست » بود. ندای فرهنگ برای محصلین در 8 صفحه به صورت رنگی به چاپ رسید. این مجله نیز به علت نداشتن امتیاز ، بیش از یک شماره دوام نیاورد و توقیف شد و این امر ورشکستگی ناشران مجله را به دنبال داشت.

دانش آموز

در اسفند ماه 1327 مجله ای با عنوان « دانش آموز » برای گروه های سنی نوجوان و جوان انتشار یافت. این مجله از انتشارات اداره کل وزارت فرهنگ بود و در نخستین سال ها مدیریت آن را « مشایخ فریدنی » بر عهده داشت. هدفی که برای مجله دانش آموز در نظر گرفته شده بود ، مانند اکثر مجله های دهه 30-1320 تربیت و آموزش کودکان ، نوجوانان و جوانان بود.

اگر چه تلاش می شد که مطالب مجله دانش آموز جنبه کمک درسی داشته باشد، اما بر خلاف گروه نشریه های پیک که بعد از دهه 40-1330 توسط همین وزارتخانه منتشر شدند ، این مجله نتوانست ویژگی های یک مجله کمک درسی را کسب کند ، با این همه ، در طول مدت انتشار ، مجله دانش آموز یک نشریه تربیتی و آموزشی باقی ماند.

هیئت تحریریه مجله مرکب از نمایندگان دانش آموزان هر دبیرستان و چند تن از معلمان و نویسندگان بود. این نشریه در سال 1328 مدیریت « ابراهیم دیلمقانیان » ، در سال 1329 ، مدیریت « عباس یمینی شریف » و در سال 1332 مدیریت « اقبال  یغمایی » را تجربه کرد.

لوسابر

 در فروردین ماه 1327 اولین مجله پردوام غیر فارسی ، توسط اقلیت ارامنه ایران به نام « لوسابر » منتشر شد. لوسابر برای گروه های سنی کودک و نوجوان منتشر می شد و صاحب امتیاز آن « آشوت مرادخانیان » بود. این مجله به لحاظ تنوع از بخش های مختلفی مانند داستان ، شعر ، مطالب علمی و آموزشی ، بیوگرافی شخصیت های علمی و هنری و سرگرمی برخوردار بود.

حجم مطالب سرگرم کننده و مطالب علمی و آموزشی در مجله لوسابر از تعادلی نسبی برخوردار بود. مجله به صورت تک رنگ ( سیاه و سفید ) چاپ و انتشار می یافت و تصاویر اکثراً از منابع خارجی برداشت و استفاده می شدند. 

مجله سازمان جوانان شیر و خورشید سرخ ایران

 پس از انتشار مجله « دانش آموز » ، مجله سازمان جوانان شیر و خورشید سرخ ایران دومین مجله دولتی بود که برای گروه های سنی جوان منتشر شد. اولین شماره این مجله در اسفند ماه 1327 ( هفت ماه بعد از انتشار مجله دانش آموز ) توزیع شد. این مجله تا سال 1335 به طور منظم و به صورت یک بولتن درون سازمانی منتشر می شد و بیشترین حجم محتوای مجله در این دوره پیرامون مسائل ، وظایف و عملکردهای سازمان جوانان شیر و خورشید سرخ ایران در تهران و شعب مختلف آن در شهرستان ها و همچنین مطالب آموزشی در همین مقوله بود.

این مجله از سال 1335 تا 1341 به دلیل کمبود کادر اداری و فنی ، تعطیل شد و در سال 1341 در زمان ریاست اعلم ، انتشار آن مجدداً آغاز شد. تیراژ مجله در دوره دوم تا مرز 5000 نسخه افزایش یافت که تمام نسخ آن بین اعضای سازمان مزبور و دانش آموزان مدارس تهران و شهرستان ها به فروش می رسید.

نغمه کودک

اولین شماره مجله نغمه کودک در اول آذر ماه 1329 منتشر شد. این مجله به صورت ضمیمه مجله دانش آموز در زمان دکتر محمود مهران وزیر فرهنگ و تحت نظر « اختر پور شیرازی » مدیر دایره کودکستان ها منتشر می شد.

قطع مجله 5/16×21 سانتی متر ( هم قطع مجله دانش آموز ) بود و تعداد       صفحه های آن حداکثر تا 40 صفحه بود .

آنچه این مجله را از مجله دانش آموز متفاوت می کرد ، نوع عکس هایی بود که بر روی جلد مجله نغمه کودک چاپ می شد. این عکس ها اکثراً تصاویری از کودکان خردسال بود که از منابع خارجی اقتباس شده بود.

در شناسنامه اولین شماره مجله نغمه کودک ، عبارت « برای کودکان و  سال های اول دبستان » آورده شده بود که از نظر سنی ، به طور مشخص مخاطبان مجله را معین می کرد.

مجله نغمه کودک نتوانست سطح مطلب خود را برای گروه های سنی قبل از دبستان و سال های اول دبستان حفظ کند و مطالب به تدریج مشکل و مشکل تر شد. داستان های مصور حذف شده و مطالبی که با انگیزه پرورش توان های فردی کودک تنظیم می شد ، جای خود را به سرگرمی های پیچیده و جدول دادند. جای داستان های ساده را داستان های انسان پنداری ، افسانه و حتی داستان های تاریخی گرفتند و در نتیجه مجله نغمه کودک نهایتاً به سمتی حرکت کرد که محتوی آن برای گروه سنی سال های آخر دبستان مناسب بود.

تلاش ناموفق وزارت فرهنگ برای انتشار اولین مجله برای گروه های سنی سال های قبل از دبستان و سال های اول دبستان تا سال های 43-1342 و انتشار سری مجله های پیک، دیگر دنبال نشد و برای کودکان این گروه های سنی تا انتشار مجله های پیک ، مجله ای وجود نداشت.

------------------------------------------------------

منابع:

کتاب ؛

1-    حسین زاده،منصور.تاریخ مجلات کودکان ونوجوانان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها ،1370

2-    صدر هاشمی ، محمد. تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان : کمال ، 1363

3-    قاسمی ، سیدفرید. مطبوعات ایرانی ،تهران : نشر علم ، 1389

4-    کاشفی خوانساری ، سید علی. از باب قرائت اطفال ، تهران :قدیانی ، 1382

5-    نعمت الهی ، فرامرز. ادبیات کودک و نوجوان،تهران : مدرسه،1385

6-     محیط طباطبایی ، محمد. تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران ، تهران : انتشارات بعثت ،1366

7-    شعاری نژاد ،علی اکبر. ادبیات کودک و نوجوان ، تهران : انتشارات اطلاعات ، (چاپ نوزدهم)، 1379

8-    محمدی ، محمدهادی و زهره قایینی. تاریخ و ادبیات کودک و نوجوان ، تهران : چیستا ، 1381

مقاله :

1-    کاشفی خوانساری ، سید علی. ' مطبوعات کودک و نوجوانان پس از انقلاب اسلامی ' ، فصلنامه رسانه ، سال 9 ، شماره 1 ، بهار 1377

2-    کاشفی خوانساری ، سید علی .' نشریات آموزشگاهی در ایران' ، سالنامه رشد ، شماره 2 ، زمستان 1383

3-    یحیی پور ، مناف. ' نگاهی به مطبوعات وکودک و نوجوان عرب' ، سالنامه مطبوعات کودک و نوجوان ، شماره اول ، 1375