عصر حاضر را عصر انقلاب اطلاعاتی، انقلاب رایانه ای و فنآوری های پیشرفته اطلاعاتی می نامند و جامعه شناسانی چون گیدنز، رابرتسون و هلد از این مضامین در ذیل جهانی شدن سخن به میان آورده اند و نظر بر این داشته اند که انقلاب الکترونیک و رایانه‌ای در جهان تفاوت های کمی و کیفی بسیاری نسبت به دو دهه ی پیش با خود به همراه اورده است...
مقدمه
عصر حاضر را عصر انقلاب اطلاعاتی، انقلاب رایانه ای و فنآوری های پیشرفته اطلاعاتی می نامند و جامعه شناسانی چون گیدنز، رابرتسون و هلد از این مضامین در ذیل جهانی شدن سخن به میان آورده اند و نظر بر این داشته اند که انقلاب الکترونیک و رایانه‌ای در جهان تفاوت های کمی و کیفی بسیاری نسبت به دو دهه ی پیش با خود به همراه اورده است[1]. اینترنت پیش قراول این انقلاب دیجیتال است و تاثیر آن بر تمامی حوزه های علمی، تجاری، تعلیم و تربیت، فرهنگ و سیاست روشن است[2]. به نظر می‌رسد هیچ وجهی از زندگی انسانی نیست که تحت تاثیر این ابزار قرار نگرفته باشد. آمار های اتحادیه بین‌المللی مخابرات نشان می‌دهد که تعداد کاربران اینترنت در پایان سال 2015، 3.2 میلیارد نفر بوده است که تقریبا برابر با نصف جمعیت جهان است. این آمار گواهی می‌دهد که در پایان سال 2015 حدود 80 درصد از خانوارها در کشورهای توسعه یافته و 34 درصد در کشورهای در حال توسعه به گونه ای به اینترنت دسترسی داشته اند (IWS) . در ایران بر اساس آمار مرکز «متما» که مربوط به پایان سال ۹۳ است حدود 74 درصد از مردم (حدود 56 میلیون نفر) از طریق اینترنت ADSL، اینترنت دایل آپ، وایمکس، اینترنت موبایل و اینترنت فیبر به شبکه اینترنت متصل بوده اند. در حال حاضر بیشترین تعداد مشترکان اینترنت در ایران مربوط به اینترنت پرسرعت موبایل است که تا پایان آذرماه سال ۹۴ بالغ بر ۱۵ میلیون و ۹۱۳ هزار و ۳۵۲ نفر می‌شده اند.
این وسیله ارتباطی علی رغم ویژگی‌های منحصر به فرد همچون سهولت استفاده، دسترسی آسان، گمنامی کاربران، هزینه های پایین، دارای کژکارکردهایی است که باید مورد مداقه و بررسی قرار گیرد. یکی از کژکردهای حایز اهمیت در کاربران اینترنت، استفاده اعتیاد آمیز به اینترنت است. اعتیاد به اینترنت موضوعی است که در دیدگاه‌های جامعه شناسی تابعی از عوامل ساختاری، اجتماعی و فرهنگی باز شناخته می‌شود. در این راستا پژوهش حاضر بنابر آنچه که در بالا آمد، لزوم پژوهش و تببینی جامعه‌شناختی را در خصوص عوامل موثر بر اعتیاد اینترنتی ضروری می‌داند و هدف مقاله حاضر نیز انجام تحقیقی علمی از این دیدگاه می‌باشد.
***
بیان مساله
کامپیوتر و نفوذ گسترده تکنولوژی اینترنت در دنیای امروز باعث شده که هر کسی به نحوی با این تکنولوژی درگیر شده و با آن سروکار داشته باشد. این تقاضای فزاینده به تکنولوژی اینترنت برای بسیاری از افراد با مشکلات عمده بهداشت روانی و ارتباطات اجتماعی ناسالم، همراه بوده است[3]. بطوریکه امروزه از اختلال اعتیاد به اینترنت صحبت به میان می‌آید. اعتیاد به اینترنت یک پدیده بین رشته‌ای است که علوم مختلف پزشکی، رایانه ای، جامعه شناسی، حقوق، اخلاق و روان شناسی هر یک از ابعاد مختلفی می توانند این پدیده را مورد بررسی قرار دهند. با وجود تمام محاسنی که استفاده از اینترنت برای انسان امروزی به همراه دارد، این فن آوری نوین ارتباطی همچون یک شمشیر دو لبه می تواند مضرات و مشکلات فراوانی را به خصوص برای نسل جوان به همراه داشته باشد[4].
به عنوان نمونه استفاده بیش از حد از اینترنت، انسان ها را از جامعه و ارتباطات اجتماعی واقعی دور ساخته و با حذف تعاملات واقعی اجتماعی و تسلط بر زندگی افراد می‌تواند با احساس تنهایی و در نهایت افسردگی در ارتباط باشد. زیرا کاربران اغلب با انتصاب روابط برخطی که ساختگی و ضعیف است و جایگزینی و ترجیح آن بر تعاملات عینی زندگی، به روابط واقعی زندگی کمتر بها می‌دهند و همین موضوع، می‌تواند با بروز افسردگی در ارتباط باشد. با افزایش افسردگی و تنهایی، معتادان اینترنتی باز هم بیشتر و هربار برای مدت طولانی تری به اینترنت وصل می شوند. [5] با توجه به به همین عواقب و پیامدهای دیگری همچون تغییر دادن سبک زندگی به منظور صرف زمان بیشتر در اینترنت، کاهش عمومی فعالیت بدنی، بی توجهی به سلامت خود در نتیجه کار با اینترنت، اجتناب از فعالیت های مهم زندگی به منظور صرف وقت بیشتر در اینترنت، کاهش روابط اجتماعی، نادیده گرفتن خانواده و دوستان، مشکلات مالی و مشکلات تحصیلی [5]، پژوهش حاضر درصدد آن است که به واکاوی ارتباط کاربران با تکنولوژی اینترنت بپردازد، تا با کاربست معرفت شناسی بین رشته‌ای در نگاه به این پدیده، تحلیل های تبیینی برآمده از فرضیات پژوهش را عرضه کند.
پیشینه تحقیق
جعفری و فاتحی زاده (1391)، پژوهشی با عنوان «بررسی رابطه بین اعتیاد به اینترنت با افسردگی، اضطراب، فشار روانی و هراس اجتماعی در دانشجویان دانشگاه اصفهان» انجام داده اند که بر اساس نتایج پژوهش این محققان، تحلیل رگرسیون حاکی از آن است که بین اعتیاد به اینترنت و مجموعه این متغیرهای بالینی رابطه مثبت وجود دارد (r=0.62) و این متغیرهای بالینی می توانند 39 درصد اعتیاد به اینترنت را پیش بینی کنند[4]. بیدی و همکاران(1391)، در پژوهشی با عنوان «تحلیل ساختاری ارتباط بین اعتیاد به اینترنت با افسردگی، سازگاری اجتماعی و عزت نفس» نشان دادند که افسردگی، سازگاری اجتماعی و عزت نفس به طور معنی داری اعتیاد به اینترنت را پیش بینی می کنند[5]. خانجانی و اکبری(1390)، در پژوهشی با عنوان «رابطه ویژگی های شخصیتی نوجوانان و اعتیاد آنان به اینترنت» به این نتیجه دست یافتند که بین پنج عامل شخصیتى عامل روان نژندگرایی با اعتیاد به اینترنت رابطه مثبت و معنی دار و بین عامل باوجدان بودن، دلپذیر بودن و برون گرایی رابطه منفی با اعتیاد به اینترنت وجود دارد[8]. نتایج کار ین و همکاران (2007)، در پژوهشی با عنوان «مقایسه نشانه های روانپزشکی معتادان اینترنتی: مشکل توجه و اختلال بیش فعالی، افسردگی، هراس اجتماعی و خصومت»، نشان داد که میزان افسردگی، اضطراب، افکار خودکشی، پیش فعالی، هراس، ترس اجتماعی، پرخاشگری و خشونت و رفتارهای ضداجتماعی در دانشجویانی که به اعتیاد اینترنت مبتلا بودند از سایرین بیشتر است[7].
مبانی نظری
استفاده مفرط از اینترنت با عناوین متفاوتی از قبیل وابستگی رفتاری اینترنت[1]، استفاده بیش از اندازه از اینترنت[2]، سوء استفاده از اینترنت[3] و اختلال اعتیاد به اینترنت[4] معرفی می‌شود. کاربران در پی استفاده روزافزون از اینترنت و زندگی در فضای مجازی به مدت طولانی، نوعی وابستگی کاذب به آن پیدا می کنند که رهایی از آن امری دشوار و طاقت فرساست. در این پژوهش، تأثیرات اعتیاد به اینترنت در ارتباط با سه مبحث سلامت‌روان، کیفیت زندگی و بحران هویت مورد بررسی قرار گرفته است.
اعتیاد به اینترنت و سلامت روان
موضوع بهداشت روانی گرچه ظاهراً به مسایل درونی و غیر قابل رویت استناد می‌شود، امّا در جنبه های جسمانی و اجتماعی هم مورد ملاحظه قرار می گیرد [8]. اهمیت پرداختن به این موضوع ناشی از اینست که تأمین سلامت افراد جامعه یکی از مهم ترین مسائل اساس است و متاسفانه بعد روانی بهداشت در بسیاری از کشورها در حال توسعه بنا به دلایل مختلفی مورد توجه قرار نگرفته است [9]. برخورداری از تعادل روانی به عوامل متعددی بستگی دارد که مهمترین آنها احساس امنیت و خودارزشمندی، فقدان اضطراب و افسردگی، عملکرد اجتماعی بالا و سلامت جسمانی و روانی است [10]. مفهوم سلامت روانی، شامل احساس درونی خوب بودن و اطمینان از کارآمدی خود، اتکا به خود، ظرفیت رقابت، وابستگی بین نسلی و خود شکوفایی توانایی‌های بالقوه فکری و هیجان است و از نظر سازمان بهداشت جهانی سلامت روانی عبارت است از: قابلیت فرد در برقراری ارتباط موزون و هماهنگ با دیگران، توانایی در تغییر و اصلاح محیط اجتماعی خویش و حل مناسب و منطقی تعارض های هیجانی و تمایلات شخصی خود [11]. . مازلو بهداشت روانی را حاصل تأمین نیازها و شکوفا شدن استعداد ذاتی انسا نها می داند ، هدف اصلی سلامت روانی کمک به همۀ افراد در رسیدن به زندگی کامل تر، شادتر، هماهنگ تر، شناخت وسیع و پیشگیری از بروز اختلالات خلقی، عاطفی و رفتاری است. مقابله با بیماریهای روانی برای ایجاد جامعه سالم از وظایف اصلی دولت‌ها و افراد جامعه است و هر اجتماع که خواستار بهزیستی و شادکامی افراد خود است، باید مردم سازگار و هماهنگ پرورش دهد[12]. در یک نگاه کلی بهداشت یا سلامت روان عبارتست از «سازگاری فرد با خود و محیط و استفاده به هنجار و موفقیت آمیز از تمامی امکانات و توانایی ها و قابلیت های خویش در طول دوران زندگی». بنابراین هنجار بودن آن، بدون مقایسه با اجتماع افراد یا ملاک های مقایسه‌ای در باورهای دینی و اخلاقی، سنتی و مردمی، قانونی و رسمی ما تنها ملاک سلامت و سازگاری قرار می گیرد[8] . در ارتباط با مسئله پژوهش، تحقیقات بسیاری نشان می‌دهد که تاثیر دنیای مجازی بر روحیات و خلق و خوی افراد موثر است. لذا استفاده زیاد از اینترنت سبب تنبلی های جسمی، تقویت کم تحرکی و کاهش روابط با دیگران در دنیای واقعی و در نتیجه انزوای اجتماعی می‌شود. همچنین، افرادی که بیش از حد معمول از رایانه استفاده می کنند، بیشتر احتمال دارد که چاق شوند، تهاجمی باشند، احساس اضطراب کنند و در فراگیری فرآیندهای آموزشی کندتر عمل کنند و در نتیجه سلامت روانی آنها به خطر بیفتد[13]. چراکه استفاده بیش از حد از اینترنت، انسان ها را از جامعه و ارتباطات اجتماعی واقعی دور ساخته و با حذف تعاملات واقعی اجتماعی و تسلط بر زندگی افراد می‌تواند با احساس تنهایی و در نهایت افسردگی در ارتباط باشد. زیرا کاربران اغلب با انتصاب روابط برخطی که ساختگی و ضعیف است و جایگزینی و ترجیح آن بر تعاملات عینی زندگی، به روابط واقعی زندگی کمتر بها می‌دهند و همین موضوع، می‌تواند با بروز افسردگی در ارتباط باشد. با افزایش افسردگی و تنهایی، معتادان اینترنتی باز هم بیشتر و هربار برای مدت طولانی تری به اینترنت وصل می شوند[5]. درواقع می‌توان گفت اختلال اعتیاد اینترنتی نوعی اختلال روان شناختی - اجتماعی است که از مشخصه‌های آن، علایم کناره گیری، اختلالات عاطفی و از هم گسیختگی روابط اجتماعی است [13]. به عنوان نمونه نتایج پژوهش های نمازی[5] و همکاران (2005) نشان دادکه بین میزان استفاده از اینترنت و افسردگی کاربران رابطه معنادار وجود ندارد اما کاربرانی که بیشتر از اتاق های گفتگو (چت) استفاده می کنند، افسرده تر هستند[13]. یا تحقیقات کینگ استورم[6](2003) نشان دادکه افراد معتاد به اینترنت کمرو، خجالتی و افسرده هستند و همچنین دارای مشکلات خواب، تحصیلی، تنهایی، جسمی، اضطراب و افسردگی می‌باشند[14].
اعتیاد به اینترنت و بحران هویت
واژه هویت[7] در زبان لاتین دارد. این واژه در یک معنا به ویژگی یکتایی و فردیت؛ یعنی تفاوت‌‌های اساسی‌ای که یک شخص را از همه کسان دیگر به واسطه‌ی هویت «خودش» متمایز می‌کند، اشاره دارد و در معنای دیگر به ویژگی همسانی که در آن اشخاص می‌توانند به هم پیوسته باشند [15]. بنابر این هویت عبارت است از: « تعیین و شناخت علمی گروههای تشکیل دهنده جامعه در رابطه‌‌های پیچیده و متعدد و متنوع و تعامل و تبادل همه‌جانبه‌ی آنها با یکدیگر، با توجه به ارزشها و قواعد و قوانین حاکم بر رفتارهای اجتماعی» [16]. هویت مهم ترین عامل در زندگی هر انسانی است.هر اقدامی نیازمند داشتن تصوری از خود و غیر خود است و انسانی که فاقد این تصور باشد،یک مرده ی زنده است. هویت از منظر نظریه اجتماعی مدرن ابتدا به معنی «یکی شدن» و در روانشناسی به معنی «یکی شدن خود» مطرح شده است و در مردم شناسی، در «هویت نژادی» متجلی بوده است[17]. هویت از نظر جامعه‌شناسی صرفاً «یکی شدن خود» نیست، بلکه «یکی شدن با خود و دیگران» محسوب می‌شود که توضیح دهنده‌ی هویت فردی و اجتماعی است. اریکسون این دو مفهوم را با یکدیگر جمع کرده و معتقد است، هویت دارای دو جزء است: اول «یکی شدن خود» و دیگری «مشارکت با دیگران در بعضی از اجزای ذاتی». بر اساس نظریه‌ی هویت، یک سیستم کنترل است که مجموع‌های از هنجارها و ضد هنجارها را در فرد و جامعه به وجود می‌آورد[18]. هویت مجموعه معانی‌ای است که چگونه بودن را در خصوص نقش‌های اجتماعی به فرد القا می‌کند یا وضعیتی است که به فرد می‌گوید او کیست و مجموعه معانی‌ای را برای فرد تولید می‌کند که مرجع کیستی و چیستی او را تشکیل می‌دهد [19]. کولی و مید نیز به بررسی موضوع هویت پرداخته اند.کولی هویت را تحت عنوان(خود)بررسی می‌کند.او هویت یک فرد را خود اینه سانی می داند که در جریان تعاملات اجتماعی فرد ببا دیگران شکل می گیرد[20]. بر این اساس هویت تعریفی است که فرد به واسطه تعاملاتش با دیگران یا به عبارتی با نگاه کردن در ایینه دیگران از خود به دست می اورد[19]. هربرت مید، از دیگر نظریه پردازان در زمینه هویت است. مید عقیده دارد که هویت یا خویشتن هر فرد از طریق سازمان دهی نگرش های فردی دیگران و نگرش های سازمان یافته گروهی شکل می گیرد. مید هویت را به دو بخش من مفعولی و من فاعلی تقسیم می‌کند. من فاعلی، تشکیل دهنده فردیت هر فرد و من مفعولی مجموعه ایستار‌های سازمان یافته دیگران است که فرد انها را در خودش می شناسد[20]. بلومر شکل‌گیری هویت را تحت تاثیر آژانس های شش گانه نظیر: والدین، گروه همسالان، مدارس، رسانه ها، وسایل ارتباط جمعی، مجامع عمومی [21]، و در نهایت خانواده را موثرترین عامل می داند به دلیل انکه فرد بیشترین دوران زندگی خود را در خانواده تجربه می‌کند[22].
یکی از نظریه پردازانی که پیرامون هویت به طرح اندیشه فکری خود پرداخته و بنیان نظری وی نقطه اتکای این کار پژوهشی بوده است، برزونسکی (2000) است. برزونسکی سه نوع سبک هویتی را مشخص کرده که عبارتند از: 1- سبک هویت اطلاعاتی 2- سبک هویت هنجاری 3- سبک هویت سردرگم- اجنتابی، این سبک‌های هویت با در نظر گرفتن دو معیار تعهد، میزان پایبندی به اعتقادات، باورها، ارزش های مشخص و اکتشاف یا میزان جستجوی فعالانه (تلاش فرد برای انتخاب و دستیابی به ارزش ها و باورها و شغل وغیره) و وجود یا عدم وجود این معیارها معنای روانشناختی مشخص تری می یابد افرادی که دارای سبک هویتی اطلاعاتی هستند فعالانه و تا حدوی آزادانه به جستجوی فعالانه اهداف و ارش‌های خود پرداخته و پس از دستیابی به آن تعهد و پایبندی مستحکمی را نسبت به باور‌هایشان حفظ می کنند این سبک بهترین نوع هویت محسوب می‌شود به شرطی که نظارت والدین تبدیل به مداخله والدینی نشده باشد. ویژگی های این گروه عبارت است از: ارزیابی و بررسی گزینه های مختلف- سلامت روانشناختی بالا- مشخص و خود واقعی- پذیرش ضعفها. در سبک هویت هنجاری افراد از مراجع قدرت تبعیت کرده و مستقلانه در جستجوی تفکرات شخصی نیستند یعنی به اکتشاف نمی پردازند، اما به هنجار‌های والدینی خود کاملاً متعهد می باشند. ویژگی های این گروه عبارتند از: عدم بررسی و ارزیابی گزینه های مختلف- پذیرش هویت حاضر و آماده والدین بدون شناخت- انعطاف ناپذیری و رفتار متعصبانه- هراس از هر گونه اختلاف عقیده- تعصبات قومی و نژادی بالا- حساسیت بالا نسبت به انتقاد- سلطه پذیری- زود رنجی شدید- و ترس از طرد شدن. در گروه سوم یعنی ساخت هویت سردرگم- اجتنابی، افراد از پذیرش مسئولیت و تکلیف اجتناب کرده و تلاش خاصی برای جستجو و اکتشاف محیط خود نکرده و تعهدی به باورها و ارزش‌های والدینی یا شخصی ندارند. ویژگی های این گروه عبارتند از فقدان جهت گیری روشن در زندگی - عدم پایبندی به ارزشها و بارو‌های خاص- ناسازگاری بسیار بالا- پیوستن به فرقه ها وگروه‌های افراطی- مفهوم خود رشد نایافته- سپردن خود به دست تقدیر و سرنوشت- همرنگی سریع و بدون تفکر با اطرافیان- آمادگی بالا برای سوء مصرف مواد و الکل و احساس ناامیدی نسبت به آینده. برزونسکی مفهوم هویت را یک نظریه راجع به خویشتن می داند و اظهار می‌کند افراد نظریه پردازانی هستند که در فرایند استدلال نظری مربوط به خود درگیرند. بر اساس دیدگاه او افراد به شیوه های متفاوتی به نظریه پردازی راجع به خود می پردازند یعنی افراد در چگونگی مواجهه و پردازش اطلاعات و تصمیم ها و تعارضات مربوط به هویت با هم تفاوت دارند [23].
روش‌شناسی پژوهش
این مطالعه از نوع پیمایش اجتماعی بوده و اطلاعات تحقیق با استفاده از تکنیک پرسشنامه جمع‌آوری گردیده است. برای انتخاب نمونه ازبین 10568 دانش آموز دختر و پسر دبیرستان‌های دولتی در مقطع سوم متوسطه شهرکاشان در سال 1394 تعداد 400 نفر شامل «200 دانش آموز دختر و 200 دانش‌آموز پسر» طبق جدول مورگان و با اتکا به روش نمونه گیری خوشه ای انتخاب شده و پس از جمع آوری داده‌های تحقیق، با استفاده از نرم افزار آماری SPSS نسخه شماره22، داده ها مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفته است.
روایی و پایایی ابزار پژوهش
برای سنجش مفهوم سلامت روان از پرسشنامه (GHQ-28) بهره برده ایم. مقیاس های پرسشنامه سلامت روان عبارتند از: «علائم جسمانی»، «اضطراب واختلال خواب»، «اختلال در عملکرد اجتماعی»، «افسردگی شدید». تاکنون بیش از 70 مطالعه در مورد اعتبار پرسشنامه (GHQ) در نقاط مختلف دنیا انجام شده است. یعقوبی و همکاران (1374) و حسینی (1374) با نقطه برش 23، حساسیت 0/86 و ویژگی‌های 0/82 را گزارش نمودند[24]. در بررسی نوربالا و همکاران (1387) بهترین نمره برش با استفاده از روش نمرهگذاری لیکرت، برای افراد مورد مطالعه نمرهی 23 به دست آمد. حساسیت، ویژگی و میزان اشتباه طبقه‌بندی کلی با این نمره برش به ترتیب برابر با 70/5، 92/3 ، و 12/3 درصد بود[25]. ضریب پایایی بازآزمایی و آلفای کرونباخ[8] در مطالعه یعقوبی، نصر و شاه‌محمدی (1374) برابر با 88/0 به دست آمد[26]. در سنجش اعتیاد به اینترنت از پرسشنامه سنجش اعتیاد اینترنتی یانگ (IAT) استفاده کرده‌ایم که اولین بار با 8 سئوال در سال 1994 توسط کیم‌برلی یانگ طراحی و سپس فرم تکمیل شده آن با 20 سئوال از سوی وی در سال 1998، ارایه گشت. یانگ و همکاران اعتبار درونی این پرسشنامه را 0/92 برآورد کردند و مورن نیز نشان داده است که این آزمون از اعتبار و روایی بالایی برخوردار است [28]. و در نهایت برای سنجش بحران هویت از آزمون سبک‌های هویتی استفاده کرده‌ایم. این آزمون اولین بار توسط برزونسکی (1989) برای اندازه گیری فرایند های شناختی - اجتماعی و مسایل مربوط به بحران هویت طراحی شد و شامل 40سوال بوده و چهار سبک هویتی شامل اطلاعاتی (11سوال)، هنجاری (9سوال)، سردرگم اجتنابی (10سوال)، تعهد(10سوال) را مورد ارزیابی قرار می‌دهند (اسکندری و شکرایی، 1383). در ارتباط با اعتبار و روایی این پرسشنامه در زمینه اعتبار آزمون که با روش آلفای کرونباخ محاسبه شده اند، نتایج زارع و امین پور به شرح زیر است: 71% برای کل آزمون، برای چهار سبک اطاعاتی 86%. هنجاری 76%.، سردر گم اجتنابی 80%.، و تعهد را90% به دست آوردند[26].
یافته‌های پژوهش
در پژوهش های اجتماعی یافته ها عموما در قالب آمار توصیفی و آمار استنباطی ارائه می‌گردد. در پژوهش حاضر نیز به دنباله روی از چنین شیوه‌ای، نتایج نیز در قالب تحلیلهای آماری توصیفی و استنباطی در قالب جداول و داده‌های پردازش شده توسط نرمافزار آماری SPSS انجام پذیرفته است. لذا در ادامه ابتدا یافته‌های توصیفی و در نهایت تحلیلهای چندمتغیری برای آزمون فرضیه ها ارائه خواهد شد.
یافته های توصیفی
بر اساس آمار توصیفی بدست آمده از پژوهش در بررسی متغیرهای جنسیت، اعتیاد و نوع اعتیاد به اینترنت، نتایج نشان می‌دهد که در متغیر جنسیت بیشترین درصد فراوانی(53.2 درصد) آزمودنی ها مربوط به مردان می‌باشد. در متغیر میزان اعتیاد بیشترین درصد فراوانی(61.7 درصد) آزمودنی ها مربوط به میزان اعتیاد متوسط می‌باشد. در متغیر نوع اعتیاد بیشترین درصد فراوانی(40 درصد) آزمودنی ها مربوط به نوع ارتباطی اعتیاد می‌باشد.
جدول شماره 1: شاخصهای توصیفی آزمودنی های براساس اعتیاد به اینترنت(خفیف، متوسط و شدید)
شاخصهای توصیفی
نمره اعتیاد به اینترنت
فراوانی
میانگین
انحراف معیار
سلامت روان
نمره اعتیاد خفیف
21
20.286
5.883
نمره اعتیاد متوسط
87
42.885
5.529
نمره اعتیاد شدید
32
57.218
11.109
بحران هویت
13.762
6.935
31.345
4.350
54.844
5.837
طبق جدول فوق، فراوانی، میانگین و انحراف معیار نمرات آزمودنی ها در سلامت روان و بحران هویتی براساس میزان اعتیاد به اینترنت مشخص شده است. همانطور که مشاهده می‌شود میانگین سلامت روان در افراد با اعتیاد به اینترنت خفیف، متوسط و
شدید[9] به ترتیب 20.286، 42.885 و 57.218 می‌باشد. میانگین بحران هویتی در افراد با اعتیاد به اینترنت خفیف، متوسط و شدید به ترتیب 13.762، 31.345 و 54.844 می‌باشد.
جدول شماره 2: شاخصهای توصیفی آزمودنی های براساس نوع اعتیاد به اینترنت
نوع اعتیاد به اینترنت
بازی
36
44.722
13.392
ارتباط
56
44.214
10.110
پورنوگرافی
46.250
11.667
اطلاعات
16
26.375
15.019
بحران هویتی
40.028
15.940
33.357
11.318
36.750
11.115
17.875
9.172
بر اساس جدول فوق، فراوانی، میانگین و انحراف معیار نمرات آزمودنی ها در سلامت روان و بحران هویت براساس نوع اعتیاد به اینترنت مشخص شده است. همانطور که مشاهده می‌شود میانگین سلامت روان در افراد با اعتیاد به اینترنت از نوع بازی ، ارتباطی، پورنوگرافی و اطلاعات به ترتیب 44.722، 44.214، 46.250 و 26.375 می‌باشد. میانگین سبک‌های هویتی در افراد با اعتیاد به اینترنت از نوع بازی ، ارتباطی، پورنوگرافی و اطلاعات به ترتیب 40.028، 33.357، 36.750 و 17.875 می‌باشد.
یافته های استنباطی
همانطور که در جدول شماره 3، مشاهده می‌شود در متغیر میزان اعتیاد به اینترنت، سطوح معنی داری همه آزمون ها، بیانگر آن است که بین آزمودنی های دارای اعتیاد به اینترنت خفیف، متوسط و شدید حداقل در یکی از متغیرهای وابسته (سلامت روان، و بحران هویتی) تفاوت معنی داری وجود دارد و می توان فرضیه مساوی بودن میانگین های گروه های دانشجویان با میزان اعتیاد به اینترنت متفاوت را براساس متغیر های وابسته ی سلامت روان و مؤلفه های آن همچون متغیر بحران هویت را رد کرد. به وسیله جدول شماره 4، نتایج تحلیل واریانس یک طرفه مربوط به خرده مقیاس‌های پرسشنامه سلامت روان و بحران هویتی و نتایج مربوط به آزمون تعقیبی شفه برای هر خرده مقیاس به طور جداگانه در فرضیه‌های پژوهش ارائه می‌شود.
جدول شماره 3: نتایج تحلیل واریانس چندمتغیری متغیرهای سلامت روان، بحران هویتی براساس اعتیاد به اینترنت
متغیر مستقل
نام آزمون
مقدار
df فرضیه
df خطا
F
سطح معنی داری
میزان اعتیاد به اینترنت
آزمون Pillai's
1.113
6
272
56.844
0/0001
آزمون Wilks'
0.051
270
154.408
آزمون اثر Hotelling's
15.424
268
344.478
آزمون Roy's
15.213
3
136
689.667
فرضیه اول: بین سلامت روان دانش آموزان شهر کاشان براساس سطوح مختلف اعتیاد به اینترنت (خفیف، متوسط، شدید) تفاوت وجود دارد.
طبق جدول شماره 4، تحلیل واریانس یک متغیری نشان داد که بین میانگین سلامت روان دانش آموزان با سطوح مختلف اعتیاد به اینترنت (خفیف، متوسط، شدید) تفاوت معنی داری وجود دارد(F=165/802 , P=0/000 ). به علاوه با توجه به جدول 4، و آزمون شفه، بین سلامت روان افراد با اعتیاد به اینترنت کم، متوسط و زیاد تفاوت معناداری وجود دارد. هر چقدر که میزان اعتیاد به اینترنت افزایش می یابد، سلامت روان کاهش می یابد. بنابراین با توجه به نتایج به دست آمده می توان گفت که فرضیه اول مبنی بر تفاوت بین گروههای دانشجویان بر اساس سطوح مختلف اعتیاد به اینترنت از لحاظ نشانگان جسمانی تأیید می‌شود.
جدول شماره 4: نتایج تحلیل واریانس یک متغیری در متن مانوا از لحاط نمرات سلامت روان، بحران هویتی براساس اعتیاد به اینترنت
منبع
متغیر وابسته
SS
Df
MS
sig
اعتیاد به اینترنت
17298.081
2
8649.04
165.802
0.000
23116.452
11558.226
434.343
فرضیه دوم: بین بحران هویتی دانش آموزان شهر کاشان براساس سطوح مختلف اعتیاد به اینترنت(خفیف، متوسط، شدید) تفاوت وجود دارد.
طبق جدول 4، تحلیل واریانس یک متغیری نشان داد که بین میانگین بحران هویتی دانش آموزان با سطوح مختلف اعتیاد به اینترنت(خفیف، متوسط، شدید) تفاوت معنی داری وجود دارد(F=434/343 , P=0/000 ). بنابراین می توان نتیجه گرفت که فرض صفر مبنی بر عدم رابطه در فرضیه دوم رد می‌شود و فرض تحقیق با 99 درصد اطمینان پذیرفته می‌شود. به عبارتی بین بحران هویتی دانش آموزان شهر کاشان براساس سطوح مختلف اعتیاد به اینترنت(خفیف، متوسط، شدید) تفاوت معنی داری وجود دارد.
فرضیه سوم: بین نشانگان اضطراب دانش‌آموزان بر اساس سطوح مختلف اعتیاد به اینترنت تفاوت وجود دارد.
جدول 5: نتایج تحلیل واریانس یک متغیری در متن مانوا از لحاط نمرات سلامت روان، بحران هویتی براساس اعتیاد به اینترنت
منبع تغییرات
df
P
بین گروهی
291/105
145/552
7/988
0/0002
درون گروهی
1767/535
97
18/222
-
کل
2058/640
99
مطابق با جدول 5، میزان F مشاهده شده برابر با 7/988 می‌باشد که با توجه به اینکه سطح معناداری آن 0/0002 می‌باشد. فرضیه سوم پژوهش مبنی بر رابطه بین دو متغیر مد نظر مورد تائید می‌باشد.
بر اساس جدول 6، مشاهده می‌شود که در متغیر سلامت روان بین گروه خفیف با گروه متوسط و شدید تفاوت معناداری وجود دارد ، ولی بین گروه متوسط و گروه شدید تفاوت معناداری مشاهده نشد. هم چنین در متغیر بحران هویتی بین گروه خفیف با گروه متوسط و شدید تفاوت معناداری وجود دارد، ولی بین گروه متوسط و گروه شدید تفاوت معناداری مشاهده نمی‌شود.
جدول6: جدول مقایسه میانگین نمرات سلامت روان، بحران هویتی براساس اعتیاد به اینترنت با استفاده از آزمون تعقیبی شفه
متغیر
B
خطای استاندارد
Beta
T
سبک هویت اطلاعاتی
0/73-
0/22
10/0-
1/36-
0/163
سبک هویت هنجاری
0/31-
0/19
0/36-
**4/59-
0/002
سبک هویت سردرگم
0/40
0/18
*2/24
0/018
جنسیت
4/05
1/26
0/16
2/3939
0/021
خلاصه مدل
R
R2
0/53
0/28
13/25
0/001
با توجه به جدول 7، و آزمون شفه بین سلامت روان افراد با اعتیاد به اینترنت اطلاعات، با بقیه انواع اعتیاد به اینترنت تفاوت معنی داری وجود دارد. بین اعتیاد به اینترنت از نوع بازی، ارتباط و پورنوگرافی از جهت سلامت روان تفاوت معنی داری وجود ندارد. همانطور که مشاهده می‌شود سلامت روان افراد با اعتیاد اینترنت اطلاعاتی بیشتر از انواع دیگر است. به علاوه با توجه به جدول 7 و آزمون شفه بین بحران هویتی افراد با اعتیاد به اینترنت اطلاعات با بقیه انواع اعتیاد به اینترنت تفاوت معنی داری وجود دارد. بین اعتیاد به اینترنت از نوع بازی، و ارتباط و پورنوگرافی از جهت بحران هویتی تفاوت معنی داری وجود ندارد. همانطور که مشاهده می‌شود افسردگی افراد با اعتیاد اینترنت اطلاعاتی کمتر از انواع دیگر است.
جدول7: جدول مقایسه میانگین نمرات سلامت روان، افسردگی و اعتماد به نفس براساس انواع اعتیاد به اینترنت با استفاده از آزمون تعقیبی شفه
کم
20.286c
13.762c
متوسط
42.885b
31.345b
زیاد
57.219a
54.544a
تحلیل نهایی و نتیجه‌گیری
بر اساس داده‌های آماری پژوهش، فرضیه اول پژوهش مبنی بر رابطه بین سلامت روان و اعتیاد به اینترنت تائید شد. برای تبیین نتایج این فرضیه می توان گفت جامعهی در حال گذار ما بیش از دو دهه است که با اینترنت و مظاهر آن در زندگی روزمره روبرو شده است. این فناوری در کنار تمامی مزایا و کارکردهایش می تواند موجد کژکارکردهایی در نظام فرهنگی و اجتماعی و نیز زندگی کاربران اینترنت باشد. از جمله تأثیرات سوء این تکنولوژی به‌زعم کروت ( 2002 ) تأثیر منفی آن بر سلامت روانی افراد است. با توجه به اینکه سلامت روان ویژگی و خصوصیتی است که چگونگی عملکرد و تفکر ما را در مواجهه با موقعیت های زندگی نشان می دهد و کسی که از سلامت روان برخوردار است رفتاری موزون و جامعه پسند از خود منعکس می کند و قدرت سازگاری بالایی در مواجهه با مشکلات و استرس های اجتماعی دارد تا با ارضای صحیح نیازهای خود به اهدافش برسد، و از آنجا که افراد دارای اعتیاد به اینترنت با تغییر در سبک زندگی خود به منظور گذراندن وقت بیشتر با اینترنت، باعث کاهش فعالیت های فیزیکی و اجتماعی و شغلی، بی توجهی به سلامت شخصی، کاهش در میزان خواب یا تغییر در الگوی خواب و بیداری و عدم تغذیه مناسب گردیده که این امور چرخه فیزیولوژیک بدن را دچار اختلال نموده و موجب تغییراتی در جسم و روان فرد می شود که بر خلق و خو و تمامی روند زندگی و ویژگی های شخصیتی وی و همچنین بروز رفتارهای نابجا و نسنجیده (عدم کنترل تکانه ها و خشم ، بی حوصلگی به علت بی خوابی و خستگی ناشی از گذراندن وقت زیاددر اینترنت) وکاهش میل به بر قراری روابط رودر رو و افزایش احساس تنهایی در فرد، تأثیرگذار است. همچنین تغییر شخصیت در دنیای مجازی نیز در صورت اغراق آمیز بودن، مخاطرات روانی مثل رؤیاپردازی و دوری از دنیای واقعی را به دنبال خواهد داشت که تمام این تغییرات روزبه روز سلامت روح و روان فرد را کاهش خواهد داد. پس بدیهی است که افراد دارای اعتیاد به اینترنت از سلامت روان پایینی برخوردارند (حیدری سورشجانی، 1391). ین و همکارانش (2007)، معتقدند اعتیاد به اینترنت، فرد معتاد را از خانواده و اطرافیانش منزوی می سازد. اعتیادهای رفتاری، همچون اعتیاد به شبکه‌های اینترنت می‌تواند موجب تخریب سلامت، روابط، احساسات و نهایتاً روح و روان فرد گردند (ین و همکاران، 2007). در ادامه پیامدهای سوء اعتیاد به اینترنت موجب سلب آرامش روانی فرد و تجربه اضطراب‌های تنیده به دنیای مجازی در وی می‌شود. چنانکه به‌زعم ین و همکاران (2007)، میزان اضطراب، افسردگی، افکار خودکشی، پیش فعالی، هراس، ترس اجتماعی، پرخاشگری و خشونت و رفتارهای ضد اجتماعی در دانشجویانی که دچار اعتیاد به اینترنت هستند بیشتر از سایر افراد جامعه است. نتایج این پژوهش نیز با نتایج پژوهش های قبلی سازگاری دارد.
بحث دیگری که پژوهش حاضر در خلال تلاش نظری و پیمایش آماری به آن پرداخت، تأثیرات اعتیاد به اینترنت در شکل‌گیری بحران هویت در فرد معتاد به استفاده از اینترنت بود. نتایج تحلیل آماری نشان داد که رابطه معناداری بین اعتیاد به اینترنت و بحران هویت وجود دارد. این امر نشان می‌دهد که فضاهای مجازی و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند برای کاربران خود این امکان اجتماعی را فراهم آورند که هویت‌های مختلف را بررسی کنند. درواقع فضای مجازی به تعبیر 'بوردیویی' فرد را از زیستن در جهان واقعی به زیستن در جهانی فرا واقعی سوق می‌دهند که برآیند آن برساخت موقعیت‌های زیستی لحظه‌ای و فرصتی است برای بازی کردن نقش‌های هویتی برای کاربرانی که به‌طور قابل‌مقایسه‌ای در تعاملات رو در رو محدود هستند. همین تغییر در ساختار روابط موجب می‌شود که فرد نقصان هویت و شخصیتی که در جهان واقعی دارد، در محیط مجازی ترمیم نموده و گاها حتی هویتی نامطلوب برای خود ترسیم نماید. بنابراین نوع هویت مجازی که فرد در این شرایط انتخاب می‌کند، وابسته به ساختار هویت واقعی او می‌باشد. از این منظر، اگر هویت واقعی نوجوان شکل یافته و برای او مطلوب باشد، هویت مجازی که در جهان مجازی ایجاد می‌نماید، کمترین فاصله را با هویت واقعی او داشته و فرد دلبستگی روانی به هویت مجازی پیدا نخواهد کرد. در نقطه مقابل، هر چه هویت واقعی جوان ناقص‌تر و یا برای او نامطلوب‌تر باشد، فاصله بین هویت واقعی و مجازی او و میزان دلبستگی روانی‌اش به این هویت بیشتر خواهد شد. در این حالت اینترنت و جهان مجازی به جوان اجازه می‌دهد که روند جستجو برای هویت‌یابی خود را فارغ از محدودیت‌های جهان واقعی انجام دهد.
منابع
[1]- Young K. and De Abreu C., 2011, Internet Addiction: A Handbook and Guide to Evaluation and Treatment, New Jersey: Published by John Wiley & Sons
[2]- Stefanescu C. Chele G. Chirta R., 2007, The relationship between identity development and Internet Addiction.European Psychiatry, Vol. 22(10), pp 200-215.
[3]- رمضان حسن زاده، 1388، اعتیاد به اینترنت در دانشجویان: تهدیدی بر سلامت روان، مجله نظام سلامت، دوره1، شماره3: 85-79.
[4]- نسیم جعفری، مریم فاتحی زاده، 1391، بررسی رابطه بین اعتیاد به اینترنت با افسردگی، اضطراب، فشار روانی و هراس اجتماعی در دانشجویان دانشگاه اصفهان، مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی کردستان، دوره 17: 9-1.
[5]- فاطمه بیدی و همکاران، 1391، تحلیل ساختاری ارتباط بین اعتیاد به اینترنت با افسردگی، سازگاری اجتماعی و عزت نفس، مجله دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی همدان، دوره 19، شماره 3: 49-41.
[6]- زینب خانجانی، سعیده اکبری، 1390، رابطه ویژگی های شخصیتی نوجوانان و اعتیاد آنان به اینترنت، یافته های نو در روانشناسی، سال ششم، شماره 19: 127.
[7]- Yen J. Ko c. Yen C. wuH Yang M, 2007, The comorbid psychiatric symptoms of Internet addiction: attention deficit and hyperactivity disorder (ADHD), depression, social phobia, and hostility. J Adolesc Health,Vol 41(1),pp 93-98.
[8]- محمدرضا افضل نیا، 1385، بهداشت روانی خانواده، تهران، نسل نو اندیش.
[9]- زهره موسوی، 1388، بررسی رابطه بین عملکرد خانواده با سلامت روان دانشجویان، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته مشاوره، دانشگاه خوارزمی تهران.
[10]- عبدالعلی لهسائی زاده، گلمراد مرادی، 1386، رابطه سرمایه اجتماعی و سلامت روان در مهاجران، فصلنامه رفاه اجتماعی، شماره 26، 180-161.
[11]- محمد میر کمالی، 1373، روابط انسانی در آموزشگاه، تهران، نشر یسطرون.
[12]- بهروز میلانی فر، 1387، بهداشت روانی، تهرا، انتشارات قدس.
[13]- بهرام میرزائیان، فرشته باعزت و نعیمه خاکپور، 1390، اعتیاد به اینترنت در بین دانشجویان و تاثیر آن بر سلامت روان، فناوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، سال دوم، شماره اول: 161-141.
[14 ]- King CR. Hinds PS., 2003, Quality of Life from Nursing and Patient Perspective, Jones and Bartlett publishers, Massachusettes.
[15]- ناصر فکوهی، 1380، بررسی مسائل اجتماعی ایران، تهران، نشر پیام نور.
[16]- علی الطائی، 1378، بحران هویت قومی در ایران، تهران، نشر شادگان.
[17]- اکبر عباس زاده، مهدی عباسی، 1385، مجموعه مقالات هویت ملی و جهانی شدن، تهران.
[18]- Erikson Thomas H, 1980, Ethnicity and Nationalism, Anthropological Perspectives, London, Pluto Press.
[19]- رابرت بورک، 1383، لیبرالیسم مدرن و افول امریکا، مترجم حسن غفاری، تهران، نشر حکمت.
[20]- ویلیام اسکیدمور، 1375، نظریه های جامعه شناسی تفکری نظری در جامعه شناسی، تهران، نشر تابان.
[21]- ابوالحسن تنهایی، 1373، درآمدی بر مکاتب و نظریه های جامعه شناسی، تهران، نشر مرندیز.
[22]- تقی آزاد ارمکی، غلامرضا غفاری، 1383، جامعه شناسی، تهران، نشر پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.
[23]- Berzonsky MD. Neimeyer GJ., 1994, Ego identity status and identity processing orientation: The moderating role of commitment, Journal of Research in Personality, Vol 28(4), pp 425-35.
[24]- حمید یعقوبی، مهدی نصر اصفهانی و داوود شاه محمدی،1374، بررسی همه گیرشناسی اختلال های روانی در ناطق شهری و روستایی شهرستان صومعه سرا، فصلنامه اندیشه و رفتار، شماره 4، 64-55.
[25]- احمدعلی نوربالا، محمد کاظم، 1378، طرح ملّی سلامت و بیماری در ایران، تهران، انتشارات وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی.
[26]- حسن امین پور، حسین زارع، 1392، کاربرد آزمونهای روانی، تهران، مرکز انتشارات دانشگاه پیام نور.
[1]problem internet use
[2]excessive internet use
[3] internet abuse
[4] internet addiction disorder
[5] - Namazi
[6] - King Storm
[7] Identity
[8]. Cranbach Alfa
[9] - نمره 20 تا 49 به معنی نمره کم در پرسشنامه اعتیاد به اینترنت، نمره 50 تا 79 به معنی نمره متوسط در پرسشنامه اعتیاد به اینترنت و نمره 80 تا 100 به معنی نمره زیاد در پرسشنامه اعتیاد به اینترنت می باشد.
