فیلم آموزشی، مقتضیات، مبانی و لوزام تهیه و تولید آن موضوع مقاله‌ای است که بخش اول آن تحت عنوان «یادگیری، آموزش و فیلم» پیش از این از نظرتان گذشت. اینک در بخش پایانی مقاله دو سؤال مورد بررسی قرار گرفته است: چرا فیلم آموزشی می‌سازیم؟ و گام های اولیه برای تولید یک فیلم آموزشی چیست؟
***
چرا فیلم آموزشی می سازیم؟ شاید پاسخ به این پرسش بسیار ساده باشد، چیزی شبیه این پاسخ، خوب برای اینکه چیزی را آموزش دهیم و اگر بپرسیم چرا از فیلم برای آموزش استفاده می کنیم؟ پاسخ احتمالا چنین خواهد بود: برای اینکه فیلم رسانه‌ای است که علاوه بر جلب توجه مخاطب می‌تواند آموزش هم بدهد. پاسخ‌ها کاملا درست به نظر می رسند. حال اگر بخواهیم برای دانش آموزان دوره ابتدایی یک فیلم آموزش به منظور آموزش درس علوم بسازیم چه باید بکنیم؟ پاسخ این سوال هم ساده به نظر می رسد، به کارشناس این رشته مراجعه می کنیم. بهتر است که در درجه اول به سراغ مولف کتاب برویم، به اتفاق او کتاب را مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهیم و بعد فیلم‌نامه‌ای بر اساس اطلاعاتی که به دست آورده ایم می نویسیم. کارشناس فیلم‌نامه را تایید می‌کند و سپس فیلم را می سازیم. درست از همین جاست که مشکل ساخت فیلم آموزشی آغاز می‌شود. مطالبی که برای کتاب علوم در نظر گرفته شده دقیقا به خاطر دست یابی به هدفی خاص آماده شده است. این مطالب برای آموزش در کلاس درس با استفاده از معلم طراحی و برنامه ریزی شده است بنابر این شکل ارائه خاصی برای آن در نظر گرفته شده که با هدف مورد نظر تناسب داشته باشد. به همین دلیل کتاب نمی‌تواند مبنای کار ساخت یک برنامه آموزشی قرار گیرد و اگر چنین شود فیلمی که ساخته خواهد شد از ویژگی های یک فیلم خوب برخوردار نخواهد بود. برای ساخت فیلم آموزشی برای یک مقطع تحصیلی خاص باید به سراغ کتاب رفت ولی به سراغ مفاهیم آن، نه مطالب آن، زیرا همان‌گونه که گفته شد این مطالب اگر به خوبی تهیه و تنظیم شده باشند برای هدف دیگری شکل گرفته‌اند و برای ساخت فیلم باید تدبیر دیگری اندیشید. استفاده از فیلم برای آموزش به دلیل امکانات و قابلیت های بیانی فیلم است و برای استفاده از این قابلیت‌ها به شیوه ای تاثیرگذار باید ساختار درستی به فیلم بخشید که این ساختار از رابطه تنگاتنگ بین شکل و محتوا به دست می‌آید. به عبارت دیگر موضوعی که قرار است بر مبنای آن فیلم ساخته شود باید قابلیت‌های لازم را دارا باشد و مناسب ساختار مورد نظر نیز باشد.
هنگام تجزیه و تحلیل یک سیستم سه پرسش اساسی مد نظر قرار می‌گیرد:
1- هدف های مطلوب کدام هستند؟
2- چگونه می‌توان به موثرترین شکل ممکن به این هدف ها رسید؟
3- چگونه مطمئن شویم که به هدف های مطلوب رسیده‌ایم؟
اگر فعالیتی برای این سه پرسش پاسخ مناسب و متناسب داشته باشد و در راستای رسیدن به آن‌ها حرکت کند، بدون شک موفق خواهد بود. در مورد ساخت فیلم آموزشی هم می‌توان این سه پرسش را مبنای کار قرار داد. هدف‌های مطلوب ما از ساخت یک فیلم آموزشی چیست؟ آیا می‌خواهیم یک موضوع علمی را آموزش دهیم یا می‌خواهیم یک گزارش تصویری از کتاب درسی ارائه دهیم؟ وآیا موضوع علمی مورد نظرما متناسب با ویژگی‌های بیانی فیلم هست و یا می‌توان با شیوه‌ای ساده تر و شاید هم موثرتر موضوع مورد نظر را آموزش داد.
اولین گام در ساخت فیلم آموزشی تعیین هدف مطلوب از ساختن فیلم و متعاقب آن دستیابی به موثرترین شیوه‌های رسیدن به این هدف است. وظیفه هر فیلمساز آموزشی است که این مسئله را به درستی برای سفارش‌دهندگان و کارشناسان، که با آموزش آشنایی دارند ولی شناخت درستی از ویژگی ها و ساختار بیانی فیلم ندارند، روشن کند. عمده ترین مراکز سفارش دهنده فیلم آموزشی در کشور مراکز دولتی وابسته به وزارت آموزش و پرورش هستند. طبیعی است که این مراکز مانند همه مراکز دیگر بنا به مقتضیات و قوانین اداری، دلبستگی خاصی به آمار و ارقام و جنبه کمی فعالیت های خود، که بیش از جنبه‌های کیفی قابل ارائه اند، دارند. به همین دلیل ساخت برنامه‌هایی که از زمان زیادی برخوردار باشند در اولویت قرار می‌گیرد.
معمولا به سازندگان توصیه می‌شود که فیلم‌ها را بر اساس کتاب های درسی بسازند. آیا واقعا نیازی به این کار هست؟ اگر قرار باشد بر اساس کتاب فیلمی بسازیم یعنی کاری را که به یک صورت انجام شده به صورتی دیگر تکرار کنیم، وقت و سرمایه خود را به هدر نداده‌ایم؟
فیلم آموزشی به عنوان یک فیلم نیاز به ساختاری ویژه دارد، ساختاری که در آن شکل و محتوا در جهت نیل به اهداف زیبایی شناسی سازمان یافته باشد. از سوی دیگر فیلم آموزشی جدا از یک فیلم به مفهوم عام آن، باید دارای ویژگی‌های دیگری نیز باشد. یک فیلمساز آموزشی با آگاهی از جنبه‌های زیبایی شناسی یک فیلم، باید به فیلم آموزشی به عنوان یک رسانه کاربردی نگاه کند که از فیلم به منظور دستیابی به اهداف آموزشی استفاده می‌کند. بنابراین طبیعی است که آموزش و دستیابی به اهداف مورد نظر در درجه اول اهمیت قرار می‌گیرد؛ به عبارت دیگر فیلم آموزشی یعنی استفاده فیلم برای آموزش؛ یعنی استفاده از قابلیت‌ها و ظرافت‌های بیانی فیلم برای آموزش دادن مفاهیمی که اگر به روش های دیگر آموزش داده شوند از میزان تاثیر گذاری کمتری برخوردار خواهند شد. به همین دلیل ساخت فیلم آموزشی به مفهوم درست آن کار بسیار دشواری است، چرا که فیلمساز هم باید با فیلم و زیر و بم بیان تصویری آشنا باشد و هم، از سوی دیگر، آموزش و مسائل مربوط به آن را نیز به خوبی بشناسد و بتواند با تلفیق درست این دو، اثری جذاب و آموزنده خلق کند.
در فرآیند ساخت یک فیلم آموزشی کارشناسان نقش بسیار مهمی ایفا می کنند. بدون حضور یک کارشناس در تمامی مراحل ساخت فیلم، مسلما نتیجه کار مطلوب نخواهد بود. البته کارشناس هم باید دارای ویژگی‌هایی باشد که بتواند نقش مثبتی در فرآیند ساخت فیلم آموزشی ایفا کند. یک کارشناس باید با فیلم و ویژگی‌های آن آشنا باشد و آمادگی پذیرش پیشنهادهای نوجویانه را داشته باشد. در واقع یک کارشناس خوب به هیچ وجه بر شیوه اجرایی خاصی تاکید نمی کند بلکه میزان موفقیت شیوه‌های پیشنهادی را در جهت نیل به اهداف آموزشی ارزیابی می‌کند. یک کارشناس فیلم آموزشی مجرب به هیچ عنوان در حوزه های کاری سایر افراد گروه دخالت نمی‌کند بلکه سعی می‌کند تا آنان هر چه بیشتر در اجرای خود به اهداف مورد نظر نزدیک‌تر شوند.
برای ساخت یک فیلم آموزشی خوب گروه سازنده و کارشناس علمی برنامه باید درک و شناخت درستی از نقش خود در اجرای پروژه داشته باشند. متاسفانه معمولا گروه‌های سازنده فیلم کارشناسان را به عنوان افرادی مزاحم در اجرای پروژه می‌شناسند که تنها کارشان گرفتن ایرادهای بیهوده است. از دیگر سو کارشناسان نیز فیلم‌سازان را اشخاصی بی‌توجه به مسائل علمی می‌انگارند که فقط به دنبال دستیابی به کیفیات بصری و اهداف زیبایی شناسانه خود هستند و اصلا توجهی به اهداف علمی آموزشی ندارند. در صورتی‌که در شرایط مطلوب فیلمساز و کارشناس نباید برای خود اهداف و وظایف جداگانه‌ای قائل شوند، چرا که هر دو به منظور ساخت یک فیلم آموزشی با هم همکاری می‌کنند و همانطور که از اسم این رسانه پیداست شامل دو بخش است؛ فیلم و آموزش. اگر برای آموزش از فیلم استفاده می‌کنیم در واقع به قصد تکمیل کردن شیوه‌های آموزشی و دستیابی به تاثیر مطلوب‌تر در یادگیرندگان است به همین دلیل لازم است که یک کارشناس شناخت درستی از فیلم داشته باشد و همن طور فیلمساز نیز به این مسئله واقف باشد که فیلم آموزشی با یک فیلم به مفهوم عام آن تفاوت هایی دارد که حتما باید این تفاوت‌ها را در نظر گرفت. در واقع قابلیت‌های بیان فیلم در یک فیلم آموزشی در خدمت آموزش و اهداف علمی مورد نظر است و این مسئله هدف اصلی ساخت یک فیلم آموزشی است و تمام شیوه‌ها و خلاقیت‌ها باید در خدمت رسیدن به این هدف قرار گیرند. در این صورت است که می‌توانیم قابلیت تولید یک فیلم آموزشی مطلوب را داشته باشیم.
