بررسی سرمایه اجتماعی در اجتماعات مجازی

مقدمه:

اجتماعات مجازی مفهوم جدیدی است، که امروزه به همان سادگی مفهوم اجتماعات واقعی به‌کار می رود. هزاران گروه اینترنتی برای بحث در مورد علایق مشترک، در زمینه کار و تجارت و سیاست و غیره شکل گرفته است. اجتماعات مجازی نتیجه انقلاب تکنولوژیهای اطلاعاتی، بخصوص اینترنت است. بسیاری به این پدیده به عنوان یک امکان برای بازگشت به ارتباطاتی دموکراتیک و شکوهمند، مانند اجتماعات اولیه یاد می کنند. گویی اینترنت 'گمن شافتی' دیگر را می سازد. اما آیا واقعاً اینگونه است؟ امروزه بسیاری از نظریه پردازان نسبت به این دید خوشبینانه، شکاک هستند. آنها معتقدند که با از دست رفتن بدن و تجسد در فضای مجازی و اجتماعات مجازی، این فضا نمی تواند به عنوان عاملی برای گسترش ارتباطات واقعی عمل کند.

در این مقاله به این موضوع پرداخته شده است. مسئله اصلی بررسی فضاهای مجازی و رابطه آن با سرمایه اجتماعی می باشد. آیا اجتماعات مجازی را می توان واقعا اجتماع نامید؟ آیا ارتباطات اینترنتی عاملی برای گسترش سرمایه اجتماعی است؟ من در این مقاله ابتدا مفهوم اجتماع را تعریف کرده ،سپس موضوع اجتماعات مجازی را با ارائه تاریخچه ای از اینترنت و ظهور اجتماعات مجازی پی گیری کرده ام. در ادامه بحث سرمایه اجتماعی را مطرح کرده، مفاهیم و نظریه های آن را با تمرکز بر 'بوردیو' و' کلمن' مورد بررسی قرار داده، در نهایت به بحث سرمایه اجتماعی در اجتماعات مجازی پرداخته ام. امیدوارم که این مقاله بتواند به مطالعات مربوط به اجتماعات مجازی و همچنین سرمایه اجتماعی یاری رساند و راه مطالعات بعدی را هموار نماید.

اجتماعات مجازی

اجتماعات مجازی در دنیای امروزه مفهومی آشنا برای همگان است. اما این مفهوم ما را به چه چیزی ارجاع می دهد؟ آیا این اجتماعات واقعاً وجود دارند؟ و آیا اصلاً می شود، اسم اجتماع را بر آنها گذاشت؟ در اینجا برای یافتن پاسخ این سوالات، مفهوم اجتماع و اجتماع مجازی را مورد بررسی قرار داده، انواع اجتماعات مجازی را شرح داده ام.

'اجتماع'- community- واژه ای است، که به شیوه های مختلفی از احساس تعلق و یا محرومیت، در مورد ما و دیگران به کار گرفته می شود. چیزی مانند یک حس جمعی است، که در همبستگی های بی شماری از اجتماعات مربوط به حفظ سلامتی گرفته تا اجتماعات شغلی و محلی قرار می گیرد. هر کسی می تواند ادعا کند، که حداقل متعلق به یک اجتماع است. این اجتماع می تواند اجتماعات علمی و یا یک اجتماع محلی باشد، که در آن زندگی می کند. واژه اجتماع تنها توصیفی نیست، بلکه هنجاری و ایدئولوژیک هم هست و معانی زیادی را با خود همراه دارد (بل و والنتاین،97-1993). اجتماع تصوری کلی و اساس تعلقی را شامل می شود، که عامل همبستگی اعضای آن می گردد. اجتماع می تواند خود به خود و یا آگاهانه شکل بگیرد. اجتماعات می توانند اهدافی تعیین شده و راهکارهایی برای رسیدن به آن داشته باشند و یا تنها حول یک موضوع یا یک مکان و احساس هویت مبتنی بر آن شکل گرفته باشند.در واقع مطالعه ی مربوط به اجتماعات، تلاشی برای اندیشیدن در باره دو موضوع جداگانه و در عین حال وابسته به هم است. اینکه چه چیزی یک اجتماع را درست می کند و دیگر اینکه اعضای یک اجتماع چه چیزی را از آن به دست می آورند (بل،2001).

هر اجتماعی برای تعریف خود از یک سری منابع و دستگاه های نمادین استفاده می کند. هر اجتماعی از نمادها و تصاویر و پرچم و شعارهای خاص خودش استفاده می کند، که به آن وحدت می دهد (جنکینز،1381). احساس تعلق و هویت در اجتماعات به گونه های متفاوت و در سطوح متفاوتی اتفاق می افتد. بعضی از اجتماعات مبتنی بر اهدافی بزرگ که دارای اهمیت زیادی برای اعضای آن است شکل می گیرند. در این حالت احساس تعلق به شدت گسترش می یابد و افراد با استفاده از نمادهای خاص و با استفاده از دستگاه های نمادین مرزهای هویتی خود را از دیگران جدا می کنند. در مقابل اجتماعاتی وجود دارند، که تنها برای اهدافی جزئی و کوتاه مدت شکل می گیرند. در این صورت استفاده از نمادها و دستگاه های نمادین و تعریف از خود -به مثابه یک کلیت جداگانه- خیلی کمتر اتفاق می افتد.

اجتماعات در دوره های تاریخی و همزمان با دگرگونی های تاریخی تغییر می کنند. 'فردیناند تونیس' به این جنبه از تغییرات در مفهوم اجتماع پرداخته است. او قائل به دو نوع اجتماع است، که آنها را 'گمن شافت' و 'گزل شافت' می نامد. 'گمن شافت' یک اجتماع سنتی است که در آن همه افراد همدیگر را می شناسند، همه به همدیگر کمک می کنند و همبستگی بین افراد خیلی محکم است. در این اجتماع، همسایه کسی است که همزمان رفیق و خویشاوند هم به حساب می آید. در مقابل این اجتماع و در نتیجه گسترش شهر نشینی جامعه ،نوع دیگری از یک اجتماع شکل گرفت که تونیس آن را'گزل شافت' نامید. در این اجتماع مبتنی بر شهرنشینی، مرزهای قدیمی و محکم و هنجارهای پذیرفته شده از دست می روند. ساخت های اجتماعی به صورتی رادیکال تغییر می کنند، روابط افراد ضعیف و ابزاری می شود و چون شهر بزرگ است، افراد همیشه در رفت و آمد هستند. آنها همیشه مشغولند و روابط محکم مکانی برای بروز نمی یابد (اندرسون،1983).

توصیف 'تونیس' ازاجتماع'گمن شافت' و'گزل شافت' چارچوبی را برای تقسیم بندی اجتماعات مطرح می کند. فرایند مدرنیته باعث تغییرات گسترده ای در اجتماعات و ظهور اجتماعات جدید شده است. امروزه با ظهور تکنولوژی های جدید اطلاعاتی و مهمترین آنها اینترنت، اجتماعات به گونه جدیدی مطرح می شوند.

همانطور که 'تونیس' در مورد'گزل شافت' عنوان می کند، مدرنیته و شهرنشینی باعث تضعیف روابط بین افراد در اجتماعات شده است. اینترنت امکانی را ارائه می دهد، که همه تصورات ما از اجتماعات بازسازی شود. اینترنت قدرت انتخاب زیادی به فرد می دهد. انعطاف پذیری در مورد اینکه چه کسی هستیم و چه کسی می خواهیم باشیم، به ما اجازه انتخاب می دهد (بل،2001). اینترنت یک سیستم وسیع جهانی از کانال های مبادله است، که توانایی ارتباط ماشین ها را برای ارتباط با همدیگر-صرفنظر از ساختار خاص آنها-فراهم کرده است.به واسطه ی این انعطاف ،میزان دسترسی انواع جدیدی از میدان های تعامل،بین افراد ناشناخته به وجود آمده است.

با گسترش روز افزون اینترنت و توسعه ی همه جانبه امکانات آن، امروزه ما در دنیایی که به شدت تحت تاثیر تواناییها وامکانات آن قراردارد،قرارداریم. امکاناتی که به ما توانایی ارتباطی وسیع تر در همه ابعاد و جنبه های مورد نیاز زندگیمان می دهد. انقلاب اطلاعاتی به قول'کاستلز'(2000) با انقلاب تکنولوژیکی و گسترش اینترنت در دهه هفتاد و در درِِّه 'سیلیکون' اتفاق افتاد. اینترنت که در اوایل به عنوان یک پروژه امنیتی (بل،2001) شروع شد، به زودی و با سرعت زیادی در میان مردم دنیا گسترش یافت و تعداد کاربران آن از هزاران و میلیونها نفرفراتر رفت. با گسترش کاربرد اینترنت در دنیا به عنوان یک رسانه تعاملی، بحث هایی در مورد تاثیر اینترنت بر ارتباطات میان انسانها مورد توجه قرار گرفت(سلوین،2000).

شبکه اینترنت، ستون فقرات ارتباطات کامپیوتری در جهان است. چرا که بیشتر شبکه‌ها را به هم متصل می‌کند (کاستلز، 1380). حوزه نفوذ این شبکه روز به روز گسترده‌تر شده ،تمامی حوزه‌های زندگی بشری را از اقتصاد و سیاست گرفته تا مسائل فرهنگی،در بر می‌گیرد. امروزه در سرتاسر جهان هزاران شبکه کوچک وجود دارد، که کل ارتباطات انسانی، از سیاست و مذهب گرفته تا سکس و پژوهش را پوشش می‌دهد (همان، 421). توسعه تکنولوژی اطلاعاتی مبتنی بر ساختار رقمی (دیجیتال) که تأثیرات خود را در اموری مانند ایجاد، پردازش، نشر و کاربرد اطلاعات ظاهر ساخته است، عملاً در صدد ایجاد دگرگونی بنیادی در ارتباطات میان انسان‌ها با یکدیگر و نیز رابطه میان انسان‌ها با سازمان‌هاست. در فراسوی این ساختار تکنولوژیک، انسان‌هایی با خصوصیات بسیار متفاوت و تنوع فرهنگی گسترده قرار دارند (محسن تبریزی، 1380، 115).

تعاملی بودن،یکی از مهمترین امکانات اینترنت است. اینترنت ویژگی‌های خاصی دارد و امکان برقراری ارتباطات و تعاملات جهانی را ایجاد می‌کند،و با این کار به عنوان ابزاری برای ساخت شبکه به کار می‌رود (کاستلز، 1384، 90). تعاملی بودن و یا در واقع کنش متقابل بر سه نوع است:

1) کنش متقابل رودررو
2) کنش متقابل با واسطه
3) شبه کنش متقابل با واسطه که بیشتر نوعی منولوگ است و در آن، رسانه اطلاعاتی را برای دریافت کنندگان بالقوه می‌سازد.

اینترنت، امکانات موجود در همه ی این سه نوع را در خود بازسازی می‌کند (سلوین، 2000، 80).
معماری شبکه اینترنت از لحاظ تکنولوژیک باز است. این امر دسترسی گسترده عموم را به شبکه امکان‌پذیر می‌سازد و محدودیت‌های دولتی یا تجاری را که در سر راه این دسترسی قرار دارند، بسیار کاهش می‌دهد (کاستلز، 1380، 413). عمومیت رسانه‌ای، نوعی فضای باز را ایجاد می کند. از این لحاظ که فضایی خلاقه و غیر قابل کنترل است. فضایی که در آن اشکال نمادین می‌توانند بیان شوند. جایی که حرف‌ها و تصاویر جدید می‌توانند به ناگاه پدیدار شوند.جایی که اطلاعات پیش از این پنهان از دید، حالا می‌توانند در دسترس قرار گیرند. همگانی بودن رسانه‌ای از آن لحاظ باز و نامحدود است، که مواد رسانه‌ای را نمی‌توان از پیش و به طور کامل محدود کرد (تامپسون، 1380، 30). اکنون تغییر واقعی این است، که اطلاعات در عصر اینترنت از میان مردم سرچشمه می‌گیرد. مردم خودشان اطلاعات تولید می‌کنند و آنها را در شبکه مبادله می‌کنند (کاستلز، 1384، 201). اینترنت امکانات و اطلاعات را برای توسعه ی نقش عموم در فضاهای اجتماعی و سیاسی آماده کرده است. فراهم آوردن اطلاعات،برای گرد هم آوردن افراد و جایگاه آنان در جامعه ی سرمایه‌داری مهم است (پاپاچارسی،2004ص 379). در واقع باز بودن اینترنت یکی از مهمترین خصوصیت‌ آن است. باز به این معنا که هر کس سایت خویش را بسازد، محتواهای مربوط به خویش را اضافه کند، پروژه‌های خویش را توسعه دهد و خود اینترنت را برای یافتن الگوها و منابع جستجو کند. گشودگی اغلب این امکان را فراهم می‌کند، که فرد نسبت به کسی که تحت تأثیر رسانه‌های جمعی دیگر است، کنشگر فعال‌تری ‌باشد (کاساپولا و دیگران، 2001،ص 19). کسانی که به اطلاعات اینترنتی دسترسی دارند، به افرادی با میزان مشارکت بیشتر و شهروندی فعال‌تر تبدیل می‌شوند (پاپاچارسی،2004ص 384).

اینترنت عامل جدیدی در ساختن وشکل دادن به اجتماعات جدید است. هم اکنون در دوران مدرنیته ی متأخر (گیدنز،1380)، شهرها بسیار گسترده و ترسناک شده اند.با توجه به مرز زدایی و سنت زدایی و جهانی شدن، عدم اطمینان و نا امنی، ضرورت پیدا کردن راه جدیدی برای احساس تعلق، خود را به رخ می کشد. اینترنت اکنون تنها امید بازسازی اجتماعات جدید است. تعداد اجتماعات مجازی با استفاده از کامپیوتر و اینترنت، امروزه از اجتماعات واقعی بیشتر شده است.

اجتماعات مجازی از نظر 'راین گلد'، معمولاً شبکه‌ای الکترونیکی از ارتباطات متقابل است، که محدوده‌اش را خود تعریف می‌کند و پیرامون علاقه یا هدف مشترکی تشکیل می‌شود. گرچه در بعضی مواقع ایجاد ارتباط ،فی النفسه به هدف تبدیل می‌شود. چنین جوامعی ممکن است همانند سیستم‌های کنفرانس یا بولتن بورد نسبتاً رسمی ای ‌باشند. یا اینکه به گونه‌ای خود جوش توسط شبکه‌های اجتماعی ای ایجاد شده باشند، که برای ارسال و دریافت پیام در یک الگوی زمانی انتخاب شده است (به نقل از کاستلز، 1380،ص 386). یک اجتماع مجازی دارای اجزاء زیر می‌باشد:

الف) روابط بین فردی، که شبکه‌ ی اجتماع را می‌سازد
ب) دسترسی آسان و آزاد برای دسترسی به اجتماع
ج) ملاقات‌های شخصی
د) دیالوگ، باز خورد و تقسیم جزئیات
ه‍) یک تاریخ مشترک (گاتیکر و دیگران، 2001ص168).

اجتماعات مجازی به گسترش ارتباط، شبکه‌های اجتماعی و درک و تعامل بین اعضای آن نیاز دارد و اجتماعی را درست می‌کند، که در آن افراد ارزش‌های مشترک و فرم‌های مشترکی را دنبال می‌کنند و به گسترش اعتماد کمک می‌کنند (همان ص 168).

اجتماعات مجازی اینگونه نیستندکه تنها به وسیله کاربران به وجود بیایند، بلکه، امروزه تلاش های عظیمی به وسیله صدها گروه اقتصادی، شبکه های حمایت اجتماعی،NGOها و ارگان های حکومتی برای تشکیل اجتماعات مجازی شکل گرفته است. در واقع فضای مجازی اینترنتی، خانه هزاران گروه است، که برای تبادل اطلاعات، بحث در مورد علایق متقابل ، بازی کردن و مسائل شغلی و اقتصادی و سیاسی دور هم جمع شده اند.

اما آیا واقعاً می توان اجتماعات مجازی را اجتماع نامید؟ بعضی ها معتقدند که آنها را نمی‌توان اجتماع نامید. بعضی دیگر این اجتماعات را تنها در صورت ادامه اجتماعات واقعی و روابط رو در رو اجتماع می نامند و این اجتماعات را پتانسیل هایی برای تداوم و دور هم نگه داشتن گروه های محلی می دانند (بل،18/2001). اما به نظر می‌رسد که می‌توان این گروه‌های اینترنتی را اجتماع نامید. با توجه به تعریف'تونیس' از اجتماعات سنتی و اجتماعات جدید، ارتباط قوی یا عدم وجود آن را نمی توان ملاک خوبی برای تعریف اجتماع به حساب آورد. در واقع به نظر می رسد که اجتماعات اینترنتی به 'گمن شافت' نزدیکتر هستند. و این در صورتی امکان دارد که کاربران خود را عضو یک اجتماع بدانند و تصور یک اجتماع در بین کاربران وجود داشته باشد.

اجتماعات مجازی انواع مختلفی از روابط اینترنتی را شامل می شود. در واقع هرگاه گروهی از کاربران با استفاده از امکانات تعاملی از قبیل ایمیل، چت و یا گروه های بحث، به تبادل اطلاعات بپردازند و خود را به مثابه یک اجتماع به حساب بیاورند، یک اجتماع را تشکیل می دهند. در اینجا چند نوع از مهمترین اشکال اجتماعات مجازی را شرح می دهم.

- لیست های اعلانات (Announcement lists)
لیست های خبری نوعی توزیع پیغام یکطرفه است، که در آن مشترکان تنها می توانند اطلاعات دریافت کنند و نمی توانند با بازپس فرستادن اطلاعات و ایجاد بازخورد، یک رابطه تعاملی را ایجاد نمایند. این گروه بیشتر برای دریافت اخبار و انتشارات رسانه ای و دیگر انواع اعلامیه ها به کار گرفته می شوند. لیستهای یکطرفه شبیه توزیع روزنامه است .با این تفاوت که هزینه نهایی کمتر تمام می شود و همچنین از سرعت بیشتری نیز برخورداراست. مدیر این لیست‌ها از طریق یک نرم افزار اطلاعات را برای اعضای جدید و قدیمی می فرستند.

لیست های خبری امکانات زیادی را برای شرکت های بزرگ خبری و اعلامیه های تولیدات و غیره فراهم می کنند، تا اطلاعات خود را به افراد زیادی در یک مقطع زمانی واحد بفرستند. همچنین در این لیستها مدیر می تواند پیام های مربوط به علایق شخصی هر مشترک را به صورت جداگانه طراحی کند و بفرستد. در کل خیلی کم پیش می آید که اعضای این لیستها احساس تعلق به یک اجتماع کنند. بنابراین اطلاق اجتماع مجازی بر این لیست‌ها با احتیاط صورت می گیرد.

- چت(chat)
یکی از امکانات بسیار متداول در اینترنت، چت است. سیستمی که کاربران از طریق آن در مورد مسئله‌ای خاص به گفتگو می‌نشینند.اما این گفتگو از طریق صوت نیست، بلکه از طریق تایپ انجام می‌شود. البته امروزه چت صوتی و تصویری نیز از طریق 'وبکم' ‌ها در دسترس کاربران قرار گرفته است (گرایمز، 1381). چت یکی از مهمترین امکانات شکل گیری اجتماع مجازی است. اما به شرطی که افراد در یک چت روم ثبت نام کرده باشند وبا داشتن شناسه کاربری در صفحه ای عمومی به بحث بپردازند. در این صورت چت در اتاق های شخصی، اجتماع به حساب نمی آید.

- گروه‌های خبری (UseNet )
'یوزنت' به امکاناتی گفته می‌شود، که بسیار شبیه پست الکترونیکی است. با این تفاوت که به جای ارسال پیغام به یک فرد به محلی اشتراکی پست می‌شود، که بسیاری از کاربران می‌توانند آن را مشاهده کنند، یا به آن پاسخ دهند. یوزنت در سال 1979 کار خود را شروع کرد. هدف آن برقراری ارتباط بین دانشگاه 'Duke' و دانشگاه 'کارولینای شمالی' بود. کاربران می‌توانند پیغام‌های خود را در رابطه با عنوان‌های ارائه شده، ارسال، یا آن را دریافت کنند. این عنوان‌ها موارد اجتماعی، مذهبی، سیاسی، موسیقی، کتاب‌ها و فیلم‌ها را شامل می‌شود. علاوه بر این گروه‌های خبری نیز به عنوان منابعی اطلاعاتی برای افرادی که در مورد یک محصول خاص، فیلم‌های مشخص یا شرکت‌های تعیین شده علاقه مشترک دارند،عمل می‌کند. 'یوزنت' را می توان به عنوان یک اجتماع مجازی مورد مطالعه قرار داد.

- گروهای مباحثه (forums)
گروه های مباحثه به بحث و تبادل الکترونیکی برای تعامل در میان یک گروه از افراد هم علاقه اطلاق می شود (گولد،1980). گروه مباحثه به این صورت کار می کند که هر پیام فرستاده شده به گروه مباحثه، دوباره به تمام اعضایی که مشترک هستند، فرستاده می شود. فرق گروه های مباحثه با 'یوزنت' هم در همین است. در 'یوزنت' کاربر باید به سایت مراجعه کرده، موضوعات ارسال شده را ببیند. ولی در گروه های مباحثه پیام ها برای همه اعضا پست می شود. زمانی که یک فرد در یک گروه مباحثه مشترک می شود، نام و آدرس پست الکترونیکی او به آدرس های پستی اضافه می شود. از آن لحظه به بعد مشارکت فرد در بحث ها و با استفاده از دریافت پیغام و فرستادن پیغام آغاز می شود.

گروه های مباحثه مشترکین خود را به اشتراک گذاشتن دانش و عقاید، طرح پرسش برای افراد گروه، پاسخ به پرسش های مطرح شده توسط دیگران، آگهی های کنفرانس ها و فرا خوان مقالات، تبادل نظر در مورد موضوعات خاص در حوزه علایق مشترک، فرصت های شغلی و غیره توانا می سازند. افرادی نیز از محل این تبادل نظرات، به معرفی محصولات و خدمات جدید که می تواند برای گروه جالب باشد،می پردازند. گروه های بحث در تمامی موضوعات قابل تصور، در رشته های دانشگاهی، حوزه های خاص تحقیقاتی، محصولات یا خدمات ویژه، سازندگان و شرکت ها، سرگرمی ها و غیره قابل دسترسی هستند (هاندی،2002). گروه های بحث اینترنتی حس وجود یک اجتماع را در اینترنت به وجود می آورند،و کاملترین اجتماعات مجازی را شامل می شوند.

تا به حال انواع مختلف فعالیت های اینترنتی را برشمردیم و آنها را با توجه به اینکه اجتماع به حساب می آیند یا خیر، مورد بررسی قرار دادیم. در ادامه این اجتماعات از نظر سرمایه اجتماعی مورد بررسی قرار می گیرند. برای این کار به تعریف و توضیح سرمایه اجتماعی می پردازیم و آن را از دیدگاه 'بوردیو' و 'کلمن' مورد بررسی قرار می دهیم.

سرمایه اجتماعی

همانطور که سرمایه به معنای سرمایه اقتصادی به عنوان مالکیت ثروت های مادی یا مالی عنصر مهمی در تربیت اجتماعی و روابط اجتماعی به خاطر تقابل بالقوه فقرا و ثروتمندان است، انواع دیگری از سرمایه وجود دارند، که به همان اندازه نقش مهمی در پویایی اجتماعی بازی می کنند (شویره و فونتن،97:1385). سرمایه اجتماعی یکی از اشکال سرمایه است، که در روابط بین فردی وجود دارد. مطابق نظر'بوردیو' (1986) سرمایه، کار جمع شده‌ای است که می تواند به تملک افراد یا گروه ها برای استفاده انحصاری در مورد علایق و افزایش مالکیت سرمایه ای خود درآید. با ترسیم منابع سرمایه اجتماعی در حوزه ارتباطی، افراد می توانند اهداف خویش را پیش ببرند. برای نمونه هر چه سطح ارتباط کسی که دنبال کار می گردد وسیع تر باشد، منابع بیشتری از اطلاعات و ارجاعات را از طریق روابط با افراد کمپانی ها به دست می آورد. فردی با شبکه روابط گسترده تر زودتر می تواند کار به دست آورد. سرمایه اجتماعی مجموعه ای از تماس ها، رابطه ها، آشنایی ها، دوستی ها، دین ها (مطالبات یا دیون نمادین) هستند، که کنشگر وزن اجتماعی کم و بیش سنگین، قدرت کنشی و واکنشی کم و بیش زیاد می بخشد (شویره و فونتن، 1385).

بعضی از دانشگاهیان بر توسعه تئوریهای اقتصادی ای تاکید می کنند، که به طور نمادین به همه جنبه های زندگی اجتماعی به مثابه یک شکل سرمایه نگاه می کند. تصور سرمایه فیزیکی چنانکه در ماشین و ابزار و وسایل تجسم یافته و به وسیله اقتصاد دانان تئوریزه شود، باید سرمایه های انسانی را نیز شامل شود. همانطور که سرمایه فیزیکی به وسیله سرمایه گذاری فیزیکی افزایش می یابد،سرمایه اجتماعی هم هنگامی به وجود می آید که روابط بر اساس توانا سازی کنش های افراد در راستای علایقشان انجام بگیرد (بارون و هانان، 1994). بر طبق دیدگاه کلمن (1988) سرمایه اجتماعی شامل منابع خاصی می شود،که برای فرد قابل دسترس است. بر خلاف دیگر منابع، سرمایه اجتماعی ، بر اساس عمل متقابل و با چشم‌داشت التزام به جوابگویی در قبال خواسته های افراد در شبکه شکل می گیرد. سرمایه اجتماعی مجموعه ای از نرخ های مبادله را ندارد و پرداخت ها اغلب بر اساس نیاز انجام می گیرد تا اینکه مبتنی بر نرخ معینی باشد.

پایه های تئوریک سرمایه جتماعی در حال تحول است. ولی به طور برجسته در آثار 'بوردیو 'و مفهوم توسعه یافته آن در کارهای 'کلمن' آمده است. سرمایه اجتماعی در واقع ارجاعی است به جنبه هایی از ساختارهای اجتماعی که برای کنش گران به عنوان منابعی برای دستیابی به علایقشان مهم است. سرمایه اجتماعی در درون خود کنشگران ( مانند سرمایه های انسانی) و یا در آلات و ابزار فیزیکی ( مانند سرمایه مادی) وجود ندارد، بلکه در روابط و شبکه های شخصی بین کنشگران اجتماعی واقع شده است. پس سرمایه اجتماعی در شکل های گوناگونی ظاهر می شود و دارای دو عنصر زیر می باشد:

1) سرمایه اجتماعی جنبه ای از ساختارهای اجتماعی است.
2) کنش گران قادرند که از طریق ساختار های اجتماعی(شبکه روابط و غیره) سرمایه اجتماعی را به عنوان منابعی برای اهداف خودشان استفاده کنند.

اشکال سرمایه اجتماعی

'کلمن' (1990) برای سرمایه اجتماعی شش شکل را بر می‌شمارد:

- تعهد و چشم‌داشت: یک سیستم اجتماعی که بر اساس کنش متقابل شکل می گیرد، چشم‌داشت و تعهد را قسمتی از عمل متقابل و الزامی برای همکاری به حساب می‌آورد. هر توجه‌ای از طرف یکی از طرفین باید با التزام و تعهد به جوابگویی طرف مقابل همراه باشد.

- پتانسیل های اطلاعاتی: با ایجاد روابط متقابل با افراد مطلع، فرد می تواند دانش خود را افزایش بدهد،بدون اینکه مجبور به خواندن روزنامه یا انجام تحقیق باشد. یک فرد ممکن است که به اسرار و اطلاعاتی در مورد یک امر محرمانه از طریق شبکه روابطش دست پیدا کند. اطلاعات ارزشمند در این نگاه انگیزه ای برای عمل در راستای اهداف شخصی عمل می کند.

- هنجارها و جوازها: در یک سیستم اجتماعی هنجارها می توانند یک رفتار خاص را از طریق دادن پاداش تشویق کنند. این هنجارها علایق شخصی را در راستای نیازهای اجتماع تشویق می کند تا یکی از اشکال قدرتمند سرمایه اجتماعی به حساب آید. با ارتقای کنش ورزی بر اساس اطمینان، هنجارها به رفتارهای انحرافی فشار می آورند. هنجارها می توانند اشکال قدرتمندی از سرمایه اجتماعی باشند.

- روابط قدرت: در هر گروهی یک نفر به عنوان رهبر انتخاب می شود تا از طرف گروه و برای گروه صحبت کند. اعضای گروه حق کنترل را به یک نفر که به شبکه گسترده ای از سرمایه اجتماعی دسترسی دارد، می دهند. هنگامی که حق کنترل به یک شخص واگذار می شود، بر سرمایه اجتماعی تمام اجزاء افزوده می شود. مثال این شکل از سرمایه اجتماعی گروه های سیاسی و اقتصادی هستند.

- سازمان های اجتماعی: سازمان های اجتماعی معمولا برای دسترسی به یک هدف به وجود می آیند و همزمان با رسیدن به اهدافشان خود را بازتعریف می کنند. یک سازمان که برای یک هدف سازمان دهی می شود برای اهداف دیگری هم اختصاص می یابد و این شامل یک سرمایه اجتماعی برای همه است.

- سازمان های خود جوش: این شکل از سرمایه اجتماعی هنگامی که اعضا با هم جمع می شوند تا سازمانی را برای نفع مستقیم خودشان به وجود بیاورند، شکل می گیرد. تعاونی ها نمونه ای از این شکل سرمایه اجتماعی هستند. این شکل از سرمایه اجتماعی علایق افراد شرکت کننده را افزایش می دهد (کلمن،1990).

با توجه به آنچه تا به حال در مورد سرمایه اجتماعی عنوان شد، می توان سرمایه اجتماعی را به صورت زیر جمع بندی کرد. سرمایه اجتماعی مجموعه ای از منابع موجود یا بالقوه ای است که به مالکیت شبکه پایداری از روابط کم و بیش نهادینه شده افراد بستگی دارد. افرادی که یکدیگر را می شناسند و خود را مدیون یکدیگر می دانند و یا به عبارت دیگر با تعلق به یک گروه ،به عنوان مجموعه عاملانی که نه فقط صاحب حیطه های مشترکی هستند، بلکه از طریق پیوند های پایدار و سودمند به یکدیگر وابسته اند. و این شبکه روابط محصول راهبردهای مربوط به سرمایه گذاری اجتماعی است، که کنش گر آگاهانه یا نا آگاهانه به کار می گیرد تا پیوندهایی را به وجود آورد،آنها را تقویت کند، از آنها مواظبت کند، آنها را به کار بیاندازد و فعال کند تا بتواند در هر لحظه از مزایای آن بهره مادی یا نمادین ببرد (شویره و فونتن، 1385).

سرمایه اجتماعی در فضای مجازی

دیدگاه های خوشبین زیادی در رابطه با اینترنت مطرح شده اند. نظریه پردازان خوشبین معمولا با تحلیل در مورد امکانات و پتانسیل های اینترنت برای گسترش روابط اجتماعی و استحکام آنها، تحلیلی گمانه زنانه از آن ارائه می دهند. در سطح گمانه زنی ها در مورد امکانات بالقوه اینترنتی و فضای مجازی، اینترنت به عنوان یکی از عوامل مهم ارتباطی ای مطرح است، که شبکه های ارتباطات را به شدت گسترده کرده و باعث رفع محدودیت های ارتباطی شده است . بر اساس این دیدگاه سرمایه اجتماعی از طریق شبکه روابط اینترنتی به شدت گسترده می شود. اما در مقابل این دیدگاه، رویکرد افراد بدبین مانند' هیوبرت دریفوس' (1382) مطرح می شود. طبق نظر او اینترنت با توجه به ساختار 'هایپرلینکی' غیر قابل اعتماد آن نمی تواند، به عنوان عاملی برای گسترش شبکه روابط اجتماعیِ مناسب عمل کند.

اما آنچه که من در این قسمت ارائه می دهم، دیدی واقع بینانه به امکانات اینترنتی و سرمایه اجتماعی در اجتماعات مجازی است. همان طور که عنوان شد،اجتماعات مجازی از شبکه ای از روابط در اینترنت به وجود می آیند و افراد حاضر در این اجتماعات خود را به عنوان اعضای یک اجتماع در نظر می گیرند. بنابراین تعریف دایره شمول آن محدود است و بسیاری از فعالیت های اینترنتی را شامل نمی شود. سرمایه اجتماعی در این اجتماعات حتی اگر به صورت حداقلی باشد وجود دارد. اما اینکه آیا سرمایه اجتماعی قوی است یا ضعیف، به مطالعات موردی و بررسی تک تک اجتماعات نیاز دارد. آنچه من در اینجا مطرح می کنم، توصیف شرایط کلی اجتماعات مجازی و بررسی سرمایه اجتماعی متناسب با آن است. در واقع اینترنت از طریق کانال هایی مبادله تواناییهای افراد را برای ارتباط با همدیگر، صرفنظر از موقعیت های خاص آنها فراهم کرده است. انعطاف و میزان دسترسی به اینترنت، انواع جدیدی از میدان های تعامل را بین افراد ناشناخته به وجود آورده است (ساموئل و براین، 2002). بنابراین اولین و پایه ای ترین عامل شکل گیری سرمایه اجتماعی که همان گسترش ارتباطات است،به وسیله اینترنت به دست می آید و اجتماعات مجازی مبتنی بر آن شکل می گیرد. اما اینترنت ارتباط را در سطوح گوناگونی امکان پذیر می کند. استفاده کنندگان می توانند تنها اطلاعات را رد و بدل کنند، عقاید خود را بیان کنند، از هم قول بگیرند و یا درخواست راهنمایی و حمایت کنند و از هم کمک بگیرند. بنابراین سرمایه اجتماعی در سطوح مختلفی می تواند وجود داشته باشد.

کمبود و انباشت سرمایه اجتماعی همانطور که در اشکال سرمایه اجتماعی آمد، به مسائلی مانند اهداف اجتماع، رهبری و التزام و تعهد بر می گردد. در بیشتر اجتماعات مجازی رهبری به وسیله مدیر سایت اعمال می شود. مدیریت سایت و اجتماعات مجازی تنها به بررسی پیامها می پردازد و حوزه دخالت او خیلی محدود است. عدم امکان پذیری تجسد او، از قدرت اعمال دستوراتش می کاهد و همین موضوع از ایفای نقشش برای ازدیاد سرمایه اجتماعی جلوگیری می کند. بنابراین رهبری در اجتماعات مجازی نمی تواند مانند آنچه 'کلمن' در بحث روابط قدرت به آنها پرداخته است عمل کند. رهبری دراجتماعات مجازی نقشی کمرنگ دارد و افراد دارای خودمختاری نسبی هستند.

یکی دیگر از اشکال سرمایه اجتماعی، تعهد و التزام و اعتماد است. همانطور که 'ساموئل' و 'براین' (2002) نشان داده اند، اینترنت تنها می تواند شبکه ضعیفی از اعتماد و تعهد را ایجاب کند. مخفی سازی هویت در اینترنت به این دلیل که مخاطب نمی داند با چه کسی روبرو است، نمی تواند اعتماد لازم را به وجود بیاورد. به همین دلیل است که عضویت در این اجتماعات زودگذر است و کمتر پیش می آید که اعضاء دوباره با هم ارتباط برقرار کنند.

از نظر گسترش سطح اطلاعات، اجتماعات اینترنتی به خوبی می توانند عمل کنند. از این نظر افراد می توانند اطلاعات ممنوعه و محرمانه را به صورت ناشناس برای افراد عضو افشا کنند. به‌خصوص در زمینه دانش تخصصی. اجتماعات مجازی می‌توانند به عنوان منبع مهمی از معرفی پایگاه‌های اطلاعاتی و موضوعات روز و مسائل و موارد مطرح روز در دنیا عمل کنند. در این رابطه اجتماعات مجازی ـ همانطور که در گروه های مربوط به بحث های تخصصی گفته شد ـ می تواند به عنوان یک منبع مهم سرمایه اجتماعی عمل کند.

در مورد هنجارهای گروهی و نقش آن در گسترش سرمایه اجتماعی به نظر می رسد، که این اجتماعات خیلی کم در ارائه و کنترل هنجارها توانسته‌اند موفق شوند. کنترل رعایت امور اخلاقی به خاطر حجم عظیم ارتباطات همزمان، عملاً غیر ممکن است. هنجارها نمی توانند ـ به علت عدم وجود اجبار های اجتماعی عینی ـ به عنوان عامل گسترش سرمایه اجتماعی عمل کنند.

همانطور که اشاره شد، بعضی از جنبه‌های ارتباط اینترنتی و اجتماعات مجازی در افزایش سرمایه‌های اجتماعی افراد مؤثر هستند و بعضی از خصوصیات آنها مانع از شکل گیری اشکالی از سرمایه اجتماعی می شوند. اما مهمترین خصوصیت اینترنت در بحث سرمایه اجتماعی از دست رفتن بدن و تجسد است. چیزی که'دریفوس'(1385) تمامی انتقاداتش را بر مبنای آن سازمان داده است. روابط رو در رو و عینی عامل مهمی در شکل گیری سرمایه های اجتماعی هسستد. با توجه به اینکه سرمایه های مختلف مادی، انسانی، نمادین و اجتماعی قابل تبدیل به همدیگر هستند، این موضوع در فضای واقعی به سادگی صورت می گیرد و این در حالی است که در فضای مجازی همه ی انواع سرمایه باید به سرمایه نمادین تبدیل شوند، که خود غیر قابل اعتماد و اتکا است.

نتیجه گیری:

سرمایه اجتماعی از مهمترین منابع و سرمایه های تحت مالکیت انسانی است و به اندازه دیگر انواع سرمایه ها - نمادین ، انسانی و مادی- از اهمیت برخوردار است. مفهوم سرمایه اجتماعی چارچوبی را برای بررسی میزان کارآیی روابط بین فردی و شبکه های ارتباطی اجتماعی فراهم می کند. اجتماعات مختلف با توجه به شدت و ضعف روابط ، هنجارها و مدیریت و رهبری در آنها از منابع مهم سرمایه اجتماعی به حساب می آیند. اجتماعات مجازی با توجه به اینکه از زیر ساختی اینترنتی برخوردار است و با توجه به روابط در سطح مجازی شکل گرفته است، می تواند به عنوان منبع جدیدی از سرمایه اجتماعی عمل کند. آنچه که از بررسی خصوصیات این اجتماعات و با توجه به نظریه های مطرح شده سرمایه اجتماعی بر می آید، این اجتماعات از محدودیت های زیادی در تناسب با اجتماعات واقعی در حوزه سرمایه اجتماعی برخوردار هستند. عدم تجسد، عدم وجود هنجارهای مشخص که قابل احترام برای همه باشد، نبود اجبار اجتماعی و سازماندهی قوی از محدودیت های مهم اجتماعات مجازی در زمینه سرمایه اجتماعی است.

این در حالی است که سایت ها و اجتماعاتی که در راستا و در تداوم اجتماعات واقعی شکل می گیرند و یا در حیطه مسائل تخصصی و دانشگاهی عمل می کنند، می‌توانند به عنوان یک منبع مهم سرمایه اجتماعی عمل کنند. در نهایت بحث سرمایه اجتماعی و اشکال آن به شدت به خصوصیات موردی اجتماعات مجازی مختلف وابسته است که در مطالعات موردی می‌توان به آن دست یافت.

منابع:

1. بوردیو.پ(1381)، نظریه کنش: دلایل علمی و انتخاب عقلانی،ترجمه مرتضی مردیها،تهران، انتشارات نقش ونگار

2. تامپسون.ج(1380)، رسانه ها ومدرنیته: نظریه اجتماعی رسانه، ترجمه مسعود اوحدی، تهران، نشر سروش

3. تبریزی.م(1380)، جامعه شناسی جامعه اطلاعاتی، تهران، موسسه انتشارات آگاه

4. جنکینز.ر(1381)، هویت اجتماعی، ترجمه تورج یاراحمدی، تهران، انتشارات شیرازه

5. دریفوس.ه(1383)، درباره اینترنت: نگاهی فلسفی به اینترنت، ترجمه علی ملائکه، تهران، انتشارات گام نو

6. شویره.ک و فونتن.ا(1385) واژگان بوردیو، ترجمه مرتضی کتبی، تهران، نشر نی

7. کاستلز.م(1380)، عصر اطلاعات: ظهور جامعه شبکه ای، جلد یک، ترجمه احد علیقلیان و افشین خاکباز، تهران ،طرح نو

8. کاستلز.م و انیس.م(1384)، گفتگوهایی با مانوئل کاستلز، ترجمه حسن چاوشیان، لیلا جو افشانی ، تهران، نشر نی

9. گریمس.گ(1381)،آمزش سریع اینترنت، ترجمه رضا خوش کیش، تهران انتشارات کانون توسعه علم

10. گیدنز.آ(1380)، پیامدهای مدرنیت، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، نشر مرکز

11. Anderson,B(1983), Hmagined cimmunities: Reflection on the origin and spread of nationalism, London, verso

12. Baron.I and Michel.H(1994), The impact of economic on contemporary sociology, jurnal of economic literature

13. Bell.D(2001), An introduction to cybercultures , London and New York, Routledge

14. Bell.D and Valentine.G(1997) consuming geografies: We are where we aet, London, Routledge

15. Bourdieu.P(1986) The forms of capital< in John G.Richardson.ed Handbook of Theory and research for sociology of education. New yYork.Greenwood press.

16. Casapulla.G and other(2001), Community network and access for all in the era of the free internet , Discovering treasure of community , in , Community informatic reader, edited by Keeble.L and Loader.B , London and New York, Routledge

17. Colman.J(1988) social capital in the Creation for human capital, American journal of sociology

18. Colman.J(1990), Foundation of socisl theory, Cambridge,Mass,Belknap press of partial landolt

19. Gattiker and else(2001), The virtual community: Building on social structure , Relation and trust to achieve value , in in , Community informatic reader, edited by Keeble.L and Loader.B , London and New York, Routledge

20. Hundie.K(2002), Academic and scholariy discussion lists: Compus-Wide information systems.19(4):156-159

21. Nrian.s and Samuel.J(2001), Online interaction and social capital, Distinguishing between new and exiting ties in http://ssc.sagepub.com/cgi/content

22. Papacharissi.Z(2004), The virtual sphere: The internet az a public sphere , in The information society reader , Edited by Frank Webester, London and New York , Routledge

23. Sevin.j(2000), The internet and society, Combridge , polity press

آدرس های اینترنتی:

1. http://www.answers.com/topic/internet-forum

2. http://www.answers.com/topic/newsgroup

3. http://lsoft.com/products/about_onewaylists.asp