جامعه‌شناسی نسلیِ تلفن همراه

امروزه تلفن همراه به یک کالای مصرفیِ همه‌جایی و همه‌زمانی بدل شده است. استفاده از تلفن همراه، یک پدیده کاملاً اجتماعی و فرهنگی است. به همین دلیل تلفن همراه یک اُبژه مهم برای جامعه‌شناسی هم در سطح خرد و هم در سطح کلان تحلیل است. برای بسیاری از کاربران، ارزش نشانه‌ای و نمادی تلفن همراه بسیار برتر از ارزش کاربری آن است. تلفن همراه برای برخی کاربران یک شی جادویی است که این موضوع به پیام اصلی آگهی‌های تبلیغاتی نیز تبدیل شده است. موبایل فی‌نفسه یک نماد است: یک اُبژه مطلوبِ مبهم و نشانه‌ای از زمان‌ها (McGuigan, 2005). در حال حاضر استفاده از تلفن همراه به‌قدری شایع است که افراد در تمامی مکان‌ها و زمان‌ها آن را رها نمی‌سازند: موقع صحبت‌کردن رودررو با دیگران، هنگام رانندگی، حضور در کلاس درس، زمان صرف ناهار یا شام، موقع انجام فعالیت‌های ورزشی و... این استفاده به حدی است که افراد بنا به ضرورت‌ها، حتی در جاهائی هم که استفاده از تلفن همراه ممنوع است (برای مثال، موقع سخنرانی و یا تماشای فیلم در سینما)، آن را صامت اما روشن نگه می‌دارند.

در حال حاضر تعداد مشترکان تلفن همراه چنان فزونی یافته که شمار آن در برخی کشورها مانند انگلستان و آمریکا، از شمار جمعیت آن‌ها فراتر رفته است. از نظر تعداد کارخانجات تولیدکننده نیز، در حال حاضر متجاوز از 20 کارخانه در سراسر دنیا تلفن‌های همراه تولید می‌کنند. نتایج مطالعات (Comer and Wikle, 2008) نشان داده که سرعت پذیرش تلفن همراه در بین هر دو گروه کشور‌های توسعه‌یافته و در حال توسعه به‌قدری است که یکی از سریع‌ترین نرخ‌ها را در بین تکنولوژی‌های موجود دارد. امروزه تلفن همراه از یک ابزار تکنولوژیکی، به یک ابزار اجتماعی تغییر ماهیت داده است و کارکرد‌های اجتماعی آن بر کارکرد‌های تجاری‌اش غلبه یافته است.  (Campbell, 2005).

تلفن همراه، تأثیرات مثبت و منفی متعددی بر حوزه‌های مختلف اعم از اجتماعی و فرهنگی، روانی، اقتصادی، پزشکی، بهداشتی و زیبایی دارد که محتاج توجه اندیشمندان در رشته‌های مختلف علمی است. آن‌چه در این نوشتار مورد نظر است، نگاهی جامعه‌شناختی به تلفن همراه و کارکردهای اجتماعی آن برای گروه‌های مختلف نسلی است. از دیدگاه جامعه‌شناختی، تلفن همراه تأثیرات مثبت (مانند افزایش امنیت فردی و در نتیجه افزایش شادکامی، بهبود کیفیت زندگی، اجتماعی‌شدن، تحرک اجتماعی، کاهش فشار زمانی[1]، تعادل بین زندگی خانوادگی و کاری، افزایش بهره‌وری کاری و بهبود کیفیت اوقات فراغت) و تأثیرات منفی (مانند افزایش بار کاری، افزایش تهدید حیات خصوصی افراد به‌خاطر دوربین موجود در موبایل، افزایش احتمال تصادفات ضمن رانندگی و تغییر احساس تعلق از خانواده و کار به موبایل) برای گروه‌های اجتماعی مختلف دارد (AMTA, 2007: 25؛ Pofi, 2008: 13) که اهتمام مقاله حاضر، شفافیت جامعه‌شناختی بر ماهیت و کارکردهای آن برای این گروه‌هاست. نوشتار حاضر، موقعیت تلفن‌همراه در رابطه با جامعه‌شناسی تغییر را در سطح کلان و اجتماعی‌شدن روزمره را در سطح خرد پیگیری می‌کند.

سالمندان، اولین گروهی هستند که کارکردهای استفاده از تلفن همراه در بین آنان مورد بحث قرار می‌گیرد. البته سالمندان به دلیل حضور طولانی‌مدت خود در منزل، به میزان کم‌تری از تلفن همراه استفاده می‌کنند. بنابراین، بحث از کارکردهای تلفن همراه در این گروه، مربوط به زمانی است که آن‌ها بنا به دلایلی مانند پیاده‌روی، ورزش و... به خارج از منزل می‌روند. مطالعات نشان داده است مهم‌ترین دلایل استفاده سالمندان از تلفن همراه، احساس امنیت، پیداکردن دوست و... می‌باشد.

گروه دیگر از کاربران تلفن همراه، بزرگسالان هستند. مهم‌ترین کارکرد تلفن همراه برای این گروه، مفهومی است که نگارنده با اقتباس از اندیشه هانس گسر[2] (2004)، 'والدینی از راه دور[3]' می‌نامد. بزرگسالان از طریق تلفن همراه می‌توانند هماره با اعضای خانواده در ارتباط باشند. بزرگسالان از طریق تلفن همراه، نقش نظارتی و کنترلی خود بر فرزندان را حفظ کرده و در زندگی آنان نفوذ می‌کنند. والدین از طریق تلفن همراه، سعی دارند از لحاظ اجتماعی بر فرزندان خود تأثیر بگذارند و میزان مشخصی از زندگی آنان در فضای عمومی را کنترل کنند. والدین از طریق صحبت‌کردن مدام با فرزندان خود و یا ارسال و دریافت پیامک، تشخیص می‌دهند که فرزندان آن‌ها کجا حضور دارند. حتی گاهی از این طریق دائماً با آن‌ها در تماس هستند. البته مطالعاتی هم دریافته‌اند که تلفن همراه نه تنها باعث افزایش نظارت و کنترل والدین بر فرزندان می‌شود، بلکه عکس آن نیز حاکم است. یعنی استفاده از تلفن همراه توسط نوجوانان (و همچنین جوانان) باعث تضعیف اقتدار والدین هم می‌شود. تلفن همراه، روابط قدرت بین والدین - فرزند را تغییر داده است. چراکه فرزندان می‌توانند بدون اطلاع والدین، با همالان/دوستان خود تماس برقرار کنند. گاهی اوقات والدین به‌خاطر عدم ارتباط با دوستانِ فرزندان خود، آن‌ها را نمی‌شناسند. بنابراین، کنترل والدین بر فرزندان زیر سئوال می‌رود (Campbell, 2005). موضوع دیگر ان است که در بین بزرگسالان هم، رفتار زنانه و مردانه در استفاده از موبایل تفاوت زیادی با هم دارد. مردان بیش‌تر گرایش دارند که از طریق تلفن همراه، خودشان را 'خاموش' و غیرقابل دسترس نشان دهند (تلفن‌زدن مرحله‌ای[4]). در عین حال، بین خودِ مردان هم، رقابت شدیدی به‌خصوص برای نمایش مدل‌ جدیدتر تلفن همراه وجود دارد. این در حالی است که زنان بیشتر گرایش به عینیت دارند و معمولاً نیز آن را در کُنج کیف دستی خود قرار می‌دهند، مگر این‌که یک زن مجرد در مکان‌های عمومی باشد که مایل است با نشان‌دادن موبایل خود، از آن به‌عنوان یک ابزار حمایتی استفاده کند (McGuigan, 2005).

همچنین برخی مطالعات نشان داده است که تلفن همراه برای خانواده‌های تک‌والد نیز، واجد کارکرد است. در این قبیل خانواده‌ها، هر یک از والدین می‌توانند بدون دخالت هم‌دیگر، با فرزندان ارتباط داشته و از این طریق، صمیمیت بین آن‌ها بیش‌تر شود (Ling and Helmersen, 2000).

اما برای قشر جوانان (با بالاترین نرخ پذیرش و استفاده از تلفن همراه) که معمولاً بیش‌تر وقت خود را در خارج از منزل سپری می‌کنند، تلفن همراه کارکردهای متفاوتی دارد. نفش تلفن همراه در هویت‌بخشی اجتماعی، از مهم‌ترین کارکردهای آن برای جوانان است. امروزه دیگر، هویت اجتماعی افراد ارتباطی با فضای فیزیکی نداشته و پارادایم مکان، جای خود را به پارادایم مبتنی بر فضا و زمان و به‌عبارتی شبکه اجتماعی داده است. این پارادایم 'فضای دومی[5]' را ایجاد می‌کند که جوانان در عین حال که در آن قرار گرفته‌اند، از طریق تلفن همراه، هویت اجتماعی خود را ایجاد کرده و به نمایش می‌گذارند (Truch and Hulme, 2004). به‌عبارتی، تلفن همراه ابزاری برای فاصله‌اندازی زمان - مکان است که طی آن افراد می‌توانند در هر زمان، مکان‌های متعدد و در هر مکان، زمان‌های متعددی را تجربه کنند.

نتایج مطالعات متعدد (Dresler-Hawke and Mansvelt, 2008) نشان داده است که تلفن همراه در زندگی روزمره جوانان، جایگاه مهمی را اشغال کرده است، البته نه به‌عنوان ابزاری برای تمایزپذیری اجتماعی، بلکه به‌عنوان جزئی ضروری از ارتباطات اجتماعی که جوانان از طریق آن می‌توانند شبکه‌های اجتماعی کلیدی خود را سازماندهی و حفظ کنند و از این طریق ارتباطات موثرتری برقرار نمایند. بنابراین، استفاده از تلفن همراه در بین جوانان، دلایل کارکردی دارد. تلفن همراه در نزد جوانان، ابزاری است برای برقراری ارتباطات موثر بین شبکه‌های اجتماعی. جوانان از طریق تلفن همراه می‌توانند تعاملات اجتماعی خُرد خود را هماهنگ کنند.

استفاده از تلفن همراه، نمادی از دانش جوانان نسبت به مُد روز و در نتیجه نماد طبقه و قدرت در گروه همالان است. تعداد اسامی در تلفن، تعداد پیامک‌ها و حتی تعداد تماس‌های دریافتی افراد، به‌طور مشخص یک ابزار نمادی قدرت‌مند در داخل گروه همالان است. این عناصر به‌عنوان تأییدی بر موفقیت جوانان در فرایند تثبیت هویت اجتماعی مطرح می‌شود. تلفن همراه، یک ابزار تزئینی است که ورای جنبه‌های کارکردی‌اش، صلاحیت جوانان (و همچنین نوجوانان) در خرید آن را به معرض نمایش می‌گذارد. برخورداری جوانان از تلفن همراه باعث شده که دیگر، اجتماع، خانه و حتی خانواده واحد اصلی ارتباطات نباشد، بلکه این خودِ فرد است که با داشتن تلفن همراه، نمادهای قدرت را دست‌کاری کرده و هویت فردی خود را توسعه می‌دهد. بنابراین، دیگر والدین نمی‌توانند ادعای کنترل انحصاری بر فرزندان داشته باشند (Ling and Yttri, 2005).

همچنین برخی مطالعات نشان داده‌اند که امروزه با توجه به همه‌جایی‌شدن تلفن همراه در گروه‌های مختلف، استفاده از تلفن همراه در بین جوانان، نمادِ پایگاه و تشخص‌پذیری اجتماعی نیست (Osksman and Rautianen, 2002؛ به نقل از Mörtberg, 2003)، بلکه این تمایزپذیری اجتماعی از طریق شخصی‌سازی تلفن همراه (مانند صدای زنگ، جلد و کیف تلفن، عکس‌های زمینه و...) اتفاق می‌افتد (May and Hearn, 2005). مالکیت جوانان بر تلفن همراه نشان‌دهنده آن است که آن‌ها دارند بخشی از گروه همالان می‌شوند (Srivastava, 2005). یعنی آن‌ها با اجتماع در ارتباط‌اند، قابل دسترس‌اند و مورد تقاضا هستند. تلفن همراه، خلاقیت و انعطاف‌پذیری بالایی به تعاملات اجتماعی جوانان می‌بخشد (Geser, 2004). تلفن همراه کمک می‌کند تا جوانان آزادانه و بدون مداخله بزرگ‌ترها، حتی بسیار بیش‌تر از تلفن ثابت، با همالان خود در ارتباط باشند. در سطح خانواده نیز، مالکیت جوانان بر تلفن همراه، نمادی از استقلال آنان از خانواده است. تلفن همراه در بین جوانان، کارکرد 'عاطفی' هم دارد. تلفن همراه به آن‌ها کمک می‌کند تا بدون ترس از حیا، عواطف و احساسات خود را به گروه همالان ابراز کنند (Campbell, 2005)، بدون این‌که هیچ تماس فیزیکی با هم داشته باشند.

گروه دیگری که از تلفن همراه استفاده می‌کنند، نوجوانان هستند. برخی مطالعات (Henderson and et al., 2002) نشان داده که مالکیت تلفن همراه در بین این گروه از اجتماع، ابزاری است برای تولید و حفظ سرمایه اجتماعی و فرهنگی. در نوجوانان، تلفن همراه ضمن اعطای احساس 'منیت و خودبودگی' و 'صلاحیت'، ابزاری برای گذار آنان به دوره جوانی است (Dresler-Hawke and Mansvelt, 2008). تلفن همراه این امکان را برای نوجوانان فراهم می‌کند که بلوغ خود را به نمایش بگذارند (Steggles and Jarvis, 2003؛ به نقل از Hawke and Mansvelt, 2008)، از خانواده و سایر منابع اقتدار سرپیچی کنند (Fortunati, 2002؛ به نقل از Hawke and Mansvelt, 2008)، از نظارت والدین دور بمانند (Thompson and Cupples, 2008؛ به نقل از Hawke and Mansvelt, 2008) و مرزهای فضایی و والدینی را به بحث گذاشته و به هم انتقال دهند (Liccoppe, 2004, Williams and Williams, 2005؛ به نقل از Hawke and Mansvelt, 2008).

کودکان، کوچک‌ترین عضو از خانواده کاربران تلفن همراه را تشکیل می‌دهند. در رابطه با سن واقعی آغازین برای استفاده از تلفن همراه، با مناقشه مواجهیم. اما اکثر مطالعات بر این نکته اتفاق نظر دارند که استفاده از تلفن همراه زمانی نیاز یک فرد را برطرف می‌کند که در حال گذار از مقطع ابتدایی به مقطع متوسطه باشد، یعنی بین سنین 12 تا 13 سال (Ling and Helmersen, 2000). دلیل انتخاب این مقطع زمانی آن است که در این سن، کودک وارد دوره نوجوانی و شبکه اجتماعی وسیع‌تر می‌شود و از طریق تلفن همراه می‌تواند هماهنگی‌های گروهی زیادی با دوستان خود برقرار کند و پیوندهای اجتماعی گسترده‌تری را خارج از فعالیت‌های خانواده ایجاد کند (Skelton, 1989). با وجود این، از نظر کارکردهای تلفن همراه برای کودکان، تلفن همراه، امکان ارتباطات جدیدی را برای کودکان فراهم می‌کند، به‌ویژه کودکانی که استفاده بسیار کمی از خدمات تلفن ثابت می‌کنند (Henderson and et al., 2002) و یا حتی به آن دسترسی ندارند. دلیل دیگر استفاده از تلفن همراه در بین کودکان، تأمین آرامش خاطر برای والدین نسبت به سلامتی و امنیت کودکان است. در غیر این‌صورت، استفاده از آن توسط برخی کودکان به‌ویژه در سنین پائین‌تر از 12 سال، ریشه در نماد‌های پایگاهی و طبقاتی دارد (Campbell, 2005).

نکته پایانی این‌که، برخی معتقدند تلفن همراه، بیش‌تر موجب تقویت روابط موجود می‌شود، تا این‌که آغازگر یک رابطه جدید باشد. به‌عبارتی، تلفن همراه، گرچه فضای دوگانه خصوصی و عمومی را از هم تفکیک می‌کند، ولی اغلب فضای خصوصی آن، کاملاً عمومی است (Geser, 2001). استفاده از تلفن همراه، اگرچه می‌تواند اَشکال موجود ارتباطات را تسهیل کند و گسترش دهد، اما برتری عمده آن در ارزانی‌داشتن شیوه‌های جدید به کاربران است که بتوانند شبکه‌های اجتماعی خود را تبدیل به سرمایه کرده و حیات خود را در بین فضا و زمان متحرک سازند (Wajcman, 2008; Williams and Williams, 2005).

گستره و حجمِ بینش جامعه‌شناختی نسبت به تلفن همراه، چنان وسیع و فراتر از ظرف این مقاله است که موجب شد تا نگارنده در حد اجمال تنها به بخشی از آن بپردازد. به‌یقین، بررسی کامل استفاده از تلفن همراه با دیدگاه جامعه‌شناختی، نیازمند مجال دیگری است که امید است در آینده فراهم شود.

منابع:

- AMTA (2007). The Impact of the Mobile Phone on Work/Life Balance. Australian Mobile Telecommunications Association, Australian Research Council, Linkage Project, Preliminary Report, June.

- Campbell, Marilyn (2005). The impact of the mobile phone on young people's social life.Paper presented to the Social Change in the 21st Century Conference, Centre for Social Change Research, Queensland University of Technology, 28 October.

- Comer, J. C., Wikle, T. A. (2008). Worldwide diffusion of the cellular telephone, 1995-2005. The Professional Geographer 60 (2), 252-269.

- Dresler-Hawke, E. and Mansvelt, J. (2008). Mobile Phones: enhancing social communication in young adult's lives?, Massey University.

- Geser, H. (2004). Towards a sociological theory of the mobile phone. Retrieved July 12, 2005, from http://socio.ch/mobile/t_geser1.pdf.

- Ling, R., & Helmersen, P. (2000). It must be necessary, it has to cover a need: The adoption of mobile telephony among pre-adolescents and adolescents. Paper presented at the Social Consequences of Mobile Telephony, Oslo, Norway.

- May, H., Hearn, G. (2005). The mobile phone as media. Journal of Cultural Studies 8 (2), 195-211.

- McGuigan, Jim (2005). TOWARDS A SOCIOLOGY OF THE MOBILE PHONE. Journal of Human Technology, Volume 1 (1), April 2005, 45-57.

- Mörtberg, C., 2003. Heterogeneous images of (mobile) technologies and services: a feminist contribution. NORA - Nordic Journal of Feminist and Gender Research 11 (3), 158-169.

- Pofi, J. (2008). MOBILE TECHNOLOGY: THE STRATEGIC IMPACT OF MOBILE COMMUNICATIONS WITHIN AN ORGANZATION. A Graduate Research Report Submitted for IMAT670 in Partial Fulfillment of the Requirements of the Degree of Master of Science in Information Technology, University of Maryland University College - Europe, December.

- Skelton, F. (1989). Teenagers and the telephone. Australian Journal of Communications, 15, 21-24.

- Srivastava, L. (2005). Mobile phones and the evolution of social behaviour. Behaviour and Information Technology, 24, 111-129.

- Truch, Anna and Hulme, Michael (2004). Exploring the implications for social identity of the new sociology of the mobile phone. Paper submission for:The Global and the Local in Mobile Communication:Places, Images, People, and Connections.BudapestJune 10-11.

- Wajcman, J. (2008). Life in the fast lane? Towards a sociology of technology and time. The British Journal of Sociology 59 (1), 59-77.

[1]. Time pressure

[2]. Hans Geser

[3]. Remote parenting

[4]. Stage phoning

[5]. Second space