اینترنت: یک نمای درشت

اینترنت شبکه ای گسترده و بی حد و مرز است . این شبکه‌ی گسترده مجموعه‌ای از شبکه‌های کوچک متعدد است، که به‌واسطه‌ی لینک‌های فعال بین کامپیوتر‌ها ایجاد می‌شود. این شبکه‌ها در ابتدا پروژه‌ای بود که وزارت دفاع آمریکا در دهه‌ی 1960 تا اوایل دهه 1970 آن را انجام داد. این پروژه به نام ' آرپا نت' ( ARPAnet) معروف شد. هدف اولیه‌ی 'آرپانت' ایجاد ارتباط بین نظامیان ارتش آمریکا بود؛ به‌نحوی که به آسانی بتوانند از بروز نقض و یا عملکرد پرسنل نظامی آگاه شوند و اقدام لازم را صورت دهند.
این پروژه که امروزه اینترنت خوانده می‌شود، در چهل سالی که از عمر آن می گذرد، دستخوش تحولات چشمگیری شده است و بر سطوح مختلفی از زندگی اجتماعی انسان‌ها تأثیراتی عمیق برجای گذاشته است. به عنوان مثال، در این مدت این فن‌آوری با بهره‌گیری از بسیاری از تکنولوژی‌های پیشرفته‌ی دیجیتالی، ابعاد وسیعی از صنعت و فرهنگ چاپی ما را به چالش کشیده‌اند.

اینترنت در حال تولید فرم‌های جدید انسان اجتماعی و عملکرد‌های جدید فرهنگی و نیز متحول ساختن جهت‌گیری ها و عملکرد های قدیمی است. سرعت این تحول آن‌چنان بالا است که اغلب بررسی کلی تحولات ناشی از آن دشوار است. درست مثل این است که بخواهیم از قطاری که به سرعت در حال حرکت است، عکس بگیریم .
بررسی‌های انجام شده و آمارهای موجود نشان می‌دهد که در دهه 1990 افراد تنها از ایمیل استفاده می‌کردند، یعنی از چت استفاده نمی‌کردند و در وب هم جستجو نمی‌کردند. به تعبیری آنها در عصر حجر زندگی می‌کردند. تغییر نوع و میزان استفاده از اینترنت با بسیاری از قیود، ارزش‌ها و هنجارهای نهادینه، تعارض ایجاد کرده است. تنها به عنوان نمونه می‌توان به این نکته اشاره کرد که گسترش و تعمیق استفاده از اینترنت بین بچه‌ها و نوجوانان مشارکت کننده در این دنیای جدید و اقتدار سنتی والدین آنها تعارض ایجاد کرده است.

یکی از تحولات مهم در اینترنت تغییر کاربردهای کاملاً ابزاری (Uses Instrumental)‌ آن به کاربردهای بیانی (Expressive Uses) بوده است. این تحول تولید رسانه‌های جدید، توسعه روابط اجتماعی، بیان احساسات و بروز خلاقیت‌های بسیاری را آسان کرده است. دانشمندان علوم اجتماعی بسیار دیر متوجه ابعاد بیانی نوظهور این فن‌آوری شدند؛ زیرا آنها نیز گرایشی ابزاری نسبت به کامپیوتر داشتند. این وسیله ورای کاربرد‌های نظامی‌اش، اساساً در حوزه‌های کاری به کار می‌رود. پژوهش‌های اولیه‌ایی که در فاصله‌ی سال‌های 1975 و 1990 صورت گرفته است، تأثیر چشمگیر پست الکترونیکی 'ایمیل' بر ارتباطات کاری و غیره را کاملاً نشان داده است.

پژوهشگران در اوایل دهه‌ی 1980 این وسیله را سرد، بی‌هویت و فاقد حضور اجتماعی دیدند، چرا که فاقد امکان استفاده از نشانه‌های ارتباط شفاهی نظیر گفتگوی رو در رو بود. امروزه می‌دانیم که فضای مجازی به همان میزان که به افراد و فعالیت‌های آنان مربوط است، با انتقال اطلاعات نیز در ارتباط است . اصطلاح شاهراه اطلاعاتی که به‌طور عمومی به‌کار برده شده است، مفهوم رسانه‌ی جدید را به عنوان مسیر‌های ویژه انتقال بیت‌ها (Bits )و بایت‌ها ( Bytes) را دائمی و جاودانی کرده است.

اینترنت در کنار توزیع اطلاعات - عملکردهای توزیعی (Distributing Functions) به نوعی ' پیانوی بزرگ' تبدیل شده است؛ ابزاری هیجانی که راه‌های بسیاری را برای ارتباط و انتقال پیام انسان‌ها بدون نیاز به برنامه‌ی آموزشی گسترده یا سخت افزار‌های پیچیده فراهم کرده است. برخی از این تلاش‌ها در راستای انتقال نسل فرهنگی کهن به رسانه‌های جدید و بهره‌برداری از امکانات جدید انجام گرفته است. سرعت بسیار تغییر و توسعه‌ی اینترنت ما را گیج کرده است. این تغییر و تحولات سریع و پیاپی مشکلات زیادی را برای گروه خاصی از محققان ایجاد کرده است: محققانی که می‌خواهند نتایج تحقیقات خود را به تبعیت از علوم طبیعی تعمیم دهند و نیز آنهایی که عمدتاً در پی مطالعه‌ی 'تأثیر' پدیده‌های ارتباطی بر زندگی گروهی هستند.

در مقابل، گروه دیگری از محققان هستند که نسبت به این فن‌آوری دیدگاه‌هایی متفاوت دارند. به عنوان نمونه 'شری ترکل' (Sherry Turkle ) کامپیوتر‌ها را امتداد خود و یا حتی خود دوم محسوب می‌کند و می‌گوید: 'کاربران اینترنت احساس در جریان بودن و بی‌زمانی می‌کنند و حالت سحر آمیز تعامل با کامپیوتر، حتی زمانی که به تنهایی و بدون مخاطب انسانی باشند، این حس در جریان بودن را برای آنها تقویت می‌کند.'

اینترنت از نگاه 'ویکتور ترنر'( Victor Terner)، مردم شناس این‌طور تعریف شده است: فضایی است متفاوت از زندگی عادی و زندگی غیر عادی. او این فضا را یک فضای آستانه‌ای ( Space liminal ) تعریف می‌کند. لذا این فضا یک فضای بینابین (betwixt and between) و فاقد قوانین و انتظاراتی است که عموماً بر زندگی روزانه حاکمند و بیشتر احتمالی و نامتعین هستند. به همین دلیل این امر فضایی جدید و به لحاظ فرهنگی بدون چهارچوب است. دست کم در فرم‌های نوشتاری آن غالباً هویت فردی را پنهان می‌کند و مسئولیت در برابر کنش‌ها را کاهش می‌دهد.

از نظر 'ریچارد لانهام' (Richard Lanham) نویسنده‌ی کتاب ' واژه الکترونیک : دمکراسی ، تکنولوژی و هنر' ، کامپیوتر‌های شخصی ابزاری اساساً نمایشی هستند که گذشته از سرعت، انعطاف پذیری، تعامل و غنای امکاناتش، این ابزار در صورت وجود چند رسانه، کاربر را به نوعی 'کارگردان' برنامه خود می‌کند.
این نوع ارتباط، ارتباطات اینترنتی، نظیر ارسال پیام و چت بخشی از زندگی روزانه میلیون‌ها انسان، خاصه نوجوانان و نیز بزرگسالان شده است.

ویژگی‌های اینترنت

'گوردون گراهام'( Gordon Graham) استاد فلسفه و اخلاق دو خصلت بارز برای اینترنت قائل است: بین الملل‌گرایی (انترناسیونالیسم) و عوام‌گرایی (پوپولیسم).
بین الملل‌گرایی اینترنت صرفاً عامل ارتباط میان افراد ملل مختلف نیست، چرا که بسیاری از ابزارها و فعالیت‌های انسانی نیز همین کارکرد را دارند. نکته‌ی اصلی در اینجاست که جستجو در اینترنت کاملاً نسبت به مرزهای ملی بی‌اعتنا است. افرادی که در فضای مجازی یکدیگر را می‌یابند تا قبل از ورود به اینترنت با یکدیگر غریبه هستند، اما به‌واسطه‌ی علائق مشترک که هیچگونه ارتباطی به ملیت آنان ندارد، با یکدیگر پیوند می‌خورند. در چنین حالتی فرد در تضادی شدید با اظهارات اندیشمندان 'جامعه مدنی' است، مبنی بر جامعه‌ای با خصوصیت پیوند دادن افراد بیگانه یا وحدت بخشیدن به آنان در قالب یک حکم یا حوزه‌ی سیاسی قرار می‌گیرد.

اگرچه تاکنون روابط بین الملل در دنیای ما از طریق برقراری روابط میان دولت‌ها اتفاق افتاده است، اما اکنون با وجود اینترنت، فضایی در حال رشد از تماس و همکاری به وجود آمده است که دولت ها، حتی در صورت هماهنگی با یکدیگر نیز، کنترل ناچیزی بر روی آن دارند. پتانسیل اینترنت در کاهش قدرت و سلطه‌ی دولت‌ها بسیار است. اینترنت به افراط گرایی اخلاقی بیش از افراط گرایی سیاسی که ذاتاً ویرانگر است‌، دامن می‌زند. پیامد منطقی چنین وضعیتی، توسعه‌ی گسترده استفاده از اینترنت، فرو پاشی اخلاقیات است. این فرو پاشی به معنای منفی کلمه 'افراط گرایی' است؛ چرا که وسیله‌ای برای انتشار و ادغام تدریجی و خودساخته از نظامات اخلاقی متنوع است. از این رو، به احتمال زیاد این گروه‌های خاص هستند که از توسعه‌ی پدیده اینترنت استقبال خواهند کرد.

دومین ویژگی اینترنت، عوام گرایی یا پوپولیسم است. عوام گرایی اینترنت نه در مرتبه‌ای سطحی بلکه در مرتبه‌ای عمقی قرار دارد. در حال حاضر صلاحیت‌های خاصی برای جستجوی اطلاعات در شبکه‌ها و مشارکت در آنها وجود ندارد. افزایش تعداد کامپیوتر‌ها در مدارس ، دانشگاه‌ها و کافه‌های اینترنتی و کاهش چشمگیر هزینه‌ی ورود به اینترنت و استفاده از آن را، می‌توان از جمله عواملی دانست که باعث شده‌اند نهادهای کنترلی جامعه نتوانند در مقابله کردن با عوام گرایی به عنوان یک کل، کار خاصی انجام دهند.
عوام گرایانه بودن، موجب جذب گروه‌های افراطی به اینترنت شده است. چرا که این پدیده، اجتماع نوینی را در سطح بین الملل عرضه می‌کند که در آن عوام‌ترین افراد نیز از امکان دسترسی نامحدود به جهان اطلاعات برخوردارند و مستقیماً در شکل‌دهی به نظام جهان مشارکت می‌کنند. کاربران اینترنت بر مبنای علائق و گزینش‌های فردی خود عمل کرده، با یکدیگر هم پیمان می‌شوند. چنین اقداماتی توسط هیچ کدام از مرز‌های ملی یا قدرت‌های مسلط بازرسی نمی‌شوند. دولت‌ها، علی‌رغم برخورداری از قدرت‌های قهار، از اعمال کنترل بر روندهای جاری ناتوانند و تنها عاجزانه به این وضعیت می‌نگرند.

در اینترنت کاربران این فرصت را می‌یابند که در جستجوی کسانی با روحیه‌های مشابه خود باشند و تأثیرات اصلاح و تزکیه کننده‌ی فرایند‌های طبیعی را نادیده بگیرند. این وضعیت در مسائلی نظیر شبکه‌های هرزه‌نگاری کودکان بیشتر دیده می‌شود. پیامد منطقی چنین وضعیتی فرو پاشی اخلاقی و نه یگانگی اخلاقی است. مقصود از این شیوه‌ی تفکر نه راه انداختن جار و جنجال، بلکه یادآوری این موضوع است که اینترنت ابزاری با امکانات جدید است که باید به درک عمیقی از آن رسید.

منابع:

http://pluto.mscc.huji.ac.il/~msdanet/papers/comm-cult.pdf
http://www.gordongraham.com/
Http://www.abdn.ac.uk