اینفودمیک: سلامت، قربانی خبر جعلی می‌شود!

واژه‌ی «اینفودمیک» (به انگلیسی: infodemic) از دو واژه‌‌ی Information به معنی اطلاعات و pandemic به معنی همه‌گیری و شیوع تشکیل شده است و به معنای کلی انتشار گسترده و سریع اطلاعات وسیع، دقیق و غیر دقیق و گاهی بدون منبع در مورد موضوعی خاص است.

این واژه در دوران شیوع ویروس کرونا (به انگلیسی: covid 19) به عنوان یکی از واژه‌های پرکاربرد در دنیای اطلاع‌رسانی و حتی پزشکی به یکی از دغدغه‌های اصلی سیاست‌گذاران و مجامع جهانی حوزه سلامت تبدیل شده است. چراکه به دلیل ارتباط این موضوع با سلامت بشر و همچنین جهانی بودن آن، اطلاعات و اخبار، بسیار سریع‌تر از بیماری در حال انتشار استکه این موضوع بر روند قطع زنجیره‌ی انتقال ویروس تاثیر منفی می‌گذارد و امکان پیش‌بینی و برنامه‌ریزی را تا حدود زیادی کاهش می‌دهد.

برای مثال، در مقاله‌ای که در مجله‌یBritish Journal of Nutrition(1) منتشر شده، به شکل‌گیری و چگونگی گسترش این نوع اطلاعات اشاره شده است. در این مقاله به بررسیبازخورد و انتشار مطلبی که ظاهراً توسط یک نویسنده اندونزیاییبا عنوان 'الگوهای مرگ و میر ناشی از COVID-19 و ویتامینD' منتشر شده، پرداخته شده است.

طبق این پژوهش،این مقاله اندونزیایی طبق ارزیابیPlumX Metrics(2) (منبع شاخص سنجش اثرگذاری علمی)، بیش از 100000 بار استفاده شده است، بیش از 17000 بار بارگیری شده و بیش از 8000 بار در رسانه‌های اجتماعی ذکر شده است.

همچنین با جستجویGoogle Scholar (3) (موتور جستجوی رایگان منابع علمی)، مشخص شده است که این مقاله 9 بار مورد استناد قرار گرفته است که شش مورد از آنها در PubMed (یک موتور جستجوی تحت وب رایگان است که دسترسی به چندین پایگاه داده اصلی در گستره وسیعی از رشته‌های علوم پزشکی و زیست‌شناسی را فراهم می‌کند)آمده‌اند. در مواردی نیز این مقاله،مورد استناد مجلات پزشکی چون مجله پزشکی بریتانیا(BMJ) (4) قرار گرفته است که از طریق جستجوی ساده در گوگل قابل مطالعه است.

این در حالی است که طبق اعلام سازمان جهانی بهداشت هیچ یافته پزشکی معتبری مبنی بر تاثیر ویتامین D بر میزان مرگ و میر بیماران مبتلا به کووید 19 به ثبت نرسیده است.

در ادامه‌ی بررسی منبع انتشار این مقاله، گروه پژوهش، به صورت گسترده به جستجوی نویسندگان و منابعی که این مقاله را منتشرکرده‌اند می‌پردازند اما هیچ نشانی از نویسندگان این مقاله و یا منبعی که این مقاله را منتشر کرده بود، نمی‌یابند. در پایان نیز با مکاتبه با بیمارستانی که اعضای نویسنده‌ی این مقاله مدعی اشتغال در آن بودند مکاتبه می‌کنند و درمی‌یابند که افرادی با این نام و عناوین در آن بیمارستان وجود ندارند. پس از آن، بیمارستان نیز بیانیه‌ای رسمی را منتشر کرده است و به این موضوع اشاره نموده است.

در این میان، رسانه‌های اجتماعی، مانند فیس‌بوک، توییتر، و برنامه‌های پیام‌رسان مانند واتس‌اپ می‌توانند انتشار سریع اطلاعات جدید را، چه درست و چه نادرست در میان عموم مردم تسهیل کنند و این موضوع مقابله با موج عظیم خبری را بسیار دشوار می‌کند.

باید در نظر داشت که واژه‌ی «اینفودمیک» با موضوع «اخبار جعلی» اندکی متفاوت است. در اغلب تعریف‌هایی که برای اخبار جعلی آمده همچون این تعریف از لارکین: «اخبار جعلی، محتوای نادرستی است که خود را به عنوان حقیقت معرفی می‌کند؛ اما برای دستکاری، فریب، کسب پول و هر دلیل قابل تصور دیگر استفاده می‌شود» (لارکین، 2017) (5)، تاکید بیشتر بر موضوع هدفمند بودن انتشار اخبار جعلی است. اگرچه گاهی نیز این روند به صورت اتفاقی به موج خبری تبدیل می‌شود. اما «اینفودمیک» ضرورتا شامل اخبار نادرست نیست و نمی‌توان در حجم انبوه اطلاعات، سره را از ناسره تشخیص داد. علاوه بر اینکه این حجم اطلاعات عموما از سوی منبع مشخص و با هدف خاصی انتشار نمی‌یابد. به عنوان مثال شخصی در صفحه‌ی فیس‌بوک خود با دو هزار عضو از یکی از نشانه‌های ابتلا به ویروس کرونا بر اساس گفته‌ی عموی پزشک خود، مطلبی را منتشر می‌کند. این پست توسط دوستان آن فرد پخش می‌شود و دراین بین اگر موضوع کمی با حقایق کلی سازگاری داشته باشد به سرعت وایرال شده و توسط افراد زیادی منتشر می‌شود. حال آنکه شخصی که برای اولین بار این مطلب را منتشر کرده صرفا قصد داشته شنیده‌هایش را با دوستانش به اشتراک بگذارد و قصد آسیب و یا نیت پنهانی پشت این ماجرا نبوده. نکته‌ی دیگری که بر این دامنه می‌افزاید اضافه شدن اطلاعات در هر بار بازنشر آن مطلب است. فردی پست را مشاهده می‌کند، سپس برای انتشار، قسمتی از دیده‌ها یا شنیده‌های خود را نیز به آن اضافه می‌کند و گاهی حتی بعضی از افراد برای رسمیت دادن به مطلب و جذب مخاطب، پست ساده از شنیده‌های یک فرد عادی را به افراد متخصص و معتمد نسبت می‌دهند. همچنین این نوع بازنشر (کپی-پیست) به صورت مجدد و دست به دست شدن، موجب می‌شود یافتن منبع اولیه‌ خبر و اصلاح یا جلوگیری از انتشار آن را تقریبا غیرممکن کند.

تفاوت دیگری که می‌توان بین این دو واژه قائل شد این است که «اینفودمیک» حجم وسیعی از اطلاعات در مورد یک موضوع خاص مانند بیماری کووید 19 است که از منابع مختلف و نامشخص منتشر می‌شود و به دلیل اهمیت موضوع سلامت، با سرعت بیشتری دست به دست شده و شیوع می‌یابد. اما «اخبار جعلی» عموما اخباری مشخص و حتی محدود، اما با برنامه‌ریزی برای انتشار گسترده و با هدفی خاص هستند.

از این رو و با توجه به تاثیر مخرب این پدیده بر روند کنترل و پیشگیری بیماری کووید 19، سازمان جهانی بهداشت (WHO)، شفافیت خبری و انتشار سریع و درست اطلاعات در مورد بیماری را در دستور کار خود قرار داده است و علاوه بر انتشار جدیدترین دستاوردهای پزشکی در مورد این بیماری و راه‌اندازی بخشی در سایت، برای مشاوره عموم مردم با عنوان Mythbusters(6)به ذکر نکاتی برای چگونگی مواجهه و تشخیص اطلاعات درست پرداخته است.

در این بخش از سایت (WHO) (7) آمده: «در اینجا هفت مرحله وجود دارد که می‌توانید دریابید که برای حرکت در این موج اطلاعات و تصمیم‌گیری به چه کسی و به چه چیزی اعتماد کنید:

1. منبع را بسنجید

چه کسی اطلاعات را با شما به اشتراک گذاشته و آنها را از کجا آورده اند؟ حتی اگر دوستان یا خانواده باشد ، باز هم باید منبع آنها را بررسی کنید. برای بررسی حساب های جعلی در شبکه های اجتماعی ، به مدت طولانی فعال بودن نمایه ها ، تعداد دنبال کنندگان و آخرین پست های آنها نگاه کنید. برای وب سایت ها ، صفحات 'درباره ما' و 'تماس با ما' را بررسی کنید تا به دنبال اطلاعات پس زمینه و جزئیات تماس قانونی باشید.

2. از عناوین فراتر بروید

عناوین ممکن است به طور عمدی هیجان انگیزیا تحریک کننده باشند تا تعداد زیادی کلیک را بدست آورند. بیشتر از عنوان مقاله بخوانید - ادامه دهید و به کل داستان نگاه کنید. بیشتر از رسانه های اجتماعی اطلاعات را جستجو کنید - به منابع چاپی مانند روزنامه ها و مجلات، و منابع دیجیتال مانند پادکست‌ها و سایت‌های خبری آنلاین نگاه کنید. متنوع بودن منابع شما به شما امکان می‌دهد تا تصویری بهتر از آنچه قابل اعتماد نیست را به‌دست آورید.

3- نویسنده را شناسایی کنید

نام نویسنده را بصورت آنلاین جستجو کنید تا ببینید واقعییا معتبر هستند.

4. تاریخ را بررسی کنید

وقتی به اطلاعاتی برخوردید، اینسوالات را از خود بپرسید: آیا ایناطلاعات جدید است؟ آیا به روز و مربوط به رویدادهای جاری است؟ آیا از عنوان، تصویریا آماری خارج از متن استفاده شده است؟

5- شواهد اثبات کننده را بررسی کنید

اطلاعات معتبر ادعاهایخود را از منابع پشتیبان بیان می‌کنند - به عنوان مثال، نقل قول از متخصصان یا پیوند به آمار یا مطالعات. مطمئن شوید کارشناسان قابل اعتماد هستند و پیوندها در واقع از اطلاعات پشتیبانی می‌کنند.

6. تعصبات خود را بررسی کنید

همه ما تعصباتی داریم و این عامل در چگونگی مشاهده اتفاقات پیرامونماناثرگذار است. سوگیری‌های خود را ارزیابی کنید و اینکه چرا ممکن است به یک سرفصل یاموضوع خاص جلب شده باشید. تعبیر شما از آن چیست؟ چرا اینگونه به آن واکنش نشان دادید؟ آیا این فرضیات شما را به چالش می‌کشدیا آنچه را می‌خواهید بشنوید به شما می گوید؟ از تفسیریا عکس‌العمل خود چه چیزییاد گرفتید؟

7. به سراغ حقیقت سنج‌ها بروید

در صورت تردید، با سازمان‌های معتبر بررسی واقعیت، مانند شبکه بین‌المللی بررسی واقعیت و رسانه‌های خبری جهانی که بر کشف اطلاعات غلط تمرکز دارند، مشورت کنید.

منابع:

1. https://www.cambridge.org/core/journals/british-journal-of-nutrition/article/covid19-and-misinformation-how-an-infodemic-fuelled-the-prominence-of-vitamin-d/8AC1297F0D6F4196938FB13A85A817A3
2. PlumX Metrics Patterns of COVID-19 mortality and vitamin D: an Indonesian study. https://plu.mx/ssrn/a/?ssrn_id=3585561 (accessed July 2020).Google Scholar
3. Google Scholar Raharusun: Patterns of COVID-19 mortality and vitamin D: an Indonesian study. https://scholar.google.com/ (accessed July 2020).CrossRefGoogle Scholar
4. Khunti, K, Singh, AK, Pareek, M, et al. (2020) Is ethnicity linked to incidence or outcomes of covid-19? BMJ 369, m1548.CrossRefGoogle ScholarPubMed
5. Larkin, J (2017). Ignorance Isn't Strength: The Need for Secondary Education to Address Fake News. EDUCATION AND HUMAN DEVELOPMENT MASTER'S THESES.
6. https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters
7. https://www.who.int/news-room/spotlight/let-s-flatten-the-infodemic-curve