درسنامه روزنامه‌نگاری پژوهشی- 10
در پژوهش بسیار بیشتر از گزارشگری خبری عادی، اطلاعات و مواد خام گردآوری می‌شود. این داده ها باید بر پایه و با روال ثابتی ساماندهی شوند. این فعالیتِ سامانده، بخشی از یک فرایند نگارش و انتشار نظام‌مند است: ما اول تحقیق نمی کنیم، بعد ساماندهی و دست آخر نگارش. بلکه در هنگام تحقیق ساماندهی می کنیم و با این ساماندهی، فرایندِ نگارش زمینه‌سازی و آغاز می شود.
اشاره: اگر این سلسله درسنامه را از ابتدا دنبال کرده باشید، اکنون با سوژه‌یابی، فرضیه‌سازی و گردآوری اطلاعات در گزارشگری پژوهشی آشنایید. در این شماره و شمارۀ بعدی به ساماندهی داده‌های گردآوری شده می‌پردازیم. پس از این مرحله شما مجموعه‌ای از درسنامه‌ها را در اختیار دارید که با راهنمایی‌شان می‌توانید کار روی یک گزارش پژوهشی را آغاز کنید. در ادامه چند درسنامه نیز در خصوص نگارش و انتشار گزارش تحقیقی تقدیم شما خواهیم کرد.
***
اگر شما برای ساماندهی وقت نگذارید، در نهایت مجبور می‌شوید دستکم دو برابر بیشتر روی پروژه وقت بگذارید و کار شما در تألیف، توضیح مطالب و دفاع از آنها دشوارتر می‌شود. از این‌ها گذشته کار برایتان نشاط‌آور نخواهد بود چون دایم نگران، نامرتب، در عجله و سرگردانید. پس در این جا گام‌هایی را ارایه می‌کنیم که می‌توانید آنها را بخشی از کار حرفه‌ای خود کنید.
مدارکتان را ساماندهی کنید
اولین باری که ما یک گزارش تحقیقی را در مجلۀ آمریکایی معتبری منتشر می‌کردیم، مجبور شدیم یک داستان جالب را حذف کنیم. داستان از این قرار بود که یک بازیگر مشهور سینما در جایگاه شاهد در دادگاهی دروغ گفته بود، ما در آن جلسه حاضر نبودیم و بریدۀ روزنامه‌ای را که دربارۀ این ماجرا نوشته بود گم کرده بودیم. یک بار هم یکی از همکاران ما کیف حاوی مدارک کلیدی پژوهشش را در تاکسی جاگذاشته بود و ناچار شد تحقیق‌اش را نیمه‌کاره رها کند. فرد دیگری یک سال زمان گذاشت که بفهمد افراد خاصی آیا تحقیق معینی را انجام داده‌اند یا خیر و بعد متوجه شد که مدارک مورد نیازش را از ابتدا در اختیار داشته!
ساماندهی شما را از مشکلات بالا دور می‌کنیم. ساماندهی پژوهش یعنی مطمئن شوید که:
اگر شما بدانید که چه دارید و به سرعت بتوانید بازیابی‌اش کنید، تحقیقتان از هم نمی‌پاشد. افزون بر این، در پروژه‌های آتی خود می‌توانید از آنها استفاده کنید، این کار درست مثل یک سرمایه‌گزاری است. اگر نتوانید این کار را بکنید، کار و حرفۀ شما ضعیف می‌ماند. پس لطفا ساماندهی فرایند تحقیق را دست کم نگیرید. البته لازم نیست همۀ وقت خود را روی آن بگذارید اما باید وقت کافی صرف کنید تا بتوانید تسلط خود را بر داده‌ها و مدارکتان در تمام مراحل تحقیق حفظ کنید.
ساماندهی دو جنبه دارد:
ایجاد بانک داده
بانک داده یا بایگانی را با پوشه، داده‌های دیجیتال یا ترکیب این دو می‌توانید درست کنید. البته هیچ منفعتی در بایگانی‌ای که نتوانید از آن استفاده کنید نیست. پس ساختار باید استوار و سریع باشد. ما فرایند پایه‌ای ساده و کارای زیر را پیشنهاد می‌کنیم.
الف- سند و مدرک جمع کنید.
کارت ویزیتِ یک منبع [شخصی]، مدرک است. همین‌طور یک گزارش رسمی، بریدۀ روزنامه، متن یک مصاحبه و الی آخر.
ب- مدرک را برای ارزیابی محتوایش بررسی کنید.
هر قسمتی را که به نظر می‌رسد اهمیت ویژه‌ای دارد زیرش خط بکشید یا پررنگ‌اش کنید، در قسمت‌های مهم یک نشانۀ فیزیکی [مثل یک تکه کاغذ] هم بگذارید. اگر یک سند کاغذی خیلی مهم است دست کم یک کپی کاغذی یا الکترونیک از آن تهیه کنید.
ج- به مدرک عنوان و شماره بدهید، اگر ندارد.
هر عنوان تا آن‌جا مفید است که محتوای سند را به یاد شما بیاورد. (این نکته به ویژه در مورد صفحه‌های اینترنتی مهم است! ذخیره کردن یک صفحۀ وب با عنوان اصلی‌اش شاید مثل پنهان کردن آن در حافظۀ رایانه باشد. حتماً یا عنوان را موقع ذخیره‌کردن عوض کنید و آدرس صفحه[1] را هم ثبت کنید یا محتوای مورد نظر را در سند دیگری همراه با آدرس‌اش رونوشت[2] کنید) در مورد مصاحبه‌ها، بهتر است از نام مصاحبه‌شونده [در عنوان] استفاده کنید. اگر نام منبع باید محرمانه باشد، برایش شناسه تعیین کنید.
د- مدارک را بایگانی کنید.
مدارک را با نظمی که برای شما راحت و طبیعی است مرتب کنید. ما ترجیح می‌دهیم پرونده‌ها را به ترتیب الفبایی در قفسه‌های فیزیکی یا پوشۀ رایانه‌ای بایگانی کنیم.
بایگانی موضوعی هم خوب است: اول یک پروندۀ موضوعی را با یک مدرک ایجاد می‌کنیم بعد همچنان که مدارک تازه از راه می‌رسند پرونده را گسترش می‌دهیم و برای آن زیرمجموعه‌ای [با موضوعات فرعی] تعریف می‌کنیم. درون پرونده‌های موضوعی، ما مدارک را به ترتیب زمانی می‌چینیم: تازه‌ترین‌ها اول!
هـ- به طور دوره‌ای مدارک را بازبینی کنید.
ماهی یک بار این کار را انجام دهید. مطمئن شوید که مدارکِ مختلف دُرست بایگانی شده‌اند. اگر حس کردید مدرکی ناآشنا است، لحظاتی را برای خواندنش صرف کنید. این تمرین به شما کمک می‌کند که پرونده‌ها را روزآمد کنید و نیز همیشه به محتوای آنها آگاه باشید.
و- اگر لازم شد یک مدرک را در چند پرونده بگذارید.
اگر یک رخداد یا مجموعه‌ای از رخدادها در پرونده‌های مختلف، لازم است در کنار هم باشند، از همۀ مدارک مرتبط با آنها رونوشت بگیرید و یک پروندۀ تازه ایجاد کنید. حتماً نسخه‌ای از مدرک را در پروندۀ اولی‌اش حفظ کنید. اف.بی.آی از این فن استفاده می‌کرد: وقتی یک مدرک به مدرک دیگری ربط پیدا می‌کند (مثلاً در هر دو نام یک شخص آمده است)، رونوشت‌هایی از هر دو مدرک در هر دو پرونده قرارمی‌گیرد. با این فن، شانس شما برای برقراری ارتباط بین تکه‌های جداگانۀ داده بیشتر می‌شود.
ز- نسخه‌های پشتیبان تهیه کنید.
اگر مدارک حساس‌اند، رونوشت‌هایی تهیه کنید و آنها را در جایی غیر از محل کار و منزل حفظ کنید، جایی که شما یا یکی از همکارانتان به آن دسترسی داشته باشد. اطلاعات حساس را در رایانۀ خود ذخیره نکنید. فکر نکنید که رایانۀ شما محل امنی برای اطلاعاتتان است.
[1] - URL
[2] - copy
