درس‌های انتخابات برای دانشجویان ارتباطات

مقدمه: زینب کوهیار- حضور شهروندان، کنشگران سیاسی و رسانه ها در صحنه مشارکت سیاسی پررنگ تر از سایر عرصه‌هاست. اوج فعالیت این سه ضلع مثلت مشارکت سیاسی را باید در کارزار انتخابات جست وجو کرد. کارزاری که برای دانش آموختگان هر رشته ای، درس هایی دارد. با دکتر حسینعلی افخمی، استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی به گفت‌وگو نشستیم تا ظرفیت های پژوهشی انتخابات برای دانشجویان ارتباطات را بررسی کنیم. 

* دانشجویان ارتباطات این روزها  این جمله را زیاد از شما می‌شنوند: از هر انتخابات می‌شود ده ها پروژه پژوهشی استخراج کرد.

البته این خاص ارتباطاتی ها نیست. ببینید، حوزه مطالعات مربوط به انتخابات حوزه گسترده ای است. رشته هایی مثل جامعه شناسی، روان شناسی، اقتصاد، علوم سیاسی و حقوق  پنج رشته مهم در علوم اجتماعی هستند که در زمینه پژوهش‌های انتخاباتی دستشان باز است. کاری که حقوقی ها می‌کنند این است که مقررات انتخابات را بررسی کنند تا ببینند این قوانین و مقررات چقدر کارگشاست؟ اگر تغییرش بدهیم چه تغییری در رفتار رای دهنده ایجاد می‌شود. روان شناس ها بار روانی انتخابات را مطالعه می‌کنند. افراد وقتی رای می‌دهند و نامزدشان برنده نمی شود، به نوعی دچار ناکامی می‌شوند، و پشت ناکامی پرخاشگری است و این پرخاشگری می‌تواند به شکل افسردگی هم بروز کند. جامعه شناس ها   در کارزار انتخابات رابطه قدرت و ساختار قدرت را بررسی می‌کنند، و اینکه چه لایه هایی از قدرت جابه جا شده و چه تغییراتی در قشربندی اجتماعی تحت تاثیر انتخابات ایجاد شده است. همه این رشته ها زمینه کار در انتخابات دارند. کسی که اقتصاد خوانده هم همینطور. او نگاه می‌کند که چه شعارها و برنامه هایی گفته شده و می‌تواند آنها را با هم مقایسه کند. برای مثال در تمام انتخابات های دنیا بحث منبع درآمد مطرح بوده و اینکه نامزدها باید موضع روشن خودشان را نسبت به دو سیاست اقتصادی که یکی مالیات گرفتن و دیگری سیاست های گمرکی مربوط به واردات و صادرات است روشن کنند. یکی از موضوعات اقتصادی که در کارزار انتخابات در کشورهای دیگر به آن پرداخته نمی شود بحث تورم است چون آن مساله تابع قوانین اقتصادی است و دست رییس جمهور نیست. کسی که اقتصاد خوانده روی این وعده ها و حرف های اقتصادی می‌تواند تمرکز کند. حوزه علوم سیاسی هم در زمینه جامعه شناسی سیاسی می‌تواند به مفهوم عام سازوکارهای قدرت و ترکیب آراء و احزاب را مطالعه کند و اینکه افزایش جمعیت ها و صنوف کشور روی رفتارهای انتخاباتی چه تاثیری دارد.

* به نظر می‌رسد که پژوهش های ارتباطاتی با محور انتخابات با تمام این رشته ها مرز مشترک دارد.

بله. در حوزه ارتباطات ما می‌توانیم تمام این رویکردها را داشته باشیم و با هرکدام از این رشته ها با محوریت انتخابات پژوهش کنیم. در ارتباطات روش هایی داریم مثل تحلیل محتوا که می‌توانیم تک تک این موضوعات را با استفاده از این روش در رسانه ها دنبال کنیم. می‌توانیم تمام این پرسش ها را در یک پیمایش مورد بررسی قرار داده و فرایند ارتباطات در انتخابات را بسنجیم. سئوال های زیادی هست که پژوهش های ارتباطی در حوزه انتخاب می‌تواند به آن جواب بدهد. پژوهشگر ارتباطات باید بگوید که نقش آن نیرویی که در کارزار انتخابات بودجه ها را تعیین و تامین می‌کند چیست و چه تاثیری بر رفتار نامزدها و رای دهندگان دارد. در فرایند ارتباطات انتخابات یک پیام ده ثانیه ای تلویزیونی یا تیزر می‌تواند سرنوشت انتخابات را تغییر بدهد تا یک بنگاه مالی که میلیاردها پول پشت یک نامزد خوابانده است. این موضوع اهمیت رسانه را در  این فرایند نشان می‌دهد. در واقع رسانه های زیادی اعم از تلویزیون، رادیو، روزنامه ها، ماهواره ها و رسانه های تحت وب در جریان انتخابات فعالند و هرکدام از این ها ژانر های مختلفی را مد نظر دارند مثل مصاحبه، یادداشت و گزارش و یک پژوهشگر ارتباطات باید این ها را زیر نظر بگیرد. آن ده ها پایان نامه ای که معمولا اشاره می‌کنم از همین رسانه ها، ژانرهای مورد استفاده توسط آن ها و پیام هایشان استخراج می‌شود.

* دقیقا از چه زمانی باید فرایند ارتباطات انتخابات را دنبال کنیم؟

پژوهشگر ارتباطی کسی  است که هم قبل از انتخابات به او نیاز هست، هم طی مبارزات انتخاباتی و هم پس از انتخابات. نتایج تحقیقات و پژوهش های اوست که می‌تواند به نامزدها امکان برنامه ریزی بدهد تا تاکتیک جدیدی را بشناسند، به کار بگیرند و موفق شوند، یا تاکتیکی را کنار بگذارند تا شکست نخورند. همانطور که هیچ چیز را نمی شود از رسانه پنهان کرد و رسانه همه چیز را رصد می‌کند، پژوهشگر ارتباطی هم باید رسانه ها و هرآنچه اتفاق می‌افتد را رصد کند و تاکتیک های ارتباطاتی و رسانه ای در انتخابات را بشناسد. برای مثال یکی از مسائل مهمی که یک پژوهشگر ارتباطاتی باید نامزد انتخابات را ازآن مطلع کند این است که رسانه مهم است اما همیشه اینکه مالک رسانه ها باشیم و تعداد این رسانه ها زیاد باشد، تعیین کننده نیست. رفتار رای دهنده در بسیار از مواقع تابع تیراژ روزنامه ها و میزان ساعات تماشای تلویزیون یا گوش کردن به رادیو نیست. باید گروه های راهبردی و مرجع را شناخت که می‌تواند در رسانه باشد یا نباشد. فهم این مسائل و علمی کردن آن کار پژوهشگر ارتباطات است. اجازه بدهید درباره یک مثال ملموس تر صحبت کنم. در کلاس های روزنامه نگاری همیشه از عینیت در حرفه روزنامه نگاری حرف می‌زنند. در کارزار انتخابات یکی از موضوعات مهم این است که ببینیم کدام روزنامه از این اصل رسانه ای یعنی عینیت تخطی می‌کند. اگر روزنامه ارگان حزبی باشد می‌تواند اخبار را همانطور که دوست دارد دروازه بانی کندو اخبار برخی را برجسته تر نماید. وجود این روزنامه های حزبی ممکن است کنش گران عرصه سیاسی را به این شک بیندازد که اگر برای مثال 60 روزنامه داریم، 60 صدای متفاوت در کشور هست، اما در واقع اینطور نیست. یک پژوهشگر ارتباطات اگر عرصه رسانه را خوب رصد کرده باشد می‌داند که در سیاست این صداهای متفاوت باهم ترکیب شده و یک صدا می‌شوند. چون برنده کسی است که 50 درصد آراء را به اضافه یک رای داشته باشد و آن 49 درصد مقابل، یا باید 49 صدای متفاوت باشد یا باید تبدیل به یک کل واحد شوند تا امکان غلبه بر برنده این دوره برای دوره های بعد فراهم شود. می‌بینید که برخی اتفاقات مربوط به رسانه خارج از  فضای آن است. تاکتیک های سیاسی وجود دارد که بر رسانه در انتخابات تاثیر می‌گذارد و شناساندن آن به نامزد ها کار پژوهشگر ارتباطات است.

* وضعیت پژوهش های ارتباطی انتخابات را در ایران چطور می‌بینید؟

در 15 سال گذشته دو پایان نامه در دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی داشتیم که درباره انتخابات کار کرده اند، یکی شان از تحلیل محتوا استفاده کرده است اما نظریه ای که مبنای کار قرار داده اشتباه بود. اگر قرار به کار پژوهشی قوی و ارتباطاتی در حوزه انتخابات هست، پژوهشگران بخصوص کسانی که قصد مشاوره تبلیغاتی دادن به کاندیداها را دارند، باید بلافاصله بعد از اعلام نتایج این دوره از ریاست جمهوری، رسانه ها را رصد کنند تا برای چهارسال آینده آماده شوند. این یک پروژه طولانی مدت است و منحصر به یک هفته و دو هفته انتخابات نیست. متاسفانه در ایران چنین نگاهی به ارتباطات انتخابات وجود ندارد و هیچ پروژه بلند مدت پژوهشی انجام نشده است تا به ما قدرت پیش بینی انتخابات را بدهد. اینکه نتوانیم انتخابات را پیش بینی کنیم یک پیشرفت نیست، یک عقب ماندگی است. امروز در ایران نهادهایی هم هستند که برای انجام پروژه های ارتباطی درباره انتخابات هزینه می‌کنند اما علاوه بر محدودیت های خاص این نوع پژوهش ها، فشار این نهاد ها به پژوهشگر برای استخراج نتیجه دلخواه نهاد معضل مهمی است. مسئله دیگر این است که نگاه ها متمرکز به انتخابات ریاست جمهوری است و پژوهشگران از انتخابات پارلمانی غافل شده اند.

* منشا این نقاط ضعف کجاست؟محدودیت های پژوهش ارتباطی درباره انتخابات در دانشگاه ها و مراکز علمی ما چیست؟

در گذشته این مباحث جز مباحث ممنوعه بوده است هرچند من به یاد ندارم که تا الان کسی به من به عنوان یک محقق عرصه ارتباطات سیاسی درباره تحقیق در زمینه انتخابات حرفی زده باشد یا مانع من شده باشد. درواقع خودم سراغ مباحثی که داده های اولیه اش فراهم نبوده نرفتم. نکته بعدی این است که نقش رسانه ها در انتخابات معاصر ما بیش از گذشته پررنگ شده و پیش از این جدی گرفته نشده بود. امروز رسانه ها بر سیاست داخلی کشورها تاثیر می‌گذارند و باید جدی گرفته شوند. نکته مهم تر اینکه داده های خام مربوط به انتخابات برای انجام پژوهش های ارتباطاتی و اجتماعی که منجر به پیش بینی انتخابات و حفظ ثبات و آرامش جامعه شود، در دسترس محققان نیست. آمار جمعیت واجدین شرایط رای دادن، رای های شهرها به تفکیک که البته مدتی بعد اعلام می‌شود و الان که چندین روز از انتخابات گذشته هنوز  در روزنامه ها درج نشده و آمارهای دیگری که لازمه کار علمی است در دسترس محققان نیست. ما از نظر آگاهی از آمار انتخابات مشکلات بسیاری داریم. درحالی که فیلم  و صوت روسای جمهور آمریکا همه در پایگاه های اینترنتی در اختیار نه تنها محققان دنیا بلکه در دسترس مردم عادی هم هست. یکی از راه های پیش بینی، بررسی روند گذشته برای برنامه ریزی  آینده است. یعنی ما باید اطلاعات گذشته را داشته باشیم  که بتوانیم آینده را پیش بینی کنیم اما این اطلاعات در اختیار ما نیست.