گستره اجتماعی و سیاسی مسجد

نقش مسجد در اسلام محدود  به انجام امور عبادی نبوده و حضور پررنگی در عرصه ارتباطات اجتماعی و سیاسی داشته است. علاوه بر تشکیل جلسه‌های وعظ و ارشاد، حلقه‌ها و مجالس درس و بحث نیز در مساجد تشکیل می شده است. این امر به نوبه خود سبب شد که  نخستین مدارس اسلامی از دل مساجد بیرون بیایند و فضای جدیدی تحت عنوان مسجد- مدرسه‌ها را شکل دهند.(1)

اهمیت مسجد در حوزه ارتباطات اجتماعی و سیاسی تا جایی است که بسیاری از فرمان‌های حکومتی در مساجد اعلام و منتشر می‌شد. (2) آن گونه که ابن خلدون گفته است، منصب پیش‌نمازی حتی از مقام پادشاهی نیز بالاتر و مهم تر است. (3)

 در مجموع، مساجد در طول تاریخ و به درجات مختلف، علاوه بر محل عبادت و تشکیل نمازهای جمعه و جماعت، مکانی برای تشکیل جلسات بحث و درس، تعلیمات دینی و علمی، انجام امور قضایی، حل و فصل اختلافات، رسیدگی به امور عمومی و عام‌المنفعه، دستگیری از مستمندان، نگهداری خزانه (بیت‌المال) و برگزاری مراسم سیاسی بودند. بدین ترتیب گستره اجتماعی و سیاسی مساجد بسیار چشمگیر بود و انبوهی از پیام‌های اجتماعی و سیاسی از فراز منبر مساجد منتشر می‌شد. به ویژه اهمیت منبر در مساجد بدان پایه بود که در کنار محراب، مقصوره، شبستان و گنبد یکی از پنج جزء مهم مساجد به شمار می‌آمد و دارا بودن آن یکی از لوازم جامع بودن تلقی می‌شد.(4) 

پژوهشگران حوزه ارتباطات، منبر را 'یک رسانه عمومی اسلامی' و 'یک نظام تشکیلات یافته ارتباطی در جامعه اسلامی' دانسته‌اند که برد اطلاعاتی از طریق آن نسبت به هرگونه تماس بین فردی مؤثرتر است، زیرا اولین و آخرین حالت توصیف در منبر یک‌نواخت تر است تا وقتی که همان موضوع از طریق واسطه‌های متعدد انتقال می یابد. همچنین سرعت ارتباط از طریق منبر به این علت که مخاطبان هم‌زمان در معرض پیام قرار می‌گیرند نسبت به ارتباطات بین فردی و روز به روز بیش‌تر است(5)

به هر روی تا آن جا که به تاریخ ایران مربوط می شود، بسیاری از پیام‌های اجتماعی و سیاسی از فراز منبر مساجد و از طریق وعظ و خطابه به طیف وسیع و پرشماری از مخاطبان منتقل می‌شد و منبر را در دوران پیش از پیدایی رسانه‌های مدرن، در جایگاه رسانه‌ای کم مانند می‌نشاند. پیام‌های سیاسی مساجد به ویژه در دو سده اخیر و در جنبش‌های بزرگ سیاسی و اجتماعی بسیار مؤثر بودند و مسجد را در کانون مبارزات ضد استعماری و ضد استبدادی قرار دادند.

حتی یک نگاه گذرا به رویدادهای جنبش‌هایی نظیر جنبش مشروطه، ملی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی نشان می‌دهد که تعداد زیادی از رویدادهای مهم و تعیین کننده در مساجد یا با محوریت مساجد شکل گرفته‌اند و نقش منابر و وعاظ در آن‌ها چشمگیر و گاه بی‌بدیل بوده است. برای مثال در خلال جنبش مشروطیت ایران که از سال 1323ق (1284 ش) در تهران بالا گرفت و یک سال بعد به صدور فرمان مشروطیت منجر شد، مساجدی مانند مسجد شاه (امام)، جامع بازار، خازن‌الملک، سرپولک، میرزا موسی و سید عزیزالله حایز اهمیت بسیار بودند و وعاظ بزرگی چون سیدجمال الدین واعظ اصفهانی و میرزا نصرت‌الله بهشتی (ملک المتکلمین) تأثیرگذارترین نقش را در انتقال پیام‌های جنبش به عامه مردم را داشتند. (6)  

شایان یادآوری است که در کنار مساجد، فضاهای مذهبی دیگری چون تکیه‌ها و حسینیه‌ها (با فروع دیگری مانند عباسیه‌ها، فاطمیه‌ها، زینبیه‌ها و...) در حوزه ارتباطات اجتماعی و سیاسی نقش‌آفرین بوده‌اند. کارکرد این فضاها که با محوریت عزاداری برای امام سوم شیعیان و سایر معصومان(س) شکل گرفته‌اند، شباهت‌های زیادی به مسجد دارد و گاه در برخی از آن‌ها نماز جماعت نیز اقامه می‌شود. شکل گیری این گونه فضاها به دوران پس از برآمدن سلسله صفویه و رسمیت تشیع امامیه در ایران بازمی‌گردد و آن را باید نشانه ای از هویت یابی شیعی تلقی کرد. چرا که مسجد فضایی مشترک بین همه فرقه‌های اسلامی بود اما تکیه و حسینیه فضاهای خاص مذهب شیعه به شمار می‌آمدند. از این رو در بررسی کارکرد مساجد در حوزه ارتباطات سنتی باید نیم نگاهی نیز به نقش این گونه فضاها داشت.

در گزارش مصور این صفحه دکتر محمدعلی اکبری عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی، درباره گستره اجتماعی و سیاسی، شیوه انتشار پیام و طیف مخاطبان پیام در مسجد سخن می‌گوید. عکس‌های این گزارش از دو خبرگزاری‌های فارس و مهر و آرشیو مؤلف فراهم آمده‌اند.

پی‌نوشت:

1-   سلطان‌زاده، حسین: تاریخ شهر و شهر نشینی در ایران، تهران، 1365،ص267-266

2-   برای آگاهی بیش‌تر نک: همین مجموعه، قسمت هفتم، کتیبه‌های متعدد مشتمل بر فرمان‌های حکومتی از قبیل بخشودگی مالیاتی که بر دیواره برخی از مساجد تاریخی نصب شده، بیانگر این وضعیت است.

3-   ابن خلدون: مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران، 1352، ص421

4-   هیلن‌برند، روبرت: معماری اسلامی، ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی، تهران، 1383، ص 45

5-   فرقانی، محمدمهدی: درآمدی بر ارتباطات سنتی در ایران، تهران، 1387، ص88

6-    برای برای آگاهی بیش‌تر درباره مکان رویدادهای مشروطه نک: کرمانی، ناظم‌الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران، 1371